МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫ ЕБЕК АТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ САЛАСЫНДАЫ ЗЫРЕТІ

Мемлекеттік органдар бірнеше топа блінеді, олар атаратын ызметтеріне сйкес жйе-жйеге, сала-салаа жіктеледі. Мемлекетті органдар кілеттігіні шеберіне арай ш топа блінеді:

1). Мемлекеттік билік органдары: Парламент, Президент жне Маслихаттар;

2) Мемлекеттік атару органдары; кімет, министрліктер, ведомстволар, жергілікті басару органдары, кімдер. Мемлекеттік органдарыны рылу тртібі мен алдына ойылан масаттары. Мемлекеттік органдар ш топа блінеді: кілетті органдар, атару органдар жне сот немесе ы орау органдары.

Республика Президенті мемлекеттік аппаратта ерекше орын алады, ол ш билікті біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігіні барлы тармаыны келісіп жмыс істеуін жне кімет органдарыны халы алдындаы жауапкершілігін амтамасыз етеді. Президент — мемлекетті басшысы, мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін жоары лауазымды тла. Президент халы пен мемлекеттік билік бірлігіні, Конституцияны мызымастыгын адам жне азамат ыктары мен бостандытарыны нышаны рі кепілі.

Атару билік кметіні олында жиналан. Президенттік республикаларда кімет саяси жне йымды трыдан президент амтитын атарушы билік тармаына жатады. Парламентті атысуымен Президент басарады рі рады, оны дербес зыретті алалы шешуші органы. Кабинет мшелері бкіл халы сайлаан Президент алдында дербес жауап береді. кіметті наты егеменділігі наты мемлекет басшысыны субъективтік пікіріне тікелей туелді. азастан Республикасыны кіметі — атарушы билікті жзеге асыратын, атарушы органдарды жйесін басаратын жне оларды ызметіне басшылы ететін мемлекеттік орган. Оны зады ауымы трысынан — Конституцияда жне олданылып жрген задарда белгіленген. Бл зада азастан Республикасы Президентіні 1995 жылы 18 желтосандаы конституциялы кші бар жарлыымен бекітілген. Президент кімет мшелерін таайындаанда Конституцияны 64 бабыны 1- тармаы бойынша парламентті келісімін алуа тиіс. Ал кіметті ру процедурасы те крделі жне бірнеше кезенен трады. Сонымен кімет атару билікті жзеге асырады жне бкіл атарушы органдарды жйесіне басшылы жасайды. азастан Республикасыны кіметін Премьер-Министр, оны орынбасарлары, Рес-публика кіметі аппаратыны басшысы, Республика министрлері, мемлекеттік комитеттеріні траалары райды. кімет жне нормативтік аулылар абылдайды жне нсаулар береді.

Атару органдарыны атарына мемлекеттік саясатты іс жзінде дайындап, іске асыру, конституция мен задар талабын іс жзіне асыру міндеті жктелген органдар жатады.

кімет жне салалы орталы, сондай-а, маызды жергілікті атарушы органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді жне бакылауында болады, кейде оларды мемлекет басшысы таайындайды жне ызметінен босатады, толыымен дерлік соан баынады. Сондытан саяси-за ылымында мемлекет басшысы дстрлі трде атарушы органдар атарына жатады, елдегі атарушы «вертикальды» шыны болып есептеледі. Алайда соы кездері азастанда жнеТМД-ны біратар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік тармаыны стінен арайды, оларды алыпты ызмет атаруын амтамасыз етеді деген идея тарауда. Осы кзарастарды алашысы («дстрлісі»), президент атарушы билікті басарып ана оймайтындыын, сондай-а мемлекет басшысы ретінде атарушы билікті шегінен шыатын біратар функцияларды (ол елді арулы кштеріні бас олбасшысы болып табылады, азастанны баса елдердегі жне халыаралы йымдардаы елшілері мен дипломатиялы кілдерін таайындайды жне кері шаырып алады, кешірім жасау ыы бар жне т.б.) жзеге асырады. Екінші кзарас президентті билікті блу шегінен шыарып жібереді. Бл мселе осымша зерделеп, талдау жасауды ажет ететін сияты.

азастан Республикасы кіметіні ебек атынастарын реттеу саласындаы зыреті: 1) ебек, ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласындаы мемлекеттік саясатты негізгі баыттарын зірлейді жне іске асырылуын амтамасыз етеді;
2) ебекке уаытша жарамсыздыы бойынша леуметтік жрдемаыны млшерін айындайды;
3) Акцияларыны баылау пакеттері мемлекетке тиесілі лтты компанияларды, акционерлік оамдарды басшы ызметкерлеріні ебегіне аы тлеу мен олара сыйлыаы беру шарттары туралы лгілік ережені бекітеді;
4) азаматты ызметшілер лауазымдарыны тізбесін айындайды;
5) мемлекеттік бюджет аражаты есебінен сталатын йымдар ызметкерлеріні ебегіне аы тлеу жйесін бекітеді;
6) жмыс берушілерді республикалы бірлестіктерімен жне ызметкерлерді республикалы бірлестіктерімен бас келісім жасасады;
7) тиісті укілетті органдарды ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласындаы нормативтік ыты актілерді абылдау тртібін белгілейді;
8) егер азастан Республикасыны занамасында згеше белгіленбесе, мемлекеттiк органдара техникалы ызмет крсетудi жзеге асыратын жне оларды жмыс iстеуiн амтамасыз ететiн азаматты ызметшiлерді штат саныны лимитін бекітеді;
9) зіне азастан Республикасыны Конституциясымен, задарымен жне азастан Республикасы Президентіні актілерімен жктелген зге де функцияларды орындайды.
Мемлекетті басару нысанына арай атарушы билік басшысы монарх, президент немесе кімет басшысы — премьер-министр бола алады. кіметтік билік бір адамны шексіз билігін (президенттік республикаларда) немесе коллегиялы орган билігін рауы ммкін. Біріншіден, кімет мемлекет басшасы — президентті жаын кеесшілер тобы ретінде арастырылады, екіншіден, кімет парламентті атысуымен арнайы рдіс негізінде алыптасады. Жалпы ереже бойынша ол парламент кпшілігіні олдауын пайдаланып, з укілдіктеріне ие болуы керек. Зады салдарды жне оларды атарылуы шін жауапкершілікті туызатын елеулі шешімдерді кімет регламенттік актілер нысанында шыарылады.

Швеция Конституциясыны 8 бабына сйкес кімет зіні алыпты укілдіктерінен баса мірді мен азаматтарды жеке ауіпсіздігін орау, тауарларды, валютаны шеттен келу мен шыару, табиатты орау жне т.б. мселелеріне атысты «тапсырмалы аулыларды» абылдауа хаылы.

Укілдіктерді сипатына, клеміне мен мазмнына арай мемлекеттік басару органдары жалпы, салалы пен арнайы (функционалды) компетенция органдарына блінеді. Жалпы компетенция органдары (мысалы, министрелер кеесі) мемлекеттік басару салаларыны кпшілігін, не барлыын басару бойынша ызметті баыттап, біріктіреді. Салалы пен арнайы компетенция органдары (министрліктер, трлі мемлекеттік комитеттер, арнайы ведомстволар) мемлекеттік басаруды тек жеке салаларын басару ызметтерін жзеге асырады.

азастан Республикасында атарушы билік органдары (мемлекеттік басару органдары) — бл оамды рдістерді оам мддесінде мемлекеттік басару бойынша кнделікті оперативті жмысты жргізетін атарушы-басарушы органдар.

Атарушы органдар за шыарушы билік органдарымен шыарылатын задарды орындауа арналан. Сонымен атар, атарушы билік заа осымша нормативтік актілерді шыаруа хаылы. зіні укілдігіні шегінде атарушы билік органдары алыпты ызмет атару масатында оперативті дербестігі бар. Олара оам мен мемлекет трлі аяларындаы ызметіні барлы ыты реттеу жніндегі міндеттері жктелінген.

азастан Республикасыны атарушы билігін кімет жзеге асырады жне атарушы органдарды жйесін басарып, оларды ызметіне басшылы жасайды.

азастан Республикасы кіметіні за шыару бастамашылыы ыы болады, ол тек ана Парламент Мжілісінде жзеге асырылады. За актісіні жобасын енгізу туралы шешім кіметті тиісті аулысын шыару жолымен абылданады.

Республика кіметі:

— Республика задарыны орындалуын амтамасыз етеді, оларды
министрліктерді, баса да орталы жне жергілікті атарушы органдарды орындауын баылайды;

— Парламентке республикалы бюджетті жне оны атарылуы туралы есепті табыс етеді;

— мемлекеттік кірісті ысартуды немесе мемлекеттік шыысты лайтуды кздейтін Республика задарыны жобалары жнінде орытындылар береді;

Парламент депутаттарыны срауларына жауап береді.
Сонымен атар, азастан Республикасыны кіметі:

— мемлекеттік леуметтік-экономикалы саясатты негізгі баыттарын, оны жзеге асыру жніндегі стратегиялы жне тактикалы шараларды зірлейді;

— мемлекеттік бадарламаларды зірлейді;

— леуметтік-экономикалы жне ылыми-техникалы дамуды индикативтік жоспарларын зірлеп, жзеге асырады;

— Республика Президенті белгілейтін тртіппен республикалы бюджетті зірлеу мен оны згертуге атысады, Парламентке республикалы бюджетті жне оны атарылуы туралы есепті сынады, бюджетті атарылуын амтамасыз етеді;

— Республиканы аржы жйесін ныайту жніндегі шараларды зірлейді жне жзеге асырады;

— мемлекеттік валюта, аржы жне материалды ресурстарды жасатау мен пайдалануда заны саталуына мемлекеттік баылауды амтамасыз етеді; рылымды жне инвестициялы саясатты жзеге асырады; мемлекеттік баа тзу саясатын талдап жасайды жне жзеге асырады;мемлекет реттейтін баалар олданылатын німдер, тауарлар мен ызметтерді номенклатурасын белгілейді; мемлекеттік меншікті басаруды йымдастырады, оны пайдалану жніндегі шараларды талдап жасайды жне жзеге асырады, мемлекеттік меншік ыын орауды амтамасыз етеді; ебекке аы тлеу, азаматтарды леуметтік орау, мемлекеттік леуметтік амсыздандыру мен леуметтік сатандыру жйесін жне шарттарын белгілейді.

Ебек жніндегі укілетті мемлекеттік органны ебек атынастарын реттеу саласындаы зыреті: Ебек жніндегі укілетті мемлекеттік орган:
1) ебек, ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласындаы мемлекеттік саясатты іске асырады;
2) азастан Республикасыны ебек занамасыны, оны ішінде ебек ауiпсiздiгi жне ебектi орау талаптарыны, азастан Республикасыны халыты жмыспен амту туралы занамасыны саталуына мемлекеттiк баылауды йымдастырады, сондай-а ебек инспекциясы жніндегі жергілікті органны ызметін йлестіреді жне ызметін тексеруді жзеге асырады;
3) ебек атынастарын реттеу саласында жергілікті атарушы органдарды йлестіруді жне олара дістемелік басшылы жасауды жзеге асырады;
4) ебек инспекциясы жніндегі жергілікті органдардан ебек атынастары мселелері бойынша ажетті апаратты сратады;
5) облысты, республикалы маызы бар аланы, астананы бас мемлекеттік ебек инспекторын таайындауды келіседі;
6) мемлекеттік органдарды ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласындаы техникалы регламенттерді зірлеу жніндегі ызметін йлестіреді;
7) ебек ауіпсіздігін жне ебекті орауды амтамасыз ету саласында баса да мемлекеттік органдармен, сондай-а ызметкерлерді жне жмыс берушілерді кілдерімен йлестіруді жне зара іс-имылды жзеге асырады;
8) ебек жнiндегi лгiлiк (салалы, салааралы) нормалар мен нормативтердi ауыстыру жне айта арау тртiбiн белгiлейдi;
9) тиiстi ызмет салаларыны мемлекеттiк органдарымен келісу бойынша барлы ызмет салалары шін бірыай (салааралы), ебек жніндегі лгiлiк нормалар мен нормативтердi зірлейді жне бекiтеді;
10) кiмшiлiк персонала жататын ызметкерлер лауазымдары атауларыны тiзбесiн зірлейді жне бекітеді;
11) крсетілетін ызметтеріне (тауарларына, жмыстарына) тарифтерді (бааларды, алым млшерлемелерін) мемлекеттік реттеу енгізілетін йымдарда ебек нормаларын сыну, арау жне келісу тртібін белгілейді;
12) крсетілетін ызметтеріне (тауарларына, жмыстарына) тарифтерді (бааларды, алым млшерлемелерін) мемлекеттік реттеу енгізілетін йымдар ызметкерлеріні ебегіне аы тлеу жйесі бойынша параметрлерді сыну, арау жне келісу тртібін белгілейді;
13) облыс (республикалы маызы бар ала, астана) дегейінде жасалан салалы келісімдер мен ірлік келісімдерді тіркеуді жзеге асырады;
14) мемлекеттік ебек инспекторларын оытуды жне аттестаттауды жргізеді;
15) ндірістегі жазатайым оиаларды тергеп-тексеруді уатылы жне объективті жргізілуін азастан Республикасыны занамасында белгіленген тртіппен баылауды жзеге асырады;
16) ебек атынастарын реттеу саласындаы халыаралы ынтыматастыты жзеге асырады;
17) анытамалытарды, біліктілік сипаттамаларын зірлеу, айта арау, бекіту жне олдану тртібін айындайды;
18) экономикалы ызметті алуан трлі йымдарыны басшылары, мамандары мен баса да ызметшілері лауазымдарыны лгілік біліктілік сипаттамаларын арайды жне келіседі;
19) тиiстi ызмет салаларыны укiлеттi мемлекеттiк органдарыны ебек жнiндегi лгiлiк (салалы, салааралы) нормалар мен нормативтердi бекiту тртiбiн белгілейді;
20) оларда жмыс істеу жмыс уаытыны ысартылан затыына, жыл сайыны аылы осымша ебек демалысына жне ебекаыны жоарылатылан млшеріне ы беретін ндірістерді, цехтарды, ксіптер мен лауазымдарды тізімін, ауыр жмыстарды, ебек жадайлары зиянды (ерекше зиянды) жне (немесе) ауіпті жмыстарды тізбесін, сондай-а оларды беру тртібін айындайды;
21) ш адамнан бес адама дейін айтыс болан топты жазатайым оиаларды тергеп-тексеру шін комиссия рады;
22) ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласында мониторингті жне туекелдерді баалауды йымдастырады;
23) «азастан Республикасындаы мемлекеттік баылау жне адаалау туралы» азастан Республикасыны Заына сйкес міндетті ведомстволы есептілікті, тексеру паратарыны нысандарын, туекел дрежесін баалау критерийлерін зірлейді жне бекітеді;
24) ебек трелігі туралы лгілік ережені бекітеді;
25) ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласында апарат сыну жне мемлекеттік статистика жргізу тртібін айындайды;
26) орташа жалаыны есептеуді бірыай тртібін белгілейді;
27) азаматты ызметке кіру жне азаматты ызметшіні бос лауазымына орналасуа арналан конкурс ткізу тртібін айындайды;
28) йымда кадрларды ксіптік даярлауа, айта даярлауа жне оларды біліктілігін арттыруа ойылатын жалпы талаптарды айындайды;
29) ебек кітапшаларыны нысанын, оларды жргізу жне сатау тртібін бекітеді;
30) он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді ебегін пайдалануа тыйым салынатын жмыстарды тізімін, он сегіз жаса толмаан ызметкерлерді ауыр заттарды тасуы мен жылжытуыны шекті нормаларын бекітеді;
31) йелдерді ебегін пайдалануа тыйым салынатын жмыстарды тізімін, йелдерді ауыр заттарды олмен ктеруіні жне жылжытуыны шекті нормаларын бекітеді;
32) йымдаы ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау ызметі туралы лгілік ережені бекітеді;
33) ндірістік объектілерді ебек жадайлары бойынша міндетті кезеділік аттестаттау тртібін айындайды;
34) ызметкерлерді ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау мселелері бойынша оыту, олара нсама беру жне білімдерін тексеру тртібі мен мерзімдерін айындайды;
35) жмыс берушiнi ебек ауiпсiздiгi жне ебектi орау жнiндегi нсаулыты зiрлеу, бекiту жне айта арау тртібін белгілейді;
36) ебекке уаытша жарамсыздыы бойынша леуметтік жрдемаыны таайындау мен тлеу тртібін айындайды;
37) жмыс берушіні аражаты есебінен ызметкерлерге ст, емдік-профилактикалы таам, арнаулы киім, арнаулы ая киім жне баса да жеке орану ралдарын беру тртібін бекітеді, сондай-а оларды жымды орану ралдарымен, санитариялы-трмысты й-жайлармен жне рылылармен амтамасыз ету тртібін белгілейді;
38) ызметкерлерге ст, емдік-профилактикалы таам, арнаулы киім, арнаулы ая киім жне баса да жеке орану ралдарын беру нормаларын бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті органмен келісу бойынша бекітеді;
39) осы Кодексте, азастан Республикасыны задарында, азастан Республикасы Президентіні жне азастан Республикасы кіметіні актілерінде кзделген зге де кілеттіктерді жзеге асырады.
Ебек инспекциясы жніндегі жергілікті органны зыреті:

