Целлюлозаны ыдыратушы актиномицеттер мен саыраулатар туралы сипаттама жазыыз.

Топырата актиномицеттер мен микроокопты саырауклатар да аз емес. Олар кобінесе топыраты тріне арай бегкі жырту абатында таралады. Олар негізі-нен сімдіктер алдытарын, ондаы клетчатканы ыдыратады.

Целлюлоза ыдыратушы аэробты жне анаэробты микроорганизмдер осімдіктегі клетчатканы кмір кышыл газы мен суа дейін ыдыратады. Ал кмір ышыл газы — жасыл сімдіктерге ажетті заттарды бірі. Кптеген зерттеулерге араанда, еліміздін, отстік блігінде (Тркмения, Тжікстан, збкстан, азастан) микроорганизмдердін, солтстік блігіндегі трлеріне араанда те активті екендігін длелдеді. Егер мндай жерлерді топыраы ты болса, целлюлоза микробтарыны тіршілігі баяулайды. делген топыра-та бл микроорганизмдер арынды тіршіліік етеді. Е. Н. Мишус-тинні крсетуі бойынша, бл негізінен климат жадайларына байланысты. Топыратаы микроорганизмдерді саны жыл маусымына байланысты згеріп отырады. ыста азайып кетсе, жазда айтадан кбейеді. Кптеген алымдар ыс кезінде топыракта тіршілік тежеледі, тіпті тотап алады деген пікір айтып жр. Ал Н. А. Красильниковты байауынша, алы ар астындаы топыра тоа айналмай, ондаы микробиологиялык процестер здіксіз жріп жатады. ыс кезінде баса жыл маусымына араанда топырата актиномицеттерді жасы дамитыны аныталан.Микроорганизмдер тіршілігіне тапырата болатын трлі вита-мин, ауксин жне баса заттарды зор маызы бар. Бл заттарды азана млшеріні зі микроорганизмдерді тіршілігін уаттайды. Соны нтижесінде сімдіктер де жасы сіп дамиды. Топыракты сатау кезінде ондаы микробтар саны да бірнеше есе азаяды. Мны зі негізінен онда ылалды азаюымен байланысты. Актиномицеттер жне микробактериялар сатауа тзімді келеді. Бактериялар кп шыын болады, бірак топыра аншама краса да млде бактериялар жойылып кетпейді. Микроорганизмдерді таралуына топыра реакциясы едуір оер етеді. Егістжке пайдаланылып жргеы нейтралды немесе аздап сілтілі топыратарда бактериялар кп, ал ышылды, сазды немесе шымтезекті топыракта аз болады. Микроскопты саыраулатар, бактериялара араанда, ышыл ортаа тезімді келеді, сонды-тан ышыл топыратарда олар кп болады.

