Аза деби тіліні тарихи арналары

1. Кне тркі жазба ескерткіштері жне аза деби тілі

2. Орта асырлы тркі жазба ескерткіштеріні тілі

3. аза ауыз дебиетіні тілі

 

Тірек сздер: жазба мра, кне тркі, орта асыр, эпосты, лиро-эпосты жырлар, тарихи арна, тарихи кз.

 

азаты ауызша дамыан деби тіліні тарихи арналары, айнар кзі халы ауыз дебиеті (фольклор) тілі жне кне, орта тркі жазба ескерткіштеріні тілі болды.

аза деби тіліні тарихы бастау-кзін тікелей кне жазба ескерткіштерден алады дейтін пікір, рине, жаса. Біра осы екі категория арасында тарихи сабатасты пен жаласты бары даусыз. сіресе тркі тілдеріні, оны ішінде аза тілі де бар, грамматикалы рылысы мен сз трлендіруі мен фонетикалы жйесіндегі негізгі задылытары мен нормалары кне тркі тілінен бастап алыптасан.

аза тілі тркі тілдеріні ыпша тобына жатады, кне ыпша тіліні бгінге жеткен “кзі” саналады, араалпа, ноай жне збек тілдерімен бірлесе отырып, ыпша-ноай шаын тобын райды.

Тіл білімінде аза тіліні баса тркі тілдерінен негізгі ерекшеліктері ажыратылып, кне тркі жазба ескерткіштеріне атысы аныталан. Бл жнінде алым М.Томанов ”аза тіліні тарихи грамматикасы” (Алматы, 1981) атты ебегінде былай дейді: ”аза тіліні зіне ана тн басты ерекшеліктері мыналар: 1) Крші дыбысты серімен л дыбысы д, т дыбыстарына ауысады. 2) ыпша тілдерінде сз басында кездесетін й//ж//дж дыбыс сйкестігінен аза тілінде ж дыбысы олданылады. 3) Баса тілдерде сз соында айтылатын ш орнына аза тілінде с дыбысы олданылады” (4-б.). аза деби тілі мен кне жазбаларды арасындаы байланыс туралы .мірлиев «VІІІ-ХІІ асырлардаы кне тркі деби жазба ескерткіштері» (Алматы,1968) деген ебегінде: «Кне жазба ескерткіштер «осыдан 1250 жыл брын Ор­хон бойына ойылан осы бір тас кітап (“бітіг таш”) тркі халытарыны тарих сахнасына шыуы мен зін танытуыны, згелерге осы танымды мойындатуды тарихи кусі іспетті ызмет атарып тр», - дейді (9-б.). Ал ертедегі тркілерді бір бтаы, бір рпаы — аза халы. «Бл мралар «V-VІІІасыра тн сз лгілері — тркі тектес халытарды сз мдениетіні шартты трде ана «басы» болып есептелмек» (.мірлиев. Аталан ебек, 20-б). Себебі, кне тркі жазба ескерткіштері кейінге белгілі кезені ана басы. Олардан брын дниеге келген бізге беймлім мралар болуы да ммкін. асырдан ары сз лгілерін .мірлиев тркі тектес халытарды сз лгісіне жатызуды дрыс емесін, егер састы табылып жатса, оны кездейсоты деп білетінін айтады. Ал кне тркілерді мдени ескерткіштері - таса ашалан, таяшалара, табашалара жазылан кне кезені кздері, аза деби тіліні тарихи негіздеріні бірі.

Бл ескерткіштер тркі халытарына орта мра, ол кезде тркі халытары жеке блініп, халы ретінде алыптаспаан еді. алымдар бл кездегі лкен бірлестікті ірі тайпалы одаа жатызады. Тайпалы одатан кейін тарайтын халытарды бріне орта етіп телініп жрген кне тркі жазба ескерткіштері - Клтегін, Мойыншор, Тоныкк, Білге аана, Елтеріске ойылан ескерткіштерді тілі - оларды деби мраа жататынын крсетті.

Орхон-Енисей жазбаларыны жанры туралы рилы пікірлер орын алан. “Поэзия тюрков VІ—VІІІ веков” (Стеблева И.В. М., 1965) деген ебекте мралар “поэзиялы туынды” деп танылса, белгілі зерттеуші .мірлиев аталан ебегінде: “Орхон ескерткіштерін “тркі поэзиясы” деп тану — бізге жеткен дниені тркі халытарыны сз мдениетіні басы деп тсінуден туан ате пайымдаулар” (21-б.) дей келе, “Клтегін”, “Тонуу” — поэзия да, творчестволы ле-жыр да емес. Олар, жрт айтандай поэма да емес, тркі аандары мен батырларыны ерлік жорытарын баян­дайтын кркем тарихи шыарма, баяндау лгісіндегі тарихи гіме” (22-б.) екенін атап теді, ал енді бір сзінде оларды хан жарлытары мен шежірелерді алашы лгі-нсаларына жатызады. рине, хан жарлытарына атысты айтылан .мірлиев болжамы длелдеуді керек етеді.

Бл ескерткіштерді жанры жаынан поэзиялы шыармаа жатызатын аза алымдары да бар /.Мсабаев, А.Махмтов, .Айдаров/. ай жанрды лгісінде болса да, кне тркі жазба ескерткіштеріні тілі срыпталан, сол кез шін нормасы алыптасан, соны нтижесінде азіргі тркі тілдеріне арна, негіз болан деби тіл лгісі, жазба деби нса екеніне кмн жо.

рине, аза тілі мен кне тркі жазба ескерткіштеріні арасында айырмашылытар кп, сонымен бірге аза тіліні нормалары сол кне тілдік нормалара сас болып жатады. Біра тркі тілдеріне орта бл мралар аза деби тіліні алыптасуыны басы емес, тарихи арналарыны бірі ана.

алым .Айдаров “Орхон-Енисей жне кне йыр жазба ескерткіштеріні тілі” атты ебегінде осы аталмыш жазба ескерткіштеріні алфавитінен бастап, дауысты, дауыссыз, ос дауыссыз дыбыстарды крсететін табалар, буын трлерін, дыбыс тіркестерін, ассимиляция былысына, ескерткіштерді лексикалы ерекшеліктеріне, оны ішінде омонимдерге, синонимдерге, антонимдерге, кп маы­налы сздерге, сз таптары мен тыныс белгілеріне, т.б. ерекшеліктеріне салыстыра отырып тоталан.

Кне тркі жазба ескерткіштеріні тілдік ерекшеліктері жне аