Молекулалы азотты микроорганизмдермен сіірілуі. Еркін тіршілік ететін азотсііруші микроорганизмдер.

Азот— химиялы элемент – тссіз, иіссіз, дмсіз – суда аз еритін газ. Бл элемент аминышылдарыны амидтерді ауыздарды-нуклейін ышылдарыны-нуклеотидтерді жне мірде те маызды басада кптеген органикалы оспаларды рамына енеді. N – элементтерді периодты жйесіні V тобындаы химиялы элемент, реттік нмірі – 7, атом салмаы – 14.0067. Табиатта екі изотопы кездеседі: 14N (99.635%), 15N (0.365%). Азотты 1772 жылы аылшын алымы Даниэль Резерфорд ашан. Жер ыртысындаы азотты млшері 0.03%. Табиатта азот дербес жне осылыстар кйінде кездеседі жне негізгі оры екі атомнан тратын молекула трінде ауа рамында болады. Азотты ауадаы салма лесі 75.6% , клем лесі 78.1%. Жер ыртысыны 1 т массасына 1 кг азоттан келеді, рі ол бейорганикалы жне органикалы осылыстар кйінде кездеседі. Оны бейорганикалы осылыстарыны негізгілеріне натрий нитраты (чили селитрі), калий нитраты (нді селитрі) жатады. Органикалы осылыстар кйіндегі азотты негізгі оры барлы тірі азаларды ауыздарында рамына кіреді. Кезінде жанбайтын асиетіне байланысты “тіршіліксіз” деп аталып кеткенімен азот тіршілікке те керек элемент. алыпты температурада азот тссіз, иіссіз газ. айнау температурасы – 196 °C, ату температурасы – 210 °C. Су бір лшем клемінде (20 °C-та) 0.0154 клем азот ериді, яни азотты суда ерігіштігі оттекті ерігігтігінен тмен. Ауадан аздап жеіл болады. Азот молекуласыны атомдары зара ш байланыспен тартылатындытан, оларды бір-бірінен ажыратуа кп энергия керек. Сол себепті азот кдімгі жадайда траты болып келеді де, литийден баса ешандай жай жне кржелі затпен рекеттеспейді. Химиялы белсенділігіні тмендіг жнінен азот инертті газдардан кейінгі орынды иемденеді. Азотты ыздырса, кптеген металдармен рекеттесіп, нитридтер тзеді. Бейметалдармен аса жоары температурада ана рекеттеседі. Мысалы, оны оттекпен рекеттесуі 3000-4000 °C-та басталады. нерксіпте азот ауаны сйылту арылы алынса, лабораториялы жадайда аммоний нитритін немесе бихроматын ыздырып алады. Азот негізінен аммиак ндіруге, ал инертті боландытан, электр шамдарын толтыруа олданылады. Химиялы элементтерді периодты жйесінде азот II периодта, V топты негізгі топшасында орналасан. Азоттан баса ол топшаны, фосфор Р, мышьяк As, сурьма Sb жне висмут Ві элементтері крайды. Азотты алаш рет 1772 жылы аылшын алымы Д. Резерфорд ашты. Азот грекше «мірді уаттамайды» деген маына береді.Периодты жйедегі орны. Азот екінші периодты, бесінші топты негізгі топшасыны элементі, реттік нмірі 7. Олай болса азотты ядросында 7 протон мен 7 нейтрон бар. Электрондарыны жалпы саны да 7. Осы 7 электрон екі электронды абатта былай блініп орналасан: 1s22s22p3. Сондытан азот осылыстарында ш валентті, негізгі жадайдаы осылыстарында азотты тотыу дрежелері -3, 0, +3 болады, мысалы: NH3, N2, N2O3 осылыс тзген кезде азот атомында бос d абаты болмаандытан 2s дегейшесіндегі электрон жбы ажырайды. Байланыс тзу шін бір электрон электртерістілігі басымыра элементке ауысып, азотты тотыу дрежесі +1, рі арай +2, +3, +4, +5-ке дейін жетеді. Бл тізбеде N2О мен NО тз тзбейтін оксидтер. аландары ышылды оксидтер; олара сйкес ышылдарыны формулалары HNО2 - азотты ышыл, HNО3 - азот кышылы.

6.Атмосферадаы молекулалы азотты биологиялы фиксациясы. Азотфиксациялаушы микроорганизмдерді ерекшелігі.Азот – барлы сімдіктер шін маызды оректік элемент. Ол сімдік азаларыны тіршілігінде маызды рлді атаратын ауыз, нуклеин ышылы сияты маызды органикалы заттарды рамына кіреді. Азотфиксация – бактериялар арылы азот сііру. Ауадаы молекулалар азотты (N2) бойына сііретін бактерияларды кпшілігі топыра бактериялары болып табылады. \

Атмосферадаы азот циклі

N2 + 8 H+ + 8 e 2 NH3 + H2: N2 + 8 H+ + 8 e 2 NH3 + H2

Азот сіірушілерге Rhyzobіum (тйнек бактериялары) туысыны кейбір бактериялары мен сулелі саыраулатар, клостридиум, аэробты жне кк-жасыл бактерияларды біраз тобы, кейбір ккірт бактериялары жатады. Блардан баса микробактериялар мен спирохеталар да азотты сііре алады. Азот друмендер, хлорофилл рамына кіреді, жне жанама трде фотосинтез дерісіне атысады. Азот айналымы — табиатта азотты здіксіз айналу былысы. Атмосферадаы азот (75,5%) электр былыстары мен фотохимиялы процестерді серінен ртрлі азот ышылыны тздарын тзеді де, жабыр суында еріп, топыраа сіеді, сйтіп мхит суына араласады. Тйнек бактериялары ауадаы молекула кйіндегі азотты баса организмдер сііре алатындай органикалы осылыстара айналдырады. Белокты денелерде 17%-ке дейін азот болады. Денитрификаттану процесі (топыра жне су бактериялары арылы азот ышылы тздарыны бос азота дейін ыдырауы) жріп, уелі азот ышылына, одан кейін бос азота айналады да, ол ауаа тседі. Ал нитрификаттану процесіні (аммиак пен азотты органикалы осылыстарды тотыуы) нтижесінде ртрлі азот тотытары (N2O, NO, N2O3,N2O5) тзіледі.

7.Ккірт, фосфор, темір жне баса элементтер осылыстарыны микроазалармен айналымы.Ккірт – тіршілікке ажетті биогенді элемент. Ауызда ккірт кейбір аминышылдар трінде кездеседі, друмендер, коферменттер молекуласы рамына кіреді, сімдіктерді эфир майларында болады. Ккірт осылыстары тірі жасушада те маызды метаболиттік дерістерге атысады (мысалы, азот айналымы – оны сіірілуі мен тотысыздануына жауап беретін нитрагеназа жне нитратредуктаза ферменттеріні рамына кіреді). Топырата ккірт ртрлі химиялы жне биологиялы айналымдара шырайды, бейорганикалы осылыстардан органикалы осылыстара ауысады жне керісінше. Топырата ккірт бейорганикалы осылыстар трінен тотыан (сульфаттар, политионаттар), тотысызданан (сульфиттер) жне сирек молекулалы трінде кездеседі. Жануарлар, сімдіктер жне микроазалар алдытары ыдыраанда ккірт тотысызданан кйінде болатын рамында ккірті бар аминышылдардан, тиоспирттерден, тиофенолдардан, тиоэфирлерден, гетероциклді осылыстардан (мысалы, тиофен) босап шыады. Аэробты жадайда тотыу дерістерін хемоавтотрофты прокариоттар – тссіз ккірт бактериялары, тионды, термоацидофилді архебактериялар, сондай-а Bacillus, Pseudomonas жне т.б. гетеротрофты бактерия туыстарыны кілдері жзеге асырады. Анаэробты жадайдаы дерістерге оттегінсіз фотосинтезді жзеге асыратын ызыл ошыл жне жасыл фототрофты ккірт бактериялары атысады. Фотосинтездеуші ккірт бактерияларыны жасушаларында бактериохлорофилдерді болуы, олара ызыл немесе жасыл тс береді, осыан байланысты оларды сйкесінше ызыл ошыл (Rhodospirillales) жне жасыл (Chlorobiales) деп бледі. Оларды барлыы анаэробты жадайда электрондарды доноры ретінде тотысызданан ккірт осылыстарын олдана отырып, жарыта хлорофилдеріне байланысты оттегінсіз фотосинтезді жзеге асырады. Анаэробты жадайда ата анаэробтар тобына жататын арнайы бактериялар кмегімен сульфаттар ккіртсутекке дейін тотысызданады. Блар анаэробты тыныс алу – диссимиляциялы сульфатредукция дерісінде органикалы осылыстарды тотытырышы ретінде сульфаттарды пайдаланатын мамандаан сульфатредукциялайтын бактериялар. Сульфатредукция дерісіні оздырыштары ата анаэробты бактерияларды р трлі туыстарына жатызылады: Desulfovibrio – спора тзбейтін иілген озалыш таяшалар, Desulfotomaculum – споралы таяшалар. Бірінші туыс кілдеріні ішінде галофилдер кездеседі, екіншілеріні арасында – термофилдер. Соы жылдары кптеген жаа сульфатредукциялаушы бактериялар блініп алынан: Desulfonema, Desulfosarcina, Desulfococcus. Сульфатредукциялаушы бактериялар за анаробиоза кеп сотыратын режимдегі топыратарда: мысалы, кріш егістігіні су шайан топыратарында, сондай – а батпатарда, лайда, лиман балшытарында, мнай-кен орындарындаы суларда таралады. Клгін топыратарда сульфаттар аз жне оларда биогенді жолмен сульфиттер жиналмайды. Сілтілі жне бейтарап топыратарда ерімейтін сульфиттер тзіледі. Темір сульфидіні жиналуы ара лайды тзілуіне кеп сотырады. Фосфор жасушаны маызды макромолекулалары – кейбір ауыздар, нуклеин жне аденозинфосфор ышылдарыны рамына кіреді. Топыратаы фосфорды негізгі кзі ретінде апатит тобыны минералдарыны рамында кездесетін ерімейтін жне иын еритін фосфаттар жатызылады. Барлы топыра микроазалары белгілі бір дрежеде фосфатазалы белсенді болып келеді. Бейорганикалы осылыстарды рамындаы фосфор алашы минералдар рылымына кіреді немесе топырата Ca, Mn, Fe, жне Al ерімейтін тздары трінде кездеседі. Фосфор тыайытыштары ретінде фосфориттер мен апатиттер олданылады. Олардаы фосфорды жылжуы органикалы жне бейорганикалы ышылдарды рекеті арылы жзеге асады. Кшті бейорганикалы ышылдарды нитрификаторлар (азотты) жне тион бактериялар (ккіртті) тзеді. Ерімейтін осылыстардан фосфорды белсенді жылжуы сімдіктерді ризосферасында жреді, тамырдан блінетін заттар есебінен тіршілік ететін гетеротрофты бактерияларды лкен массасы тыныс алу дерісінде СО2 тзеді де, тамыр секілді здері де фосфор тздарыны еруіне ыпал етеді. Микроазаларды рекеті нтижесінде тзілген ерігіш фосфаттарды тадыры р трлі болуы ммкін, фосфат иондарыны бір блігі физикалы-химиялы жне химиялы жолмен топыраа сіірілсе, енді бір блігі иммобилизация есебінен микроб жасушасында биологиялы байланады немесе сімдіктерді оректену дерісінде сііріледі. Литосферада темірді лесі барлы металдарды ішінде алюминийден кейінгі екінші орынды алады жне жер ыртысында белсенді кшіп жреді. Темір бактериялары – жасуша бетінде темір тотыын жинап, тотысызданан темір осылыстарын тотытыруа абілеттілігі негізінде біріктірілген р трлі систематикалы топтара жататын микроазаларды рамалы тобы. Олара жіп трізді бактериялар, флексибактериялар, р трлі туыса жататын бір жасушалы бактериялар, микоплазмалар, цианобактериялар жатады. Олар тотыан темірді концентрациялау жне тнбаа тсіруді р трлі механиздерін (ынап жне капсула полисахаридтерімен метаболизм німдерін байлау, металл иондары мен жасушаны бетіндегі электр зарядыны айырмашылыы негізінде адсорбциялау) мегерген. Табиатта охра тзетін бактериялар батпаты топыратарды бетінде арды еруінен со, кктемде аулап дамиды, темір бактериялары батпатар мен блатарды тбіндегі тнбалара жаын жерлерде белсенді сіп дамиды. Темір бактериялары сілтілі тзды топыратарда, кріш егілетін топыратарда кездеседі. Темірді биогенді тотыу жылдамдыы осы элементті химиялы тотыыуынан кп есе асып тседі.

8.Ауыл шаруашылыында олданылатын бактериялар негізіндегі энтомопатогенді препараттар.Топыратаы микрофлора оны нарлылыына, сімдіктерді німділігіне сер етеді.Топыра микроорганизмдеріі су барысында топыраты нарлылыын жасартып, ол жерде нарлы заттарды жинатап, органикалы заттарды минерализациялап,оларды сімдіктерді оректенуі шін азы компоненттеріне ыдыратады. Бл рдіс шін ртрлі бактериальды тыайтыштарды пайдаланады, ол ризосфера мен сімдіктерді пайдалы заттармен байытады. Бактериальды препарат алуда пайдаланылатын микроорганизмдер сімдіктерді минералды элементтермен байытып ана оймай физиологиялы белсенді заттармен(фитогормон,витамин) байытады.

Отанды ндіріс тйнек бактерияларыны 2 трлі препаратаын шыарады: нитрагин жне ризоторфин. Екеуі де Ризобиум туысына жататын белсенді тіршілік ететін тйнек бактериялары негізінде жасалынады. Бл бактериялар брша даылдарымен симбиозда азотты фиксациялауа абілетті, оны сімдік оай сііретін осылыстара айналдырады.

Ризобиум туысындаы бактериялар-ата аэробтар.Оларды арасында белсенді,белсенділігі аз жне белсенді емес трлері бар.Тйнек бактерияларыны белсенді критерийі болып оларды брша даылдарымен симбиоз кезінде, атмосфералы азотты фиксациялап,оны сімдік оректенуі шін осылыстара айналдырады.

азіргі кезде нитрагин, ризоторфин, азотобактерин, фосфобактерин, экстрасол секілді бактериальды тыайтыштар шыарылуда.

Бактериальды тыайтыштарды ндіруді негізгі міндеті болып максималды мірше жасушаларды жинау, технологиялы дерістерді барлы дегейлерінде оларды міршедігін сатау,оларды негізінде дайын препарат алып,бекітілген жарамдылы мерзіміне дейін белсенділігін сатау.

Отанды ндіріс нитрагинні 2 трін шыарады:топыраты жне ра. Е алашы топыраты субстраттаы тйнек бактерияларыны даылы 1911 жылы Мскеуді бактериальды-аграномиялы станциясында жасалды. азіргі кезде бл ндіріске шектеу бар,себебі технологиясы крделі жне жмыс жасауда иынды келеді.Е зектісі ра нитрагин ндірісі.

ра нитрагин оспасында толтырышы бар,1г-да кем дегенде 9 млрд. мірше бактериялары бар ашыл ср тсті нта.Ылалдылыы 5-7 %-дан аспайды.ндіруді типтік схемасы бар.Кептіруге тзімді штаммдарды тадаан жн.Егін материялыны ндірісі шін тйнек бактерияларыны даылдарын брша тымыны айнатпасы бар,2% агар жне 1% сахарозасы бар агарлы ортада сіреді, сосын даылды ph 6,5-7,5, 28-30С-та 1-2 тулік сйы оректік ортада кбейтеді. ндірістік даылдауды барлы кезедерінде оректік орталар пайдаланылады,рамында:меласса,жгері экстрактысы, магний немесе аллюминий тріндегі минералды тздар бар, натрий хлориді жне ос калий фосфаты.Негізгі ферментация осы шарттара сай 2-3 тулік жреді.Дайын даылды сйытыты сепарациялайды,нтижесінде ылалдылыы 70-80% паста трізді биомасса алынады.Пастаны (1:20) атынастаы тиомосевина мен мелассасы бар оаныш ортамен араластырып кептіруге жібереді.Сублимация жолымен кептіреді (вакуум-кептіргіш шкаф).Алынан биомассаны нтатайды.Маыздысы болып бркігіш кептіргіште кептіру болып табылады,біра бдан 75% жасуша міршедігінен айырылады.ра нитрагин препаратын блшектеп лшеп жне 1кг-0,2-нан полиэтиленді алталара гермитизациялайды,6 ай бойы 15С сатайды. Тымды себер алдында опалайды.Нитрагинді енгізу німділікті орта шамамен 15-20%-а жоарылатады.

Тйнек бактериялы препараттар ризоторфин трінде шыарылуы да ммкін.Е алашы тйнек бактерияларыны шымтезектік препараты 30-шы жылдары жасалынды,біра технологиясы 1973-77 басталды.Ризоторфин дайындау шін шымтезекті 100С жоары температурада стайды,оны кептіріп гітеді.Е ке серлі залалсыздандыру болып гамма сулесімен іске асады.Залалсыздандыру алдында е алдымен нтаты бормен бейтараптандырылан 30-40%-а ылалданан шымтезекті блшектеп бліп полиэтиленді алтаа салады.Сосын оны сулелеп,шприц кмегімен тйнек бактерияларымен жтырады,соны нтижесінде тйнек бактериялары бар оректік орта себіледі. Бактериялар енгізілгеннен кейін шприц жабыса лентамен бекітіледі. рбір ризоторфин грамында 2,5млрд интенсивті азотфиксациялауа жне бсекеге абілетті міпше жасушалар болу керек. Препаратты 5-6С пен 40-50% ауа ылалдылыында сатайды.аптау жолы салмаы 0,2-ден 1,0кг дейін болуы ммкін.Препаратты дозасы га-а 200г-нан.Тымдарды жтыру келесідей жреді: ризоторфинді сумен араластырып екі абатты дкеден сзеді.Алынан суспензиямен тымды дейді.Тымдарды деу кезінде немесе келесі кні себеді.

Тымдарды деу дниежзілік ауылшаруашылы тжірибиеге енгізілді.Бндай препараттарды АШ пен Австралия ндіреді.

Азотобактерин- рамында еркін озалатын топыраты микроорганизм Азотобактер хрококкум бар бактериялы тыайтыш,ол 1г олданылан анттан 20мг атмосфералы азотты фиксациялауа абілетті.Топыраа енгізілгеннен со бактериялы тыайтыш биологиялы белсенді зат (никотинді жне пантотенді ышыл, пиридоксин,биотин,гетероауксин,гиббериллин,т.б) тзеді.Бл осылыстар сімдік суін ынталандырады.Одан баса, азотобактер продуцирлейтінанисомицин тобындаы фунгицидті заттар жаымсыз,зиянкес,сімдік ризосферасындаы саыраулатарды жояды.

Барлы Азотобактер трлері ата аэробтар. Фосфор болуына сезімтал жне оректік ортада оны кп болуын талап етеді. Азотофиксациялайтын абілеті аммиакпен тежеледі (негізінен, ортада байланысан азотты болуы азотофиксацияны тежейді). Азот фиксациясын ынталандытын молибден осылыстары.

Азот фиксациясы кезінде оны алпына келуі азотобактер синтездейтін ферментпен байланысты,соы нім ана(аммиак) ферменттен босайды.Нитрогеназды азотфиксациялаушы жйе генмен байланыспаан молибден жне SH-тобы бар мультиферментті кешен болып есептеледі.

Фосфобактерин- Бациллус мегатериум вар.фосфатикум микроорганизміні спорасы бар, бактериялы тыайтыш.Сары немесе ашы ср тсті нта.

Бактериялар крделі фосфоорганикалы осылыстарды (нуклеин ышылдары, нуклеопротеидтер жне т.б) сімдіктерге ажетті крделі минералды фосфатты осылыстара айналдыруа абілетті. Одан баса бл сімдік суін ынталандыратын бактериялар биологиялы белсенді заттарды синтездейді (тиамин, пиридоксин, биотин, пантотенді жне никотинді ышыл жне т.б).Фосфобактерин ынталандырыш препараттарды тобына жатады.

Бациллус мегатериум вар.фосфатикум- са,грам о, аэробты спора тзетін клемі 2*6мкм болатын таяшалар. Жасушаларында фосфор осылыстарыны біраз млшері бар. Бастапы сатысында блар озалыш таяшалар, артайан кезінде жасушаны соында локализацияланатын эндоспоралар тзеді. Жоарыда айтылан сіру технологиясы спора алуа керекті.

9.Ауыл шаруашылыында олданылатын микроскопты саыраулатар негізіндегі энтомопатогенді препараттар. Саыраулаты энтомопатогенді препараттар.

Микроскопиялы саыраула негізіндегі энтомопатогенді препараттар жндіктерде микоз тудырады. Саыраулатарды асиеттері:

Заымдану кутикула арылы жреді;

Жндіктер дамуды уыршаты жне имаго кезеінде жтырылады;

суді жоары арындылыы жне жоары репродуктивті абілеттілігін спора трінде табиатта кп уаыта дейін энтомопатогенді белсенділігін жоалтпай трады;

Жоары спецификалы,вируленттілік асиеті саыраула штамына байланысты.

Саыраулаты препараттарды жндіктерге сері спораны тері абатынан дене уысына туден басталады. Денеге тсіп спора гифаа сіп, содан со мицелийге дамып,нтижесінде кониидиялар дамиды. Денеге тарап, конидиялар гемолимфада айналыста болады. Кейбір штаммдарды токсин блінуінен жндіктер жтырылады. Токсин жотыында мицелий аырындап жндікті денесіне тарала бастайды, е уелі блшы ет лпасы заымдалады. Саыраула барлы лпаны бзанша се береді. Кондионосицалар тзілуі ммкін, ол кутикуламен лі дернсілді амтиды.

ндірісте жеке 3 трлі штамм олданылады: Боверия, Метаризиум, Энтомофтора. Бізді елімізде боверин препаратын Боверия бассиана негізінде ндіреді. Дайын препарат-кремді немесе а тсті нта. 1г-да 1,5-тен 6млрд.-а дейін кондиоспора бар. Препарат жылуанды жануарлар мен адамдара ауіпсіз, сімдіктерде кйік тудырмайды.

Боверинді беттік даылдаумен атар тередік даылдаумен алуа болады. Бірінші дісі крделі жне за, сондытан маызы шектеулі. Конидиоспораларды ндіруде сйы ортада сіру оай жмыс емес. Бл дісті кемшілігі, бндай даылдауда гонидиилер тзіп вегетативті кбейеді. Гонидиилер вируленттілігі жаынан конидиялардан кем емес, алайда кептіру барысында жоары температураа тзімсіз. Дстрлі бркігіш кептіргіште 90% гонидиспоралар жне 20-30% конидиоспоралар жойылады. Мселе оректік орта тадаумен атар 90% сірілген жасушалы конидиоспораа туіне жадай жасайтын ферментация шартын орындаумен іске асады.

Боверинді тередік даылдап алу технологиясы арапайым дегейлерді амтиды. оректік орта пайызбен есептеледі: жемдік ашытылар-2; крахмал-1; натрий хлориді-0,2; марганец хлориді-0,01; кальций хлориді-0,05. Соы компонент конидийді жаымсыз серлерге тзімділігін арттырады, сондытан оны болуы ауытуы ммкін (5%-а дейін), ph-4,5-5,6 даылдайды, температура 25-28С,3-4 тулік бойы здіксіз араластыру мен аэрация жадайында жргізіледі. Ортада амминді азот болу керек, себебі оны жотыынан су арындылыы бседейді жне кондиоспораларды тзілу пайызыны арты болуы гонидийлерді тзілуіне келеді. Даылды сйытыты сепарациялап, фильтрлеп содан со пастаны бркігіш кептіргіште кептіреді.

10.Ауыл шаруашылыында олданылатын вирусты энтомопатогенді препараттар. Вирусты энтомопатогенді препарат.

Барлы энтомопатогенді препараттарды ішіндегі жндік-ожайына жоары белсенділік крсететін вирусты препарат болып табылады. Олар бір трден кп емес заымдайды. Оларды айындалан белсенділігі вирусты препараттарды адам, флора мен фаунаа ауіпсіз екенін крсетеді.Вирустар жаымсыз факторлара тзімділігімен ерекшеленеді. Ол жндіктерден тыс белсенділігін 10-15 жыл сатай алады. Жтыру зиянкесті оректенуінен басталады. Жндік ішегіне тскенде ph бзылады. Босатылан вириондар ішек абырасынан жасушаа еніп,ядрода вирустарды репликациясы жреді. Босатылан вирустар баса жасушаларды заымдап,нтижесінде жндік лімге шырайды. Вирустарды ерекше асиеті болып, оларды тек тірі жасушада кбеюі болып табылады.Бл ндірістік жадайларда иынды туызады,себебі оларды кбеюі шін тірі жндік ожайын керек.

Бізді елімізде 3 трлі вирусты энтомопатогенді препарат шыару жзеге асуда: вирин-ЭКС (орамжапыраты алатара арсы), ЭНШ (жібек ртына арсы) жне АББ (американды а кбелекке арсы).

рбір вирусты препараттарды ндіруде е алдымен жндік-ожайынды жасанды оректік орталарда сйылтады, ол оларды физиологиялы жасы алпында болуына ыпал жасайды. Белгілі бір дамуды сатысында(жлдызрт сатысында) жндікті азыына вирусты суспензияны енгізу арылы жтырады. Осы трыда инокулятты бірнеше жтырылан дернсілден алады. Содан со жндіктерді лпасында вирустарды максималды жиналуы шін, наты белгілі бір шартта стайды. 7-9 сааттан со лі жне жансызданан дернсілдерді жинап алады,30-35С кептіреді жне лпадан осылыстарды бліп алу шін механикалы діспен гітеді. Алынан массаа 1мл жлдызрта физиологиялы ерітінді немесе дистильденген су осады, алынан жзіндіні фильтрлейді.

Вирин-ЭКС полиэдр ндіруде фильтратты центрифугалап тндырады. Тнбаны белгілі млшерде дистильденген сумен суспензиялап,1мл-ге 1млрд. Полиэдр болатындай стерильденген глицерин осып титрлейді. Дайын препараттарды флакондара яды. Вирин-ЭНШ ндіруде фильтрата лактозаны осып,сосын суспензия клеміне сай 4:1 атынаста ацетон араластырады. Содан кейін тнбалы сйытыты тгіп, тнбаны ацетон жойыланша кептіреді. Егер препаратты нта ретінде шыаратын болса,ра тнбаны садисперсті толтырышпен (каолин,мысалы) араластырып, 1гр-1млрд. Полиэдратынасында титр алынанша толтырады.

Препаратты майлы трін тнбаны 1мл-2млрд. Полиэдр титріне дейін 50% залалсызданан глицерин ерітіндісінде диспергирлеу арылы алады, сосын соляр майын біртекті клемде йып,араластырып,флакондара яды.Вирусты энтомопатогенді препараттарды зиянкес-жндіктерді популяциясына полиэдрлерді енгізіп, оларды эпизотия пайда болуы шін пайдаланады.Бндай деу жолы бірнеше клемде препарат енгізілуімен кзделеді.Баса жолмен араса,шашу немесе тозадандыру шарасы жтырылан аймата дернсіл мен басадаму сатылары жргенде олданылады.

11.Тйнек бактериялары негізіндегі бактериялы препараттар, нитрагин жне ризоторфин. Топыратаы микрофлора оны нарлылыына, сімдіктерді німділігіне сер етеді.Топыра микроорганизмдеріі су барысында топыраты нарлылыын жасартып, ол жерде нарлы заттарды жинатап, органикалы заттарды минерализациялап,оларды сімдіктерді оректенуі шін азы компоненттеріне ыдыратады. Бл рдіс шін ртрлі бактериальды тыайтыштарды пайдаланады, ол ризосфера мен сімдіктерді пайдалы заттармен байытады. Бактериальды препарат алуда пайдаланылатын микроорганизмдер сімдіктерді минералды элементтермен байытып ана оймай фмзиологиялы белсенді заттармен(фитогормон,витамин) байытады.азіргі кезде нитрагин, ризоторфин, азотобактерин, фосфобактерин, экстрасол секілді бактериальды тыайтыштар шыарылуда.

Тйнек бактерия препараттарын алу технологиясы:Отанды ндіріс тйнек бактерияларыны 2 трлі препаратаын шыарады: нитрагин жне ризоторфин. Екеуі де Ризобиум туысына жататын белсенді тіршілік ететін тйнек бактериялары негізінде жасалынады. Бл бактериялар брша даылдарымен симбиозда азотты фиксациялауа абілетті, оны сімдік оай сііретін осылыстара айналдырады.

Атмосфералы азотты фиксациясы тек сімдік тамырында тзілетін тйнектерге негізделеді. Ол тамыр жйесін Ризобиум туысындаы бактериялармен жтыранда пайда болады.Тамыр жйесіні заымдануы тамыр ылтандарынан бастау алады. Оны енгізгеннен со олар инфекциялы талшытара айналанша седі. скен талшытар эпидермис абатынан тіп, тамыр абатына теді, тамырды жасушасына тарап, жайылады.Осыны зінде лпалар сіп, ожайын жасушаны блінуі индуцирленеді. Бактерияларды локализацияланан жерінде ожайын-сімдік тамырында тйнектер пайда болады, сол жерде бактериялар кбейіп,сімдік клеткасыны цитоплазмасында біртіндеп немесе топпен орналасады. Бактериальды жасушаларды бірнеше рет згеріп,тсін згертеді. Егерде тйнектер ызыл немесе ашыл ызыл тсті болса,легоглобин(леггемоглобин) пигментіні болуы-жануарлар анындаы гемоглобин аналогы,онда олар молекулалы азотты фиксациялауа абілетті.Боялмаан (“бос”) немесе жасыл тсі бар тйнектер азотты фисацияламайды.

Тйнекте орналасан бактериялар молекулалы азотты аммиака дейін алына келтіретін белсенді нитрогеназамен ферментті жйе синтездейді. Аммиак ассимиляциясы негізінен оны тізбегіне ауыз биосинтезі жруіне ыпал тигізетін глутамин мен глутаминді ышыл тзулуіне келумен сипатталады.

Тйнек бактерияларыны сипаттамасы белсенділігінен баса вируленттілік критерийі олданылады. Ол микроорганизмдерді брша сімдіктермен симбиоза тсуге, яни тамыр талшытарынан тамыр ішіне еніп тйнек тзілуімен сипатталынады.Е маыздысы ішке ену жылдамдыы болып табылады.Симбиозды кешенінде сімдіктер-Ризобиум бактериялары нарлы заттармен амтамасыз етіледі, ал сімдіктерді азотты осылыстармен нарландырады. Ал вируленттік байланысы белгілі бір наты брша сімдіктерімен симбиозда болумен сипатталады. Ризобиумны классификациясы ожайын-сімдікке байланысты,мысалы: ризобиум фасоли-фасольа;ризобиум лютини-лютинге,сараделлаа жне т.б. Вируленттілігі мен тререкшелігі зара бірлескен жне штаммны траты асиеті болып табылмайды.

Тымдарды деу дниежзілік ауылшаруашылы тжірибиеге енгізілді.Бндай препараттарды АШ пен Австралия ндіреді.

12.Ауыл шаруашылы даылдарыны німділігін жасартуда олданылатын микробты препараттарды ерекшелігі.сімдіктерді ораудаы бактериалды препараттар.

Ауылшаруашылы тжірибиеге сімдіктерді микробиологиялы орау шарасы арынды енгізілуде.Ауылшаруашылыында олдануа негізделген биопрепарат ассортименті соы 10 жылда 3 есе жне азіргі кезбен осанда препаративті трлермен 15 атау:ра нта,дфмылдандырушы нта,дустар,сйы препараттар.

Микроорганизмдерге туелділігі бойынша блініп алатын биопрепарттарды бактериялы,вирусты,саыраулаты,антибиотиктер деп бледі.Соысын антибиотик продуценті бар оректік орталарда сіреді. й жанандаы учаскелер зиянкестерімен кресуде бактериялы жне саыраулаты препараттарды пайдаланады, ауру тудырушылара- антибиотик негізіндегі препарттар.Тышан тектес кеміргіштерге бактериялы препарат-бактероденцид пайдаланылады.

Бактериялы препараттарды ерекшелігі,оларды ішекке сері мен жне оларды тиімділігіжндіктерді 13С жоары температурада белсенді оректенуінде жзеге асады.Осыан сай, сімдік жапыраыны екі жаын препаратпен деу ажет.Ескеретін жадай,жлдызрттарды бактериялы препараттара сезімталдыы уаыт те келе бседейді,жасы кіші жлдызрттара олданан жн,ал тиімдісі-пайда болып келе жатан зиянкестерге арсы олдану.

Бактериалды препараттар делетін сімдіктерге иісімен,дмімен токсикалы сер етпейді, оларды сімдіктерді вегетациясыны кез-келген уаытында жне німді жинап алуды алдында олдануа болады.зіні биологиялы шыу тегіне байланысты олар табии ортада тез таралады жне топырата тез инактивирленеді.

Кн радиациясы мен жапыра фитонциді препараттарды активтілігін бседетеді, сондытан ауа-райына байланысты 22 кн ішінде белсенді болып,24 саат ішінде оны жоалтуы ммкін.Оларды сері баяу екенін жне жндіктерді пайдалануынан со ,лім 2-5 туліктен кейін пайда болатынын ескерген абзал.Алайда онымен оректенген жндіктер келесіде оректенбейді, оларды сімдіктерге сері деуді бірнеше саатынан кейін бседейді.

Бактериялы препараттар адама зияны жо,біра аллергиялы жне оздырушы сері бар,сонымен атар жылыанда жануарлара аз токсикалы сер етуі ммкін, ал адамдара шартты-патогенді болады.Сондытанда жмыс барысында тыныс алу жолдарын сатауда(шаа арсы респираторлар) пайдаланан жн.

Бактоспеин-бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

Белсенділігі 16 000ХББ*/мг дымылдандырыш нта,жоары температура мен ылалдылытан оаныш абаты бар, жарамдылы мерзімі 2-3 жыл болатын трде шыарылады.

Шалан мен орамжапыраты кішкентай жлдызрттар ына арсы пайдаланылады,орамжапыраты ан кбелегіне орта шыынмен 0,4кг/га.рбір рпаа 1-2 деуден 7-8 кн аралыында жасалынады.

Сторектілерге,адамдара,стар,балы,алыпты клемдегі пайдалы жндіктерге ауіпсіз. Емен жне тт жлдызрттарына токсинді.

БИК(бактериялы инсектицидті препарат)-бактерияларды споралы –кристаллды кешенінен пай болан.

ра нта ретінде, 1г препартта 30 млрд тірі жасушалары бар титр негізінде шыарылады.Сатау мерзімі-35-тен-30С-та атмосфералы жауын-шашыннан оралан жерде 1 жыл аралыында сатаан жн.Титрі 1 г препарата 20млрд спорасы бар паста ретінде де дайындалуы ммкін. Шалан мен орамжапыраты кішкентай жлдызрттар ына арсы пайдаланылады,орамжапыраты ан кбелегіне орта шыынмен 2-3кг/га, I-III жастаы жлдызрттармен жемісті ааштара 2,5-5кг/га. рбір рпаа арсы 1-2 деу 7-8 кнде жргізіледі. Сторектілерге,адамдара,стар,балы,алыпты клемдегі пайдалы жндіктерге ауіпсіз. Емен жне тт жлдызрттарына токсинді.

Битоксибациллин-бактерияларды экзотоксині жне споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

Титрі 1 г препарата 45млрд тірі жасушалар мен 0,6-0,8% экзотоксин бар ра нта ретінде шыарылады. Сатау мерзімі-30С температурада атмосфералы жауын-шашыннан оралан жерде 1 жыла дейін.

Кресуде олданады:

- I-III жастаы орамжапыраты ала пен ккністтік даылдара орта шыынмен 2кг/га, 1-3 деуден 7-8 кнде жргізіледі;

-жас колорадалы оыза арсы ала тымдастарына(картоп,ызана,баклажан) орта шыынмен;

ХББ(халыаралы белсенділік бірлігі) 2кг/га, барлы зиянкес дараларына арсы 1-2 деуден 7-8 кнде;

-жемісті даылдар зиянкестеріне ,I-III жастаы жлдызрттара арсы 3-5кг/га, баса жапыра кеміргіштерге 2-3кг/га 1-2 деуден 7-8 кн.

Боверин-а мюскардина саыраулаы негізіндегі инсектицидті препарат. Титрі 1 г препаратта 2млрдтірі жасушалары бар ра нта трінде шыарылады.Ішектік жіне байланысты сері бар.Споралар жндікті ішегінде немесе денесіні стінде седі.лген жндік денесі аттыланып, а конидиялармен апталады. I-III жастаы колорадалы оызбен кресуде олданады, орта шыынмен 2кг/га 0,4кг/га 80% хлорофос осып немесе дфмылдандырыш нта жне 2 реттен рбір рпаа арсы деу: біріншісі- I-III жастаы дернсіл пайда боланда, екіншісі-біріншісінен кейін 12-14 кннен со.

Препарат жылыандылара токсикалы емес.Тиімділігі 20-27С ылалды жадайда.Боверинні инсектицидті препараттармен бірлестігі температурасы 20С-тан тмен ра айматарда тиімді.Сатау мен жарамдылы мерзімі натылануда.

Дендробациллин- бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

3 трде сынылады:титрі 1г препаратта 30млрд тірі жасушалар бар ра нта,титрі 1 г препаратта 60млрд спора бар дымылдандырыш препарат жне титрі 1г препаратта 20млрд спора бар паста.Паста тріндегі препаратты жарамдылы мерзімі -1,5жыл 30-20С, ра трі-1 жыл 30-40С та ра жерде,атмосфералы жауын-шашыннан тыс.

титрі 1г препаратта 30млрд тірі жасушалар бар ра нта жне титрі 1г препаратта 20млрд спора бар пасталы дендробациллин олданылады:

- Шалан мен орамжапыраты кішкентай жлдызрттар ына арсы пайдаланылады,орамжапыраты ан кбелегіне орта шыынмен 2-3кг/га.рбір рпаа 1-2 деуден 7-8 кн аралыында жасалынады;

- жемісті даылдар зиянкестеріне ,I-III жастаы жлдызрттара арсы 3-5кг/га, баса жапыра кеміргіштерге 3-5кг/га 2 деуден 7-8 кн;

-13% заымданан німге орта шыынмен 5кг/га,2 деуден 7-8 кн;

Титрі 1 г препаратта 60млрд спора бар дымылдандырыш дендробациллин препараты титрі препаратта 30млрд тірі жасушалар бар ра нтапен бірлесіп 2 рет олданып зиянкестерге арсы сер етеді.

Дипел- бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

Белсенділігі 16 000 ХББ/мг болатын дымылдандырыш препарат.Кн радиациясынан оайтын,жапыра бетіне бекінетін ртрлі оспалары бар.Ылалдылыы(30%) ра жерде 3 жыл саталады.Бзылан орапшада жне дымыл орталарда препарат бзылуы ммкін.Бзылан препаратты олдануа болмайды.

олдану крсеткіштері:

-ккністі даылдарда орамжапыра,шаланны жлдызрттары(I-IIIжастаы) мен ан кбелектеріне арсы орта шыынмен 1-1,5кг/га жне орамжапыра кеміргіштеріде пайда болуында орта шыынмен 2кг/га,2 деуден 7-8 кн аралыында;

жемісті даылдар зиянкестеріне ,I-III жастаы жлдызрттара ,американды а кбелекке арсы орта шыынмен 1,5-2кг/га,1-2 деуден 7-8 кнде рбір рпаы шін жргізіледі.

Сторектілерге,адамдара,стар,балы,алыпты клемдегі пайдалы жндіктерге,аралара,энтомофагтара ауіпсіз. Емен жне тт жлдызрттарына токсинді.

Лепидоцид- бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

Титрі 100млрд спора/г болатын концентрленген ра формалы препарат.Сатау мерзімі30-40С ра, атмосфералы жауын-шашын жо жерде 1,5 жыл.