Ебек инспекциясы жніндегі жергілікті орган:
1) азастан Республикасы ебек занамасыны, ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау жніндегі талаптарды саталуына мемлекеттік баылауды жзеге асырады;
2) жмыс берушілер сынан жымды шарттарды мониторингін жзеге асырады;
3) ндірістік жарааттануды, ксіптік ауруларды, ксіптік улануларды себептеріне талдау жргізеді жне оларды профилактикасы жнінде сыныстар зірлейді;
4) ндірістегі жазатайым оиаларды азастан Республикасыны занамасында белгіленген тртіппен тергеп-тексереді;
5) басшы ызметкерлерді жне жмыс берушілерде ебек ауіпсіздігін жне ебекті орауды амтамасыз етуге жауапты адамдарды білімін тексеруді жргізеді;
6) ндірістік масаттаы объектілерді пайдалануа абылдау жніндегі абылдау комиссиясыны рамына атысады;
7) ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау нормативтерін жетілдіру мселелері бойынша ызметкерлер мен жмыс берушілерді кілетті кілдерімен зара іс-имыл жасайды;
8) ызметкерлерді, жмыс берушілер мен оларды кілдеріні ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау мселелері жніндегі тініштерін арайды;
9) ндірістік объектілерді ебек жадайлары бойынша аттестаттау мониторингін жзеге асырады;
10) «азастан Республикасындаы мемлекеттiк баылау жне адаалау туралы» азастан Республикасыны Заына сйкес тексерулер жоспарларын зiрлейдi жне бекiтедi;
11) ебек жнiндегi укiлеттi мемлекеттiк органа ебекті орау жне ебек ауiпсiздiгі жніндегі апаратты жйе базасында кезедік есептерді, сондай-а ебек ауiпсiздiгі жне ебектi орау жай-кйі мониторингіні нтижелерін сынады;
12) ебек жнiндегi укiлеттi мемлекеттiк органа ебек атынастары бойынша ажетті апаратты береді.
Жергілікті атарушы органдарды ебек атынастарын реттеу саласындаы зыреті: Жергілікті атарушы органдар:
1) ебек атынастарын реттеу саласындаы мемлекеттік саясатты іске асырады;
2) азаматты ызметші болып табылатын жне ауылды жерде жмыс iстейтiн денсаулы сатау, леуметтiк амсыздандыру, бiлiм беру, мдениет, спорт жне ветеринария саласындаы мамандар лауазымдарыны тiзбесiн жергiлiктi кiлдi органмен келiсу бойынша айындайды;
3) алалы, ауданды дегейде жасалан салалы жне ірлік келісімдерді тіркеуді жзеге асырады;
4) халыты трмыс-тіршілігін амтамасыз ететін йымдарда (оамды клік, сумен, электр энергиясымен, жылумен амтамасыз ететін йымдар) ереуіл ткізуді келіседі;
5) жмыс берушілерді ірлік бірлестіктерімен жне ызметкерлерді ірлік бірлестіктерімен ірлік (облысты, алалы, ауданды) келісімдер жасайды;
6) крсетілетін ызметтеріне (тауарларына, жмыстарына) тарифтерді (бааларды, алым ставкаларын) мемлекеттік реттеу енгізілетін йымдар ызметкерлеріні ебек нормаларын жне ебегіне аы тлеу жйесіні параметрлерін ебек жніндегі укілетті мемлекеттік орган белгілеген тртіппен арайды жне келіседі;
7) азастан Республикасыны задарында айындалан халы санаттарын жмыса орналастыру шін квота белгілейді;
8) жергілікті мемлекеттік басару мддесінде азастан Республикасыны занамасымен жергілікті атарушы органдара жктелетін зге де кілеттіктерді жзеге асырады.