Зін-зі тануды масаты мен мотивтерін талдап крсетііз.

Жеке тла дамуыны озаушы кші неден басталатынын тсіну адамны жалпы рекетіні мотивация жйесіндегі зін зі тану ажеттігіні мнін сезінуге ммкіндік береді. Мотив – адамды наты рекетке итермелуші кш, онда белгілі бір ажеттіктер крініс табады (3). Мселен, арым-атынас жасауа деген ажеттікті арым-атынас мотиві тудырса, ебекке ажеттік ебек рекеті мотивінен туады, ендеше, зін-зі тануа ажеттік зін-зі тану мотивінен бастау алады. Белгілі бір мотивті серімен адам алдына масат ойып рекет етеді, р трлі дістерді, тсілдерді, рекеттер тізбегін пайдалана отырып сол тпкі масатына жетеді. Масат – болаша нтижені алдын ала болжамдалан бейнесі. Егер зін-зі тану пні мысалында алар болса, олар р трлі болуы ммкін жне оларды брі зін-зі тану барысында бірте-бірте ол жеткізілетін болаша нтижені бейнесі. Ішкі сипатына арай масаттар “ке” жне “тар”, натылы іске асатын жне натылы іске аспайтын, шынайы жне жалан масаттар деп блінеді.

зін-зі тануды “ке” масаттарына адамны зін жеке тла ретінде тануы мен зіні мірлік масаттарын белгілей алуы жатады. Кейбір алымдар зін-зі тану пніні масатына адамны зін жеке тла ретінде тануымен атар, з міріні тырнамалы мнін саналы трде ана емес, бейсаналылы пен санадан тыс дегейде тануы да кіреді деп крсетеді. Мндай дегейдегі зін-зі тану мірдегі баса масаттарды екінші кезекке ысыра отырып, мір зегін баса арнаа братын масата айналуы ммкін. йтсе де адамдарды дені зін-зі тануды шексіздігін сезінгендіктен де, оны оытуды мір сруге, жасампаздыа, зін-зі дамытуа жеткілікті дрежедегі дадыларды мегерту аясымен шектейді.

зін-зі тануды “тар” масаттарына адам шін дл азіргі стінде зекті болып саналатын “МЕН” образыны наты мазмны кіреді. Тар масаттар йлесімділікті р трлі жйесіне атысты арастырыла береді. Адам зіні интеллектуальды ммкіндіктерін немесе мінез-лы ырларын, зейіндік жне атысымды абілеттерін тани алады. Бл тізімді ары арай да жалай беруге болады. Е маыздысы - зіні бойыдаы танылатын объектілерді немесе рекеті мен болмысыны сипатын тізбелеу емес, бастысы жеке тла шін дл бгінгі тада нені мндірек екенін анытау. Егер біз маманды тадаса, мндаы басты мселе - осы тадалан салаа сай з абілеттерімізді дрыс баалай алу. Егер біз бір адаммен танысып, достасуды аласа, онда біз шін мнді нрсе - зімізді атысымды сапамызды, згеге найтын асиеттерімізді, жасы дос болу абілетімізді тани алуымыз. зін-зі тану масаттарыны жйелі ойылымы болуы да ммкін. Е бір ке таралан жне тжірибеде е жиі олданылып жрген бадарлар жйесі “алаймын” – “орындай аламын” – ажет” триадасы тізбегі болып саналады. Егер адам осы мселелерге жауап бере алса, жаын кндерде жне кемел болашата неге ол жеткіземін, мені ммкіндіктерім андай, оларды брі социумны, оршаан ортаны талаптарына алай жауап береді ? деген сауалдара ужі бар болса, ол зін-зі тану ауымын да кеейте алады деген сз.

зін-зі тануды масаттары натылы іске асатын жне натылы іске аспайтын, шынайы жне жалан деп те сараланады. Натылы іске асатын масат бізді бойымызда осы уаыта дейін алыптасан асиеттерді танып, талдау жасау ажет болан тста ойылады. Ал натылы іске аспайтын масат, осыан керісінше, лі з бойымызда жо нрселерді табуа жне оны тануа мтылыс жасаанда тірек болады. Адамды зіні алдына “ке” жне “тар”, натылы іске асатын жне натылы іске аспайтын , шынайы жне жалан масаттарды оюа не итермелейді? рине, оан зіне сйкес ажеттіктерде крініс табатын рекет мотивтері озау салады. Ондай мотив трлерін лкен екі топа біріктіруге болады:

1) зін-зі тану рекетіні негізіндегі арнайы мотивтер;

