Дріс. аза деби тіліні жалпы сипаты
2. деби тілді нормалары
3. деби тілдегі стильдер жйесі
Тірек сздер: деби тіл, ауызша деби тіл, жазба тіл, жалпыхалыты тіл, деби тіл нормасы, ауызекі сйлеу тілі, стильдер жйесі.
аза тіл біліміні ылым саласы ретінде алыптасу кезеі А.Байтрсынлы заманынан аз тра бастааны белгілі. Сол кезді зінде-а, “аза” газеті жне зге де басылымдар бетінде “жобалы оу” жйесін жасау міндет екені баса айтылды. Кейін аза тіл біліміні крнекті кілдері ажетті оу ралдары мен оулытар шыарып, алфавитке атысты ірі шараларды іске асыруа, емлені реттеуге ат салысты. А.Байтрсынлы мселе етіп ктерген жобалы оуды аза деби тілі жне оны нормаларымен кіндіктестігі сезіліп трады. Ал одан сл беріректегі аза алымдарыны аса крнекті шоыры аза тіл білімі салаларын ылыми трыдан тыш рі арнайы зерттеу баытына ие болды. Осы шоырды кілдері С. Аманжолов, .Жбанов, Н.Сауранбаев, т.б. алымдар аза деби тіліні теориялы негізіні алануына йты болды.
деби тіл мселесіні зектілігі тек тілші-алымдар ауымын ана толандырып оймады. деби тілді трлі мселелеріне байланысты М.уезов, С.Манов бастаан жазушылар з ойларын ортаа салып, талылауа, пікірталаса ызу араласты, осылайша бкіл аза алымдарыны жан-жаты рі белсенді араласуы нтижесінде аза тілі тарихыны бір саласы аза деби тіліні тарихыдниеге келді
аза тіліні тарихы екі лкен арнаа блінеді: а) аза тіліні тарихи грамматикасы; ) аза деби тіліні тарихы. аза тіліні тарихын танытатын тіл саласына диалектология да жатады. йткені ркениетті белгілері мірге еркін араласана дейін аны, айын крініс беретін, ал ркениет анат жайанда рісі тарыла тсетін, рамында кнеден алан трлі тілдік алдытар кездесетін диалектілер тілді тарихын азбалай тсу шін таптырмайтын тілдік деректер болып саналады. ркениетке ая басан елде диалектілерді атары кеміп, саны азая тседі, себебі, жазуды ыы артумен бірге оу орындарыны ызметі жанданады, жалпыа тсінікті, орта тілмен халыа ызмет ететін баралы апарат ралдары (аудио-, видео-, аудио-визуалды трлері) іске осылады, ылым мен техника жаалытары мірге дендеп енеді – мны брі де деби тілді міршедігін арттыра береді, сйтіп деби тіл диалектілік ерекшеліктерді ыыстыра бастайды. йткені санамаланан ркениетті атрибуттары жергілікті жерге (аудан, ауыл) емес, бкіл халыа ызмет ететіндіктен, бкіл халыка тсінікті тілді олдануы міндетті. Ал ркениетті елді кез келгенінде ондай тіл деби тіл болып табылады.
деби тіл – аза тіліні мір сруіні е жоары формасы. деби тілді алыптасуы мен дамуы оам мірімен сабатастыта рістейді. аза халыны міріндегі, аза оамындаы кез келген згерістер мен ірі тарихи-саяси оиалар лт тіліні даму баытына ыпалын тигізіп келгені сабатастыты крінісі болса, бл процесс деби тілді даму кезедерін белгілеуге бдан былай да сер ете береді, себебі деби тілді зі сырты серлер мен леуметтік жадайлара кп жадайда туелді.
Кез келген ылым саласы сияты аза деби тіліні ылыми ауымда пікірталас тудырып жрген проблемалары жеткілікті. деби тіл жне оан атысты теориялы мселелер кні бгінге дейін шешімін толы таппай келе жатан крделілігімен кзге тседі. Олара:
1.деби тіл туралы концепцияны бірізді болмауы (жазумен байланыстылыы);
1.аза деби тіліні алыптасу, даму кезедері жніндегі пікірлерді р трлі болуы, тарихи кздері мен арналарын белгілеудегі пікірталастарды орын алуы;
2. Диалектілік ерекшеліктермен деби тілді араатынасын натылауда айшылыты кзарастарды орын алуы;
3. Жазумен байланысты дамуы мен соан орай анытамасыны бірізді болмауыны себебін натылау;
4. аза деби тілін дуірлеуге байланысты алымдар кзарасы арасындаы алшатытарды болуы;
5.Кітаби тіл туралы тсінікті натылау;
6. Репрессия жылдарындаы аза деби тіліні жай-кйін анытау жатады.
Соы кездері шетте жрген аза диаспорасыны деби тілі бар-жотыы туралы таы бір жаа проблема бас ктерді.
аза деби тіліні, лы Мхтарша айтанда, дебиет тіліні бастау кздері мен тарихи негізі туралы трлі исындар айтылып келді. Соан орай азіргі деби тілімізді брыннан айтылып жрген ш айнар кзі, тарихи кздері — жалпыхалыты тіл, ауызша деби тіл немесе оан негіз болан ауызша авторлы поэзия тілі, ауыз дебиеті, брыны жазба дстр проблемасы аза тіл білімінде за талыланан мселелерге жатады.
дебиеттер:
1. уезов М. аза деби тілі туралы// дебиет жне искусство журналы А., 1951 №4.
2. Сауранбаев Н.Т. аза деби тіліні тарихын зерттеу туралы// аза тіл біліміні проблемалары тадамалы ебектеріні жинаы. А., 1982. 112-124 б.
3. Кеесбаев І. деби тіл туралы// аза тіл білімі туралы зерттеулер А., 1987.
4. Сыздыова Р. аза деби тіліні тарихы. А., 1996. 6-74 б.
2. Дрісті таырыбы мен сратары: