Ртрлi шжы нiмдерiн дайындау 3 страница
Зерттеу жмысыны негізгі мазмны мен дістемелік нтижелері «Алматы ет» жне «Семей ет комбинаты» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктеріні есеп тжірибесіне жне Т. Рыслов атындаы аза экономикалы университетіні «Бухгалтерлік есеп жне аудит» мамандыы бойынша оу рдісіне енгізілді.
Зерттеу нтижесіні басылымдарда жары круі.Жргізілген зерттеу нтижесі бойынша жалпы клемі 3,38 б.т. болатын 7 ылыми маала жарияланды.
Жмысты рылымы мен клемі.Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш негізгі блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшалардан трады. Диссертациялы жмыс 19 кестені жне 3 суретті амтиды.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Бгінгі тада басарушылы есеп таырыбы – азастандаы басару теориясы мен тжірибесінде е пікір-таласты кп тудыратын мселелерді бірі болып саналады.
«Басарушылы есеп» тсінігі (management aceounting) аылшын тілінен аударылан жне біршама арама айшылытара ие. Мселен, басаруды классикалы теориясы трысы бойынша кез келген есеп басару функциясы болып табылады. Сондытан бл анытама басарушылы есепті толы мазмнын сипаттай алмайды. Сонымен басарушылы есеп сратарын теориялы жне тжірибелік жаынан арастыру кезінде алымдар мен сараптаушылар арасында оны пндері мен йымдастыру жолдары туралы ртрлі кзарастар мен ымдар бар. Бл іс жзінде батыс пен отанды экономикалы-басарушылы пндер саласына екі салыстырмалы кзараса байланысты болады.
азастан Республикасыны нормативті реттеу за актілерінде басарушылы есепке берілген ресми анытаманы жо екенін атап туіміз керек. Біздіше, бны себебі басарушылы есепті йымдастыру рбір йымны ішкі ісі боландытан деп тсінеміз. Мемлекет йымды осындай есеп жргізуге міндеттендіре алмайды немесе оны жргізуді бірегей ережесін жасап бермейді. Басарушылы есепті батысты алыптасан практикасы мемлекетті бл салаа араласпайтындыын крсетеді. Біра, басарушылы есепті теориялы жне тжірибелік маызы зор, сондытан оан мамандарды зерттеуін талап ететін жеке баыт ретінде анытама беру аса маызды болып саналады.
Сондытан, бізді ойымызша басарушылы есеп йымны апаратты жйесіні негізгі блігі болып отырып, бір жаынан йымны ндірістік-шаруашылы ызметтерін, ндірістік шыындар мен ндіріс клемін болжамдау, жоспарлауа, сондай-а тиімді басару шешімдерін абылдау масатында ажетті апараттармен амтамасыз ету, жедел басару мен баылауа, отайлы басару шешімдерін абылдауа, сонымен бірге ала ойан масат-міндеттерді орындалуын баалауа арналан ішкі есеп жйесі деп тсінеміз.
Жргізілген зерттеу жмысыны нтижесінде біз басарушылы есеп – бл басару ызметін тиімді атаруа, яни, шешім абылдау, жоспарлау, талдау, баалау, баылау мен реттеуге ажеттi апаратпен амтамасыз ететін, басаруды жалпы жйесіне жекеленген бухгалтерлік есепті бір блігі деп толы айта аламыз. Бл процесс фирма ішінде здеріні ызметін атару шін басарушылы аппарата ажетті мліметтерді тедестіруді, лшеуді, жинауды, жйелеуді, талдауды, дайындауды, беру мен абылдауды амтиды.
Мемлекетіміз трындарды жоары сапалы тама німдерімен амтамасыз етуде тама нерксібіне, оны ішінде шжы німдерін ндіруге жоары талаптар ойып отыр. Шжы німдерін шыаратын йымдар бсеке абілетті німді шыаруды лайтуа мдделі жне бл з кезегінде оларды технологиялы жадайына жне ндірісті алдыы атарлы технологиясын пайдалануа байланысты болады.
Ет жне шжы нерксібі трындарды тек сапалы німмен амтамасыз етумен шектелмейді, сонымен атар оларды нарыта жоары дегейде дамуы трындарды траты жмыс орындарымен амтамасыз етуді жзеге асыратын сала болып саналады. Сондытан, біз азастан Республикасындаы соы бес жылда ндірілген ет жне шжы німдеріні клемін толы анытау шін тменде берілген 1 кестеде крсетілген.
1 кесте – Республика бойынша ет жне шжы німдері ндірісіні клемі
| нім трлері | 2002 ж | 2003 ж | 2004 ж | 2005 ж | 2006 ж | 2006/2002 % |
| Ет жне еттен жасалан аралы тама німдері, тн | 101,4 | |||||
| Шжы німдері, тн | 317,6 | |||||
| Барлыы | 122,3 | |||||
| Ескерту – кесте Р Статистика Агенттігіні мліметтері негізінде жасалынды |
Жоарыда берліген 1 кестені мліметтері республика бойынша ет жне шжы німдері ндірісіні клемі соы жылдары жоары дегейде ндірілгенін байатады. Яни республика бойынша барлы ет німдері 2006 жылы 2002 жылмен салыстыранда 22,3 пайыза скен. Соны ішінде ет жне еттен жасалан аралы тама німдері 2006 жылы 2002 жылмен салыстыранда 1,4 пайыза, ал шжы німдері 217,6 пайыза жоарылаан. Демек, жалпы республика бойынша шжы німдері ндірісіні дегейі арынды дамып келеді деп орытынды шыаруа болады. Яни, бл елімізді трындарыны ет жне шжы німдеріне деген сранысыны жоарылаанын крсетеді.
Шжы ндірісінде екі калькуляция жасалады: шикізатты (жартылай фабрикатты) блшектеуді зіндік нын есептеу жне дайын шжы німдерін зіндік нын есептеу.
Жартылай фабрикаттарды наты зіндік ныны калькуляциясы шикізатты р трі – сйектегі сиыр еті, сйектегі шоша еті, сйектегі ой еті жне баса шикізаттар бойынша жасалынады. Бухгалтерлік есепті дрыс йымдастыруды сіресе ндірістік ресурстарды рационалды пайдалануын кнделікті баылауды амтамасыз ететін жне шжы німіні тиімділігін арттыру шін ндіріс шыындары есебін дрыс йымдастыруды маызы аса зор. Соан байланысты біз зерттеу жргізілген «Алматы ет» ЖШС-ні наты мліметтері негізінде шжы німдерін ндіруге байланысты етті зіндік нын анытауды тсілін 2 кесте арылы сынып отырмыз.
Бізді ойымызша, шжы німдерін шыаратын ксіпорындарда эдеріні йымды-технологиялы ерекшеліктерін ескере отырып, ндіріс шыындары жайлы апараттарды шыындарды пайда болу орнымен атар, шжы німдеріні жекелеген трлері, пайдаланылан материалды жне ебек ресурстарыны трлеріні белгіленген нормалары жне нормадан ауыту туралы апаратты алуды амтамасыз ететін ндіріс шыындар есебіні тртібі ажет, яни шыындарды есепке алу мен баылауды натылыын кшейтетін ндіріс шыындар есебіні нормативтік дісін олданан дрыс.
Нормативтік дісті негізгі стамы бл — рбір ндіріс учаскісі бойынша жоспарлы-ндірістік нормаларды таайындау болып саналады. ндірістік нормалармен барлы ндірістік процестер, негізгі шикізаттар мен кмекші материалдар, ебек аы шыындары, ндіріс рал-жабдытарын пайдалануа байланысты шыындар мен стеме шыыстарды дегейі арастырылады.
2 кесте – Етті зіндік нын анытау тсілі
| Блшектеуге тсті | ||||||||
| Крсеткіштер | Салмаы (ц) | 1ц. баасы теге | Сомасы, теге | |||||
| Сиыр еті І категория ІІ категория | ||||||||
| Барлыы | ||||||||
| (атардаы) ны алынып тасталады: Сйек трубка Сйек Сіірі | 140 000 270 000 42 500 | |||||||
| Алып тастааннан кейінгі барлыы | ||||||||
| Шоша еті: Семіз терісіз Етті терісіз | 20 000 15 000 | |||||||
| Барлыы | ||||||||
| ны алынып тастаанда: — сйек — сіір | ||||||||
| Алып тастааннан алан барлыы | ||||||||
| кестені жаласы | ||||||||
| Ет тсімі | ||||||||
| Крсеткіштер | Салма-ы, (ц) | Коэф | Келтір-ілген лшем саны | Сомасы (тенге) | 1ц. зіндік ны (теге) | |||
| Сіірден тазартылан сиыр еті: Жоары сорт І сорт ІІ сорт | 1,2 1,0 0,8 | 63,6 | 1702 045 3479 022 5556, 433 | 32114,06 26761,70 21409,36 | ||||
| Барлыы | 401,6 | — | ||||||
| Сіірден тазартыл- ан шоша еті Шпиг | 1,0 1,4 | 17057,14 23880,00 | ||||||
| Ысталуа арналан шоша еті | 1,1 | 38,5 | 18762,86 | |||||
| Барлыы | 472,5 | — | ||||||
| Ескерту – кестені «Алматы ет» ЖШС-ні мліметтері негізінде авторды зі дайындады | ||||||||
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындарда басарушылы есепті йымдастыру кезінде басты назарды шжы ндірісіні келесідей ерекшеліктеріне аудару ажет: ет категориясы мен семіздігін крсете отырып, лшеу-жнелту жатын дрыс толтыру; жібіту кезіндегі ет німдерін есептен шыару тртібін сатау; блшектеу мен сіірден тазартудан алынан ет німдері мен алдытарды лшеу жне жаттау; етті блшектеу кезіндегі шыымы, сонымен атар сіірден тазарту кезіндегі сорттар бойынша шыымы нормаларыны орындалуын баылау; технология мен рецептураны сатау, шжы німдеріні ылалдылыына талдауды іске асыру; рецептура журналыны мліметтерін, шикізатты жмсау нормалары ртрлі, біра сату баалары бірдей шжы атауларыны згеріп кетуін анытау масатында шжы німдерін жіберу мліметтерімен салыстыру; бастапы жиыны бойынша шикізатты тздау бліміндегі партиялы есепке алынуыны дрыстыын анытау.
Басарушылы есепті принципиалды ерекшелігі шыындар мен табыстарды тек жалпы шжы шыаратын ксіпорындар бойынша ана емес, сонымен атар оларды йым ішінде алыптастыру орындары жне жауапкершілік орталытары бойынша анытау болып табылады. Ол з алдына менеджерлерді жауапкершлігін арттырып, німні тиімділігіне серін тигізеді.
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындарда шыын орталытары баса жауапкершілік орталытарына кіруі немесе ошау рекет етуі ммкін.
Сонымен бірге, біз диссертацияда шыындар орталыыны негізгі екі типін бліп, крсетуді сынып отырмыз:
— нормативті шыындар орталыы;
— басарушылы шыындар орталыы.
Нормативті шыындар орталыы – басшысы нім бірлігіне жмсалатын шыындарды жоспарлы дегейінен артып кетпеуін амтамасыз ететін блімше. Шжы німдерін шыаратын ксіпорындарда осындай орталытар ретінде ндірістік цехтар, шикізаттар мен материалдарды сатып алу блімшесі арастырылады.
Басарушылы шыындар орталыы – басшысы шыындар жиынтыыны жоспарлы дегейіні саталуына жауап беретін блімше. Бізді жадайда, бл – баылау мен басару ызметті іске асыратын кімшілік-басарушылы ызметкерлері жне бухгалтерия болып табылады.
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындардаы жабдытау процесі німді дайындауа ажет ебек заттарымен ксіпорынды амтамасыз ететін операциялар жиынтыын крсетеді. Жабдытауды йымдастыру арылы белгілі бір сапалы материалды ресурстармен ндірісті уаытылы амтамасыз етуді нтижесінде дайын німні сапасына, ксіпорынны барлы жымы ызметіні тиімділігіне жаымды сер етуге болады.
Шжы ксіпорындарыны жабдытау-дайындау ызметіні негізгі міндеті бл — німді дайындауа барлы ажетті ралдарымен амтамасыз ететін операциялар жиынтыы. Дайын німні сапасы мен жалпы ксіпорынны ызметіні тиімділігі жабдытаушы йымдардан ндіріске материалды ресурстарды белгілі бір клемде сапалы, уаытылы тсуіне туелді болады.
Жргізілген зерттеулерді нтижесінде біз шжы німдерін шыаратын ксіпорындар шін ызметті баса салаларыны (ндірістік, коммерциялы — ткізу) тиімді ызмет етуіне елеулі сер ететін жабдытау-дайындау ызметін дрыс йымдастыру маызды кезе екенін айта аламыз. Осы саладаы шжыты здіксіз ндіру мен сату — ндірісті материалды ресурстармен жабдытаумен тікелей байланысты.
Зерттеліп отыран шжы німдерін ндіретін ксіпорындарда, детте материалды-техникалы жабдытау блімдері басшылара тікелей баынады. Осыдан келіп жабдытау-дайындау ызметіні фирманы баса блімшелері-мен (жоспарлы-экономикалы блім, бухгалтерия, ндірістік блім, аржы-ткізу ызметімен) зара ызметтік атынасы шектелінеді. Осы блімшелерді райсысы «з» ызметін дербес жргізеді, яни бкіл ксіпорынны жалпы шаруашылы мддесін ескермейді.
Жабдытау-дайындау ызметіне байланысты шыындар шжы ндірісі-ні жалпы шаруашылы шыындарына енгізіледі. Осыан арай негізгі ндірісті клемін лайтуды нтижесінде траты ызметкерлерді біліктілігіне, ндірісті технологиялы рал-жабдыпен уаытылы жабды-тауа, тиеп-тсіру жмыстарын механизацияландыру жне таы баса да йымдастыру мселелеріне аз кіл блінеді.
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындардаы басаруды е крделі жне жауапты саласы ндірістік процестерді басару болып табылады.
Зерттеуді нтижесінде біз шжы німдерін ндіретін йымдарда ндіріс шыындарын есепке алу мен німні зіндік нын есептеуді жекелеген мселелеріні осы кнге дейін шешімін таппаанын байап отырмыз.ндірісті басарудаы негізгі иындытарды бірі бл елеулі кемшілік ндіріс шыындары туралы апараттарды толы жйелі болмауы болып саналады.
Ксіпорынны крсеткіштер жйесінде зіндік нны атаратын рлі мен орны те зор. Оны дрыс аныталуы тек тмендегі жадайлар саталанда ана амамасыз етіледі: шыындар есебін негізделіп белгіленген жіктемесі бойынша жргізгенде; шыындар есебі мен німні зіндік нын калькуляциялау ндірісті йымдастыру жне технологиялы ерекшеліктеріне сай йымдастырыланда; шыындар есебі мен барлы тауар німі жне оны жекелеген трлеріні зіндік нын калькуляциялауда экономикалы трыдан длелденген дістер олдананда.
аржылы есепті лтты стандартына сйкес барлы йымдар меншік тлері мен ыты формаларына арамастан нім ндіру, ызмет крсету кезінде ндірістік шыындар есебін материалдар, ебек аы, стеме шыыстар жне баса да шыын баптары бойынша йымдастырады. Бл стандарттаы негізгі жетіспеушілік болып, шжы німдерін ндіретін йымдар шін ндірістегі негізгі шикізаттар мен материалдарды жне кмекші материалдарды есебін, сонымен атар ндіріс процесіне тікелей атынасатын машиналар мен рал-жабдытарды пайдалану шыындарын стеме
шыыстарды рамынан бліп, блек есепте крсетуді ажеттілігі болып отыр. Себебі, №2 аржылы есепті лтты стандарты бойынша материалдар негізгі жне кмекшіге, сонымен атар машиналар мен жабдытарды пайдалану шыындары стеме шыыстардан ажыратып крсетілмеген.
Шжы німдерін шыаратын ксіпорындар ндіретін німні зіндік нын жоспарлауды, есепке алу мен есептеуді жетілдіру жне есепті длдігін, оны талдамалылыын амтамасыз ету шін, біз шжы німдері йымдары шін ндірістік шыындарды есебін тмендегі шыын баптары бойынша йымдастыруды сынамыз:
- Шикізат жне негізгі материалдар (ет німдері);
- Кмекші материалдар;
- айтарылатын алдытар (алынып тасталады);
- Технологиялы масаттара арналан отындар мен энергия;
- ндірістік жмысшыларды негізгі ебек аысы;
- ндірістік жмысшыларды осымша ебек аысы;
- леуметтік мхтаждара аударымдар;
- Машиналар мен рал-жабдытарды стау мен пайдалану шыындары;
- стеме шыыстар.
ндіріс шыындарын, шыындарды есепке алу объектісіне байланысты топтау, шыындарды трлері, пайда болу орындары, жауапкершілік орталытары, жне шыын тасымалдаушылары бойынша есепке алуды йымдастыру шін ажет. Мселен, шыындарды трлері бойынша есепке алу ндірілген шжы німіні зіндік ны рылымын анытауа ммкіндік береді. зіндік н рылымы дегеніміз – шыындарды жекелеген трлеріні жалпы шыындар сомасына пайызды атынасын райды. Ол детте шыындарды элементтері бойынша есептеледі.
Шжы ндірісі материал сыйымдыы жоары салаа жатады. Себебі, шжы німіні зіндік нындаы шикізата жмсалатын шыындар лесі 60 пайыз жне одан да жоары болып келеді. Шжы німні зіндік н рылымында шикізатты жоары лес салмаына байланысты оны пайдалануды техникалы-экономикалы крсеткіштерін жасарту зіндік нды тмендетуді негізгі кзі болып табылады.
Зерттеліп отыран «Алматы ет» жауапкершілігі шектеулі серіктесітігі бойынша 2006 жылдаы наты ндірілген шжы німдеріні трлеріне арай ндіріс шыындарыны рылымын тмендегі 3 кесте арылы крсетіп отырмыз.
Шжы нерксібі материалсыйымдылыы жоары сала болып табылады. Оны длелі ретінде, біз зерттеу жргізген «Алматы ет» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде 2006 жылы шжы ндірісіндегі негізгі шикізаттар мен кмекші материалдарды орташа лес салмаы баса шыындара араанда німні зіндік рылымында 69,5 пайызды рап отыранын айта аламыз. Ебек аы шыындарыны орташа лес салмаы 12,1 пайызды раса, ал ндірістегі стеме шыыстарды лес салмаы 18,4 пайызды рап отыранын байауа болады.
3 кесте — «Алматы ет» ЖШС бойынша шжы німдеріні трлеріне арай ндіріс шыындарыны рылымы (2006 ж)
| Шыын трлері | Шжы німдеріні трлері бойынша шыындарды лес салмаы (%) | |||||
| Любительс-кая пісірілген (шоша еті) | Зернистая жартылай срленген (шоша еті) | Закусочная срленген (сиыр еті) | Докторская срленген (сиыр еті) | Сосиски | Сардельки | |
| Негізгі шикізат | 61,0 | 59,0 | 58,0 | 58,0 | 57,0 | 59,8 |
| Кмекші материалдар | 11,0 | 11,3 | 9,0 | 11,3 | 12,0 | 9,5 |
| Ебек аы жне аударымдар | 12,3 | 10,0 | 12,4 | 12,3 | 12,7 | 12,8 |
| стеме шыыстар | 15,7 | 19,7 | 20,6 | 18,4 | 18,3 | 17,9 |
| Барлыы | ||||||
| Ескерту – кестені йымны бухгалтерлік есеп мліметтері негізінде авторды зі есептеп шыарды |
азіргі жадайда шжы ксіпорындарындаы німні зіндік нын талдау дістемесіне байланысты талдау жмысын йымдастыру аса маызды болып саналады. Бізді ойымызша, осы міндетті шешу шін келесі кезедер бойынша талдау жргізу ажет:
1) Жекелеген баптар бойынша шыындарды анытау, ткен жыл мен жоспардан ауытуды жне осы згерістерге сер етуші себептерді анытау;
2) Барлы шжы німіні наты зіндік ныны жоспармен салыстырандаы згеру дрежесін есептеу;
3) Материалды орлар баптары бойынша шыындар сметасыны згеру дрежесіні саталуын тексеру жне ауытуды анытау;
4) Калькуляция баптары бойынша немдеу немесе арты жмсау себептерін анытау;
5) Жекелеген шжы німдеріні зіндік нын талдау.
Нарыты атынастар жадайында шыындарды тиімді басару мен баылау шін стеме шыындарды есебін дрыс йымдастыру жне оларды ндірілген німдер мен орындалан жмыстарды арасында экономикалы дйектелген блу базаларыны негізінде дрыс тарату ндірістегі басарушылы есебіні маызды болып саналады. Сондытан, бл шжы ндірісіне жмсалан стеме шыыстарды жоспарлы нормамен немесе лимиттермен жйелі трде салыстырып, ауытуларды дер кезінде анытап отыруды ажет етеді.
стеме шыыстара шжы німдерін ндіруге жалпы атысы бар, біратар жалпы сипаттамалара ие, ндірісті басару мен ызмет крсетуге байланысты бірнеше нім трлерін ндірген жадайда осы німдерді ндарына тікелей осыла алмайтын, сондытан ндірілген німдер мен аяталмаан ндіріс арасында жанама тртіппен таратылатын шыындар жатады.