Зін-зі тану ралдары мен тсілдеріне сипаттама берііз.

Енді зін-зі тану масаттарына ол жеткізуге ммкіндік беретін, іс-рекеттерді дйекті трде алмастыру ретіндегі зін-зі тану процесіні зіне кіл оялы. зін-зі тануды йымдастыру барысында андай рал-амалдарды пайдалануа болады? деген сраа жауап беріп крелік. зін-зі тануды е ке таралан амал-тсілдеріне мыналар жатады: зін-зі баылау, зін-зі талдау, зін андай да бір «лшегішпен» салыстыру, з тласын лгілеу, р асиетте, жрыс-трыс сипаттамасында арама-айшылытарды танып-білу.

зін-зі баылау. Бл зін, з жріс-трысын, ішкі лем оиаларын баылау арылы зін-зі тану тсілі. Адамзат бір кездері психологияны негізгі дісі болып табылан жне «интроспекция» (ішке арай ілу) деп аталан, ал психологияны зі «интроспективалы» деген атау алан зін-зі баылаумен баяыдан таныс. Бл діс те субъективті жне адам психикасыны дл крінісін бермейтіндіктен, кейініректе бл дістен негізгі діс ретінде бас тартылды, алайда зін-зі тану тсілі ретінде оны зор маызы бар. зін-зі баылау жолшыбай аз ынылан жне масатты баытталан болады. Жолшыбай аз ынылан ретінде зін-зі баылау немі жзеге асырылып отырады жне бізді санамызды ызмет атаруына сас болып келеді. Біз бір нрсені жасаймыз, араласып-раласамыз, дем аламыз жне зін-зі баылауды жзеге асыра отырып, бір мезгілде зімізді баылаандай боламыз. Жріс-трыс басалар немесе бізді зіміз белгілеген норматив шегінен шыып кеткеннен-а, біз оан тзетулер енгіземіз. Солай бола трса да, масатты баытталан зін-зі баылау барысында фактілерді жинау процесі жзеге асырылады, оларды кейбірі маыздылыына немесе айталаныштыына орай бізді санамызды объектісі бола бастайды, яни табылады, бекітіледі, талдауа шырап отырады.

Масатты баытталан зін-зі баылау біз андай да бір абілетті, тланы асиеттерін, жріс-трыс сипаттамаларын табуды жне оны крініс беруін зімізде бекітіп алуды масат етіп ойан кезде орын алады. Бл шін адам кей кездері з зін тиісті жадайлара ояды немесе зімен зіндік эксперимент жргізе отырып, осындай жадайларды зі жасайды. Осындай эксперимент жргізу шін жасы ммкіндіктерді з бойынан белгілі бір асиеттер мен сапаларды табуа жне бекітуге ммкіндік беретін, арнайы йымдастырылан психологиялы тренингтер жасап береді. Айтыланнан жолшыбай да, масаттцы баытталан зін-зі баылауды да тланы асиеттерін, мінез ерекшеліктерін, арым-атынас жасау ерекшеліктерін жне кптеген басаларды табуа жне бекітуге ммкіндіктер беретіндігі тсінікті.

зін-зі талдау. зін-зі баылауды кмегімен табылан нрсе талдауа (блшектеуге, ыдыратуа) шырайды, оны барысында тланы ерекшелігі немесе жріс-трыс сипаттамасы оны райтын бліктерге блшектенеді, себеп-салдарлы байланыстар аныталады, зі туралы, аталан натылы асиет туралы ойлану процесі жреді.

з зін андай да бір «лшеммен» салыстыру. «лшем» мен «шкала» сздері - бл шартты тсініктер, алайда олар аталан тсілді мнісін айтарлытай дл жеткізуге ммкіндік береді. Біз зімізді баса адамдармен, лде идеалдармен, лде абылданан нормативтермен немі салыстырып отырамыз. Салыстыру тсілі зін-зі тануды маызды рамдас блігі ретінде з зін баалауды руа ммкіндік береді. Мндай салыстыру мны полярлы полюстері арама-арсылытар болып табылатын шкаламен жзеге асырылады, мысалы: аылды - топас, жасы - жаман, діл - діл емес, зейінді - зейінсіз, ебексйгіш - жалау. рі біз осы шкаладан зімізге орынды міндетті трде табамыз.

з тласын лгілеу енді зін-зі тануды айтарлытай арнайы дістеріне жатады жне оны е жасысы, мысалы, психологты кмегіне сйене отырып олданан жн болады. Біра, кінішке орай, психологпен гімелесу барлыына ол жеткізе бермейді, сондытан зін-зі лгілеу элементтерін з бетінше олдануа да болады. лгілеу - бл жекелеген асиеттер мен сипаттамаларды натылы процестерді (аталан жадайда зіні тласыны, зіні басалармен арым-атынасыны) символдарында, белгілерінде, нысандарында крсету.

з тласыны рылымын да, з арым-атынастарын да, мысала, рольдік ойындарды жне психодраманы кмегімен лгілеуді одан да крделі тсілдеріні болуы ммкін, біра бл тсілдер баса адамдарды осылуын ажет етеді жне тек ана тжірибелі психологты басшылыымен ана жзеге асырыла алады.

арама-айшылытарды ыну зін-зі тану процесіні андай да бір тлалы сипаттамасы блініп крсетіліп те ойылан, талданып шыан, бааланан жне зін-зі абылдау актісін ауыртпалысыз жзеге асыруа ммкіндік беретін кейініректегі кезедерінде олданылатын тсілдеріне жатады. Оны мнісі жалпы аланда бізді тламызды, оны жекелеген асиеттеріні бір мезгілде теріс те, о да жатара ие болып келетіндігінен трады. Сондытан, егер біз тек бір жаа ана бекітілсек, оны лде сзсіз оды, лде сзсіз теріс ретінде абылдаса, зін-зі тану толы болмайды.

Жалпы аланда зін-зі абылдау - зін-зі тануды орытындылаушы бліміні маызды сті, дл осы зін-зі жетілдіруді, зін тану жне дамыту ды бастапы нктесі болып табылады, бір мезгілде зін-зі тану кезеі ретінде де, тланы бірлігі мен йлесімділігіні жетістігі ретінде де, зін тану жне дамыту механизмі ретінде де крініс табады.

зін-зі тануды е ке жне ол жетерлік тсілі болып баса адамдарды тану табылады. зімізді жаындарымыза, достарымыза сипаттама бере отырып, оларды жріс-трысыны мотивтерін талдай отырып, зімізді басалармен салыстыра отырып, біз осы сипаттамаларды кей кезде санадан тыс з зімізге кшіреміз. Осындай салыстыру жалпы мен ерекшені бліп крсетуге, зімізді басалардан айырмашылыымызды жне оны наты неден тратынын бліп крсетуімізге ммкіндік береді. зін-зі тану тсілдеріне бет брайы.

зін-зі тануды ке таралан тсілдеріні бірі, ртрлі формаларда жзеге асырылуы ммкін з зіне есеп беру болып табылады. Ауызша з зіне есеп беру аптаны, айды жне т.с. соында жргізілуі ммкін. Мнда кнні немесе аптаны оиаларын жаырту: зіні ртрлі жадайлардаы жріс-трысыды талдап шыу; барлы позитивтер мен негативтерді атап ту; андай да бір трде рекет жасауа трткі болан себептерді крсету; одан да тиімдірек жріс-трыс лгілерін арастырып шыу; з бойыда «есепті» кезеде крініс тапан асиеттер мен жеке бас ерекшеліктерін бліп крсету маызды.

з зіне есеп беруді зге трі кнделік жргізу болып табылады. Ол уаыт шыындауды жне ерік-жігерді ажет еткенімен, осы трді басымдытары айдан аны. Біріншіден, адам оиаларды зінде жазып алан кезде онда, сіресе алуан трлі уайымдауларды сз трінде білдіру керек болан жадайларда, ойды арынды жмысы жреді, осыны нтижесінде оиаларды да, уайымдауларды да ыну процесі жреді. Екіншіден, кнделік жргізу бізде бар е бірегей нрсені - бізді міріміз бен оуымызды маызды нтижесі ретінде крініс табатын з мірлік тжірибемізді жазбаша трде бекітіп оюа ммкіндік береді. шіншіден, кнделікте зіні ткен міріді баяндауа, осылайша оны тере ынуа, з тланы даму динамикасын табуа болады. Тртіншіден, кнделік мнда баяндау талдаумен йлесетін зіе зіндік сипаттама беруге ммкін сыйлайды. зін-зі тануды келесі тсілдері кинофильмдер, спектакльдер кру, кркем дебиет оу болып табылады.

зін-зі тануды арнайы тсілдеріне психолог жмысыны алуан трлі азіргі трлерін жатызан жн. Дербес кеес беру барысында психолог пациентпен жмысын ол мейлінше кбірек ашылатындай, зіні проблемаларын тсінетіндей, оларды шешу шін ішкі ресурстар табатындай, зін-зі тану актілерін жзеге асыратындай етіп рады.леуметтік психологиялы тренинг тобында жмыс істеу де жасы нтижелер береді. Мнда арым-атынас топ осында рбір атысушы крініс табатын зіндік айна бола отырып, згелерді жне зін-зі тану процесін арынды ететіндей етіп рылады. Топ пен психологты зара рекеттесуіні міндетті шарты жетекшіні сенім мен зара абылдау атмосферасын руы болып табылады. Психологияда тлаа тек зін тере тануа ана емес, зін тану жне дамыту баыттарын, ртрлі мірлік мселелер мен иындытарды з шешімдерін жасап шыаруа да ммкіндік беретін алуан трлі психотерапиялы дістерді кптеген саны бар.