Зін-зі тануды рухани бастауларына берілген анытамаларды ойшылдарды ебектері негізінде талдаыз.

Адамзат баласыны сан асырлы даму тарихына жгінетін болса, рпа трбиесінде руханилыты мні зор болан. Руханилы дегеніміз адам міріні материалды емес, адамгершілік ндылытар басымдыына негізделген рухты-сезімдік жатары, адамдарды згеше ойлау бейнесі мен тіршілік рекеті болып табылады. Ол адамны шынайы келбетін, болмысын, ішкі жан дниесін білдіретін асыл асиеттерде крініс табады. алым А.Г. Косиченко «руханилы адамны мір сру тсіліні нтижесі, адамны жасылы жасай алуыны зі руханилы», - деп тсіндіреді.

Ал С.Б. Крымский «руханилы сырты болмысты мбебаптылыын тланы ішкі леміне этикалы негізде айналдыру абілеті, адамны сол ішкі лем арылы зіні ойы мен ісін сйкестендіре алуы», - дейді. Бл алымдарды пайымдауынша руханилы дегеніміз мір заы емес, ол адамны адамды асиетін ашатын адамгершілік заы,адамны ішкі жан дниесіні байлыы, зіндік сипаты, адама ана тн асиет.

Руханилы, бл - адам жне адамзатты шабытты-сезімдік жаы, адамдарды ойлауы мен мір рекетіні ерекше бейнесі. Ол е алдымен адамны трлі нер, дебиет, поэзия, философияны дамытудаы рліне негізделген адам міріні керемет ырларыны бірі ретінде адамны ішкі жан дниесін байытатын ндылы . Руханилыты адамны ішкі дниесіні басты сипаты ретінде адамгершілікке, адами ндылытара, сіресе аиат пен жасылыа баытталан зіндік ойды нтижесі деп тсінуге болады.Адамны ішкі жан дниесіне керекті руханилы рухани ажеттіліктермен айындалады.

Рухани ажеттіліктер – рбір адамны жан дниесіні тереінде жатан, оны трлі рекеттерге мтылдыратын мірді идеалды формасы. Бл мірге, слулыа ікрліктен, трмыс уанышынан, адамдар арасындаы айырымдылы пен зара тсіністікті мнін жне зіні згелерге керектігін сезінуден туындайды.

Танымдаы рухани ажеттіліктер сана-сезімні формалы жаынан кееюімен, мазмны жаынан тередеуімен байланысты туады. Бл социумда болып жатан трлі былыстарды табиатын, себептерін, мнін тануа деген ішкі мдделіліктен басталады. Мндай таныма жрек пен аыл, сол былысты жалпы мнін тсінуге мтылан абстрактылы-жинатаушы ойлау мен наты эмоционалды кй те дрежеде атысады. Рухани ажеттіліктер адамны интеллектуалды жне эмоционалды сапалы ерекшеліктерін жетілдіруге ыпал етеді.

Адамны руханилыы тланы ішкі жан леміні негізі ретінде интеллектуальды, этикалы, эстетикалы трізді ш і аспектіде крініс тауып, адамны зін-зі тануына кмектеседі. Адам жанына ілу, жеке тлалы белсенділікті ояту зін-зі тануды жетекші аидасы адам жаны махаббат пен мейірімділік сулесіне бленген, бастапы ндылы, ол сол сулені айналасындаы адамдара, оршаан лемге тге отырып, жасылы жасауа мтылдырады. рбір адам з дамуында этнос кілі ретінде этникалануды бірнеше дегейінен теді. Тланы этнос субъекті ретіндегі йлесімді дамуыны крсеткіші – оны з жасы мен жынысына сйкесті, диалектикалы бірлікте этнолеуметтік рлдерді игеруі болып табылады. Сондытан зіді тани отырып, згелерге айырымдылы, тзімділік, бауырмалды крсете алу зін зі тануды этникалы аспектісін білдіреді.