Препарат кресуде олданылады: орамжапыра зиянкестеріне арсы:орамжапыра пен шалан жлдызрттарына арсы орта шыынмен 0,5-1кг/га,1-2 деуден 7-8 кн аралыында;

-абыршаанатты жемісті даылдар зиянкестеріне арсы(I-III жастаы жлдызрттар); ан кбелектеріне орта есеппен 0,5-1кг/га;американды а кбелекке-1кг/га 1-2 деуден 7-8 кн.

Энтобактерин- бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.

Екі трде шыарылады:титрі 30млрд.спора/г ра нта жне титрі 20млрд.спора/г паста. ра препаратты сатау мерзімі-30С-та 1 жыл, пастаны-30-20С атмосфералыжауын-шашыннан ораулы жерде 1,5 жыл.

Препаратты екі трі олдануа негізделген:

-орамжапыра зиянкестеріне арсы:орамжапыра пен шалан жлдызрттарына(I-III жастаы арсы орта шыынмен 1-3кг/га,1-2 деуден 7-8 кн аралыында барлы зиянкес рпатары шін;

-жеміс даылдарындаы жлдызрттармен кресте(I-III жастан кіші), абыршаанатты жндіктерге,американды а кбелекке арсы орта шыынмен 3-5кг/га,1-2 деуден 7-8 кн деубарлы рпатарына арсы;

13.Ауыл шаруашылы биотехнологиясы. Жемдік антибиотиктер, фитопатогендерге арсы антибиотиктер, биостимуляторлар, таамды консерванттар.Жемдік антибиотиктер, фитопатогендерге арсы антибиотиктер, биостимуляторлар, таамды консерванттар.Антибиотиктерді бірнеше масатта пайдаланады:

-жануарлар ауруларымен кресуде;

-сімдік ауруларымен кресуде;

-жануарларды су стимуляторы негізінде;

-таамдарды консервілеуде;

-ылыми зерттеулерде (биохимия, молекулалы биология, генетика, онкология салаларында).

“Антибиотик” терминіні заманауи анытамасын М.М.Шемякин жне А.С.Хохлов ашан (1961),оларды ойынша антибиотиктер деп микроорганизмдерді суі мен дамуын тежейтін барлы организмдерді зат алмасу німі деді.Химиялы рылым антибиотиктерді тек санаулы тріне ана тн, немесе оларды біразы ана химиялы жолмен алынан. Антибиотиктерді микроорганизмдермен синтезделуі- антагонизм тріне байланысты, эволюция барысында алыптасан зат алмасуа байланысты. Баса микробты жасушаа сер еткенде,антибиотик оны дамуын тежейді. Кейбір антибиотиктер бактерияны кбеюі барысында бактериялы жасушаны абыыны синтезін тежесе,басалары цитоплазмалы мембрананы ткізгіштігін згертеді, кейбіреулері зат алмасу реакциясын ингибирлейді. Антибиотиктерді сер ету механизмі толытай белгілі емес. Кп жылдардан бері антибиотиктерді ауылшаруашылы сімдіктер,жануарларды,старды су стимуляторы,сімдік ауруларымен кресу, баса микрофлорамен ашыту ндірісі,таамды німдер консерванттары ретінде пайдаланан. Жануарларды организміне антибиотикті стимулды сері екі фактора байланысты деп болжайды:

-ішек микрофлорасына серінен;

-жануарлар организміне тікелей серінен;

Бірінші жадайда антибиотиктер организмні зиянды микроорганизмдерін жойып, пайдалысын кбейтеді. Екінші жадайда-ішекті ph-ын бседетеді, организм жасушасыны тез блінуі шін беткейлік керілуін азайтады. Одан баса, антибиотиктер организмні жаымсыз серлерге жауап беруші су гормондарыны млшерін жоарылатыды. Жемдік антибиотиктерді – антибиотиктен баса аминышылдары, ферменттері, B тобындаы витаминдері жне баса да биологиялы белсенді заттары бар продуцентті кептірілген массасын сипаттайтын тазаланбаан препарат негізінде олданады.Барлы ндірілетін жемдік антбиотиктер:

-терапевтикалы масатта олданылмайды жне бактерияларды антибиотикке айаспалы тзімділігін тудырмайды, медицинада олданылады;

-іс жзінде асорыту жолынан ана ана сіірілмейді;

-аллергия тудыратын антигенді табиаты жо.

азіргі тада бірнеше трлі жемдік антибиотиктер шыарылуда: хлортетрациклин негізіндегі препарат (биовит, жемдік биомицин), бацитрацин, гризин, гигромицин Б жне т.б. Осы препараттарды ішінен бацитрацин Бациллус лихениформис-ті тередік даылдаудан алынан кептірілген даылды сйытыты сипаттайды.Ал алан трлері Актиномицес-ті ртрлеріні тіршілік німдері болып табылады.Антибиотиктерді ртрлі фитопатогендермен кресуде пайдаланады. Оны сері сімдіктерді вегетативті мшелерінде кездесетін фитопатогенді микроорганизмдерді суін бседету мен ліміне келеді. Бндай антибиотиктерге фитобактериомицин, трихотецин, полимицин жатады.Антибиотиктерді таамды масатта олдану німдерді консервілеу кезінде німні термодеуден туін ысартады.олданыстаы антибиотиктер жылуа тзімді клостридиальды жне термофильді бактериялара сер етеді.Е зектісі болып термодеу уаытын ысартатын жне адама токсикалы сері жо низин табылады.орыта айтатын болса, азіргі жрдемаыда барлы заттарды биотехнология кмегімен деу арастырылмаан.Алайда жоарыда айтылан материалдан биотехнологиялы дерістер негізінде біріншілік пен екіншілік метаболиттер жне мірше микроорганизмдер алу ммкін.Жне де арастырылан мысалдар іс жзінде немесе биология сабаында баяндама ретінде арастырылуы ммкін.

14.сімдіктерді орау масатында олданылатын бактериялы препараттарды трлері.сімдіктерді ораудаы бактериалды препараттар.

Бактоспеин-бактерияларды споралы-криссталды кешені негізіндегі микробты инсектицидті препарат.