Целлюлозаны ыдырауы - зіні масштабы бойынша е кп табии деструкциялы деріс. Міне осындай кміртегі айналымында топыра микроазалары геохимиялы агенттер ретінде фотосинтезге ажетті кміртегіні СО2 трінде атмосфераа айтарылуын амтамасыз етеді. Целлюлозаны микробты ыдырауыны маызы осында жатыр, біра оларды маызы осымен аяталмайды. Топыра рылымыны алыптасуы мен топырата гумусты заттарды тзілуі осы деріспен тікелей байланысты. Жануарлар мен сімдіктерді ешайсысында целлюлозаны ыдырату абілетіні болмайтынын атап кеткен жн. Полиферментті целлюлозалы кешенді ндірушілер ретінде Cetrichum candidum, Aspergillus niger, Trichoderma harzianum, T. viride жне т.б. саыраулатар олданылады. Табиатта целлюлозаны ыдырауы целлюлоза молекулаларын ыдырата алатын негізгі компоненті бар микроазалар ауымдастыыны жне ыдырау німдерін олданатын серіктес микроазаларды атысуымен жзеге асырылады. Кейбір базидиалды саыраулатарда целлюлазалы ферменттерді толы кешені болады. В.Л. Омелянский клетчатканы анаэробты жадайда ыдырауын мият зерттеді жне осы дерісті оздырышын бліп алды, кейін ол алымны рметіне Clostridium omelianskii деп аталды. Олар жа, зындыы 12 мкм жететін, лсіз иілген, домала немесе сопа терминалды споралары бар «барабанды таяшалар». Целлюлозаны анаэробты жадайда ыдырау кезінде кптеген органикалы ышылдар (сірке, янтар, ст, май, мырса, этил спирті, кмірышыл газы мен сутегі) тзіледі. Сондытан целлюлозаны анаэробты жадайда ыдырауы серіктес микроазаларды белсенді дамуымен, кбінесе азотофиксаторлармен жзеге асырылады. Табиатта клетчатканы ашуы жоары температураны атысуында, мысалы к, сабан, компосты ызуы кезінде жреді. Мндай жадайда дерісті оздырыштары термофилді бактериялар Clostridium termocellum немесе Eubacterium cellulosolvens болып табылады. Анаэробты жадайда целлюлозаны ыдырау дерісінен клетчатканы аэробты жадайда ыдырау дерісіні ерекшелігі ртрлі систематикалы топтара жататын кптеген микроазалармен, наыз бактериялар, микобактериялар, актиномицеттер, саыраулатар кмегімен жзеге асырылуы болып табылады. Орманны ышыл топыратарында лі ааштарды рамына кіретін клетчаткаларды кптеген млшері саыраулатармен ыдырайды. Целлюлозаны ыдыратушыларды ішінде белсенділері - жамылы сапрофиттері Trichoderma viride, Chaetomium gibbosum, сонымен атар Dicoccum, stachybotrys, Penicillum жне Aspergillus туысыны кейбір кілдері болып табылады. Целлюлозаны саыраулатармен ыдырауыны ерекшелігі – целлюлозалы ферменттерді ортаа блінуі, ал бактерияларды целлюлаза ферментіні жасуша бетімен жанасуына байланысты. Олар тек in situ жмыс істейді жне мндай микроазалардан ферменттерді бліп алу біршама иындытар туызады. Топырата далалы жне шалынды ландшафтарды шп жамылысында целлюлозаны ыдырауына саыраулатардан баса миксобактериялар, цитофагтар мен актиномицеттер атысады. Cellvibrio туысына жататын вибриондар ртрлі топыратарда кеінен таралан, біра олар орман топыратарына араанда шалынды топыратарда кп кездеседі.

 

3.Микроорганизмдерді тірі сімдіктерді тамыр жйесі: ризосфера жне ризопланмен ауымдыстыы.Канада зерттеушісі X. Дж. Тимонин микроорганизмдер мен сімдіктерді арым-атынас аймаын 3 аймаа блген: Ризосфера; Ризоплан; Гистосфера. Ризосфера – топыраты беткейіне жабысып тратын топыра блігі. Ол сумен араласан, рамында кварц мы бар жиналан материалды 5 минут аралыында сілкіп тран кезде ажыратылады. Сйы фазадаы микроорганизмдер саны ризосферадаы микроорганизмдер санын крсетеді. Ризоплан — сімдік тамырын ары арай стерильді сумен сілку кезінде аламыз. Фильтратта микроорганиздер саны сімдік тамырыны беткейінде аныталады. Ризосфера блігі: A — бактерияларды жейтін амеба; BL — аз активті бактериялар; BU — активті бактериялар; RC — тамыр арылы алынатын кміртек; SR — абыршытанатын тамыр жіпшелері; F — саыраула гифтері; N — нематод. сімдік тамырыны айналасындаы микроорганизмдерді ризосфералы д.а. Мндай жадайды брша тымдастарынан жиі кездестіруге болады. Ал ризосфера деп тамыр жйесіне наыз таяу жатан айматы айтамыз. сімдік тамыры бл микроорганизмдерді оректік заттармен амтамасыз етіп, оларды барлы топтарына белгілі бір дрежеде сер етеді. Тамыр айналасындаы топырата органикалы заттар мол, сонмыен атар микроорганизмдер мен тамырлар бліп шыаратын трлі химиялы осылыстар да болады. Бл аймата ферменттер, ситаминдер, ауксиндер, кейбір амин ышылдары кездеседі. Ризосфера микроорганизмдері тамыр айналасындаы органикалы заттарды ыдыратып, сімдіктерді тіршілігіне ажетті заттара айналдырады. Сйтіп, тамыр мен микроорганизмдер арасында белгілі бір арым-атынас пайда болады. Ризосфера екі сектора блінеді: Шалай ризосфера – са тамыршалардан бастап радиусы бірнеше мл-ден 50 см-ге дейінгі айматы алады. Таяу ризосфера – са тамыршалармен ттасып жатан айма. Микроорганизмдер те кп. Тамыра жабысып жатады.

4.Гумусты тзілуі жне бзылуындаы топыра микроорганизмдеріні рлі.Гумусты тзілуі осы тскен алдытарды химиялы рамына байланысты. Гумус ышылдарын тзуге алдытарды ыдырауынан босаан барлы жеке химиялы блшектер атысады. р трлі зонада тскен органикалы алдытарды салмаы р трлі боландытан, топыраа тскен белоктарды, кмірсутектеріні, липидтерді жне баса да органикалы рамдарды бір – бірінен айырмашылыы бар. Органикалы алдытарды ыдырау процесстерін, жне гумусты тзілу жолдарын зерттеу ш баытта жреді: бірінші баытта, гумусты негізгі кзі сімдіктер алдытары боландытан, соларды топыратаы химиялы згеру жаына кіл блінеді. Екінші баытта, топыра бетіне тскен алдытар, орман тсеніштеріні ыдырау морфологиясы мен жылдамдыы зерттеледі. Ал шінші сінде — сімдіктер алдытарын ыдыратуа атысушы микроорганизмдерге назар аударылады. Органикалы заттарды ыдырауы — те крделі рылымдар мен молекулаларды жартылай жай молекулалара ауысуы, оны ішінде толы ыдырап кеткен заттара (CO2, NH3, H2O т.б.)

Органикалы компоненттерді ыдырауы те крделі рі те заа созылатын былыс, йткені бл механикалы немесе физикалы блінуден, биологиялы немесе биохимиялы осылыстардан трады. Органикалы заттарды ыдыратуда топыратаы р трлі организмдер лкен рл атарады. Барлы топыратарда органикалы заттарды ыдыратуда міндетті трде бактериялар атысады, йткені олар заттарды ыдыратуа те абілетті. Олар здері шыаратын ферменттермен оректену шін белоктарды кмірсутектерді, органикалы ышылдарды, спирттерді пайдаланады. Бактериялар сияты актиномийеттер де органикалы заттарды ыдыратуа белсенді атысады. Олар кмірді орек кзі ретінде лигнин сияты р трлі органикалы осылыстарды, шірінді заттарды пайдаланады. Топырата за уаыт болып, здеріне олайлы жадай туыза отырып, сіресе аратопырата белсенді трде органикалы заттарды шірітуде лкен рл атарады. Саыраулатарда ферменттерді сан алуан трлері кездеседі, олар органикалы заттарды згеруіне жан-жаты атысады, біра та бактериялармен салыстыранда рекеттесу жылдамдыы аз. Ал ароматикалы заттарды шірітуде олар белсендірек.Табиатта лигнин мен танинні ыдырауы осы организмдерге байланысты. Гумусты тзілуіде саыраулатарды кмегінсіз тпейді. Топырата целлюлозаны, триходерма, фузариум, кейбір аспцилиумдерді ыдырататын да осылар. Органикалы заттарды ралуына балдырлар — авторофтар атысады.Балдырлар тзген органикалы заттарды салмаы топыраты жоары абатында тзілген барлы органикалы заттарды 0,05-0,2%-ын райды.Балдырлар кбіне топыраты беткі абатында тараан,10-20 см- ден тмен де оларды саны жоты асы. Амеба, инфузориялар, нематодтар, балдырлар шін таптырмас жем. Балдырлар шыаратын р трлі заттар саыраулатар мен бактериялара орек. Топыратаы органикалы заттарды іріп-шіруіне негізінен крделі функциялар атаратын-омыртасыз жануарлар.Олар сімдік алдытарын физикалы немесе механикалы трде блшектеп, майдалап, оларды р арай саыраулатар мен бактерияларды ыдратуына дайындап береді.Омыртасыз жануарлар ыдырай бастаан сімдік алдытарын топыраты тменгі аатына апарып,онда ауаны алмасуына рамын жасартуа,органо-минералды рымдарды тзілуіне жадай туызады. Оларды тіршілік рекетінен органикалы заттарды ыдырауы демелі жреді. Омырталы жануарларды да топыратаы биологиялы затарды айналымында біраз ролі бар.Бл жануарлар трлері топыраты физикалы асиеттерін алыптасуа жне де топыраты араластыруа атысады.