Рухы биік, жан лемі таза адам ана мірді мнін ынып, ізгілікке, баыта ол жеткізе алады. Жан тазалыы адамны рухани жетілуіне, уанышты жне йлесімді мір сруіне кмектеседі. Адамны ішкі жан дниесіні байлыы денедегі бес сезім, яни есту, кру, иіскеу арылы, дмін тату арылы сезіну, стап жанасан кезде тітіркену арылы сезіну сияты затты элементтерден крінбейді. Ол рухани сезім, жадында стау, ойлану, иялдау, сйлеу рекеттерін жзеге асырудан байалады.

Табиатты ерекше перзенті — адам, соны слулыы. Ол сапа жаынан екі рамда ажыратылып абылданады, оны бірі — сырты, тр-трпат слулыы, яни субъективтік слулы, екіншісі - рухани, ішкі, яни объективтік слулы деп аталады. Адам анадан сырт бейнесі, пішіні слу болып туылуы ммкін, ал ішкі жан слулыы, зіні мінез-лы, ылыы, ісі, баса адамдара арым-атынасыны т.б. жиынтыы ретінде оамда калыптасады. Ал жректегі данышпанды, кемелділік, айырымдылы, лыты бларды брі аылды ыпалымен адамны жан-дниесінде пайда болатын асиеттер. Сондытан блар зара йлесімде боланда ана адамны рухы биік, жан лемі де таза болады.

Абай: «Тннен жан арты еді, тнді жана бас рызса керек еді», - десе, Шкрім “адам баласында екі мтылыс болады, біреуі тн мтылысы, екіншісі - жан мтылысы” деген. Бл наыл сздерді маынасы адамны адір-асиеті оны сырты тласында емес, керісінше, оны жан дниесінде екенін білдіреді.

р адамды сипаттайтын тн, жан жне рух барлы уаытта йлесімділікте бола бермейді жне бірегей мтылыстара баына бермейді. Оларды арасындаы йлесімділікке ол жеткізу адамны жан леміні бай болуына жне зіндік даралы сапаларына байланысты.

Адам мірді аиаттарын тани отырып, зіні ішкі рухани лемін тани бастайды жне зіндегі адами ндылытарды аиаттарды тсіне бастайды: «Мен андаймын?» деген сраа жауап іздеген р адам зіне іштей арап, бтен адамдарды назарынан жасырынан асиетті зіні - ішкі жан лемінен, зіндік даралыынан табады. Адамны ішкі жан дниесі немі згерісте, дамуда болатын крделі былыс.

р адамны жан днииесі зінше бір лем. мірде ішкі жан дниесі бірдей екі адам болмайды. Платон ебектерінде «адам жаны з бетінше субстанция» деп сипатталады. Оны ойынша жан дегеніміз тнмен бірге мір сретін, біра тнге туелсіз, кзге крінбейтін, аса биік діретті, мгі дние. Алайда, жан дегеніміз, ол - діни ым емес. Ол туралы кезінде Сократ, Платон, Аристотель, Мхаммед, Яссауи, Ибн Сина, Абай, Толстой, Лермонтов, Шкрім т.б. кптеген философтар мен ойшылдар айтып кеткен.Олар адамны ана жан мен тнді зіне баындырып, сананы дамыта алатындыын жне адамны аыл-ойы, зіндік сана-сезімі, рухы, ішкі жан лемі нерлым йлесімді дамыан болса, адам зін солрлым парасатты сезінетіндігін ебектерінде дйектеп крсеткен.

Даралы адамды згелерден еркшелендіріп тратын р кісіні зіндік асиеті. Тланы адамгершілік-рухани алыптасуында жан мен тн йлесімділігіне ол жеткізу тланы зін-зі тану мотивтерін алыптастыруды бір шарты болып табылады.

Зін-зі тану мен зін-зі дамытуа педагогикалы жрдем жне психологиялы кмек крсету жолдарына сипаттама берііз.

Адамгершілік ндылытар мен нормалара ойылатын оамды талаптар жйесіне педагогика ылымы негізінде талдау жасаыз.

Жалпыадамзатты ндылытарды арасында философтар мен прогресшіл ойшылдар мен педагогтар рашан бірінші орына адамны ыын, оны бостандыын жне соан сйкес келетін трбие мен білімді бліп арастыран.

Кез келген халыты мірінде жалпыадамзатты ндылытарды орныуы оамны тарихи дамуыны зады нтижелері болып табылады. Адам ыыны адамгершілік ммкіндігі баса жалпыадамзатты ндылытар сияты асырлар бойы жинаталып, жаа лгіні негізінде адамны мінез-лын реттеуші ретінде ызмет етеді.

Оушыларды тлалы асиеттерін алыптастыруда, олара адамзат баласыны ол жеткен оамды-тарихи тжірибесімен атар, оамды-этикалы алыптар мен ізгілікті-адамгершілікті игеруге болатынын тжірибеден круге болады. Жалпыадамзатты ндылытар халыты дстрлерде, адамгершілік принциптерде, діни мдениетте наты жазылып ойылан жне леуметтік ойды озы белгілері, жеке тланы асиеттері, адамгершілік лгілері жинаталан кйде, дептілікті оамда абылданан лгісі ретінде крінеді.

алым-педагогтар осы заманы педагогиканы алдында басты екі міндет тр деп крсетеді. Біріншіден, педагогиканы жалпылемдік ндылы (педа гогикада адамды жасы кру жне адам бостандыын амтамасыз ету) дегейіне ктеруге рекет жасаан жн. Екіншіден, барынша жетілген адамзатты идеалды ру. Осы екі міндетті кіріктіріп адами мрат жасауда бостанды пен сйіспеншілік сияты ндылытарды да ескеру ажет.

Жалпы лемдік ндылытар – трлі халыты, трлі дінні, трлі дуірді рухани масаттарын жаындастыратын былыс. Сол себепті де ол жалпыадамзатты деп аталады. ХХ асырды соында Халыаралы топ алаш рет дниежзілік тарихта адамны ытары туралы халыаралы негізге алынатын жаттар жасады. “Адам ытарыны жалпыа бірдей Декларациясы”, “Баланы ытары туралы конвенция” жне т.б., оларда трбиені методологиясы мен теориясы, жаартылан масат пен мдделер арастырылан. Онда халытарды мраттарын жне рухани ндылытарын дамытуда жаа кзарастара негізделген халыаралы стандарт болып табылатын жалпыадамзатты ндылытар - адамны ытары мен бостандыы крсетілген.

зін-зі тану жеке тланы зін-зі дамытуыны, рухани жне шыармашылы абілеттерін жарырта крсетуіні, леуеттік ммкіндіктерін жзеге асыруыны аса ажетті шарты болып табылады. зін-зі тану нтижесінде ана адам зіні рухани су абілетін шыдайды, зін-зі жетілдіре тседі де, мірді рахатын сезініп, оны мн-маызын тйсінеді.

зін-зі тануды “ке” масаттарына адамны зін жеке тла ретінде тануы мен зіні мірлік масаттарын белгілей алуы жатады. Кейбір алымдар зін-зі тану пніні масатына адамны зін жеке тла ретінде тануымен атар, з міріні тырнамалы мнін саналы трде ана емес, бейсаналылы пен санадан тыс дегейде тануы да кіреді деп крсетеді. Мндай дегейдегі зін-зі тану мірдегі баса масаттарды екінші кезекке ысыра отырып, мір зегін баса арнаа братын масата айналуы ммкін. йтсе де адамдарды дені зін-зі тануды шексіздігін сезінгендіктен де, оны оытуды мір сруге, жасампаздыа, зін-зі дамытуа жеткілікті дрежедегі дадыларды мегерту аясымен шектейді.