2) зін-зі танумен осалы байланысатын жанама мотивтер

Арнайы мотивтерге, бірінші кезекте, адамны зіне деген ызыушылыы жатады. ызыушылы – зін танудаы эмоциялы бояуы аны танымды ажеттілік. Мамандар адамны зіне деген ызыушылыыны дамуын бірнеше сатыа бліп арастырады: уестік; зіне деген жеке ызыушылы; зі-зі тануа штарлы. зін-зі тануды жанама мотивтеріне зін-зі тану рекетін кшейтуде осалы ызмет атаратын барлы мотивтер енеді. Олар зіні рліне арай ш дегейге блініп, іштей былайша топтастырылады (4):

• адамны зіндік “Менімен” байланысты мотивтер ( зін-зі рметтеу, “Менні” бірттастыы мотивтері, зін-зі дл тани алу мотивтері, зін басаларды кзімен тану мотивтері);

• зін-зі дамытуа байланысты мотивтер (зін-зі бекіту, зін-зі жетілдіру, зін-зі жзеге асыру, зін-зі таныту, зін-зі белсендіру мотивтері);

• баса рекет трлеріне атысты (арым-атынас, бедел, жетістік, таным, оу, адамгершілік жне т.б.) мотивтер.

Аталан мотивтерді зін-зі тану мотивімен де зара байланыс механизмдері шамамен бірдей болып шыады. зін-зі тану мотивіні дрыс алыптасуы зге мотивтерді де ызметіні жандануына о ыпал етеді. зіне деген ызыушылы адамны зін-зі дамыту мотивтеріні рістеуіне ке жол ашады. Ал з кезегінде айындалан зін-зі дамыту мотиві зін-зі тануа деген ажеттілікті кшейтіп, адамны зіне ызыушылыын арттырады. Мндай сабатастыты барлы мотивтерге атысты санамалап айтуа болады. Мселен, адамны зіне ызыушылыы арым-атынаса ерекше мн беру нтижесінде сол зі атынаса тсетін адамдарды тануа деген лшынысты туызбай оймайды (5). зін-зі тану мотивтері лсіз байалатын кей жадайларда оны орнын баса мотивтер алмастырады да, зін-зі тану рекетіні дамуына себепші болады. Мысалы, жеке тланы бойында жетістік мотиві айын крінгенімен, оны зін-зі тануа деген ызыушылыы байалмайды. Тек кездейсо бір сттіліктерге сеніп не жолы болыштыа жорып, лкен бір жетістіктерге жету ммкін емес, сол себепті адам рдайым з бойындаы абілеттер мен ммкіндікті танып, соан мн беріп отыруы, яни зін-зі тануа мтылуы шарт. Басаша айтанда, зін-зі танымайынша ешандай мотив шын мнінде толы жзеге аспа емес. Айналып келгенде сол мотивті брі зін білуге, зіне деген атынаса, зін-зі жзеге асыру жне зін-зі баалау абілеттеріне келіп табан тірейді, тек сондай жадайда ана аталан мотивтерді зара бірлікте жзеге асуы белгілі бір нтижелерге ол жеткізетін болады. Тланы мотивациясы мен ндылыыны араатынасыны мнін анытауда оны зін-зі тануыны негізгі трт аумаын тмендегідей крсетуге болады:

1. Тланы мотивациялы аумаы: мінез-лыты жне іс-рекетті мотивтері, леуметтік ажеттіліктер.

2. Белсенділік аумаы: интерналдылы, инициативтілік, зіне-зі сенімділік, зін-зі таныту.

3. Тланы ндылыты-маыналы аумаы: ндылыты бадарлар, мірді маынасы мен масаттары.

4. Тланы этникалы зіндік санасыны аумаы – этникалы жаса нанымдарды негізінде алыптасатын этномдени сйкестілік .

зін-зі тануды басты нысаны адам, яни дара тла. Сондытан оамды ылымдарда тла мселесі е зекті деп танылады. азіргі алымдар тла мселесін зерттеуде тланы психодинамикалы, аналитикалы ,гуманистік когнитивті, мінез-лыты, іс-рекеттік, диспозициялы теориясы сияты станымдарды бліп арастырады. Бл станымдарды негізі жалпы психологиялы боланымен, олар зін зі тануды да зегін рай алады. Олай болса, тла дегеніміз - адамны даралы згешелігін, мінез-лыны зіндік сипаттарын крсететін кп лшемді жне кп дегейлі психологиялы сипаттамалар жйесі. Сйтіп, тланы ішкі жан дниесін байытуа ажетті мотивациялар мен ндылытар адамны зін-зі тануына негіз болады беп айтуымыза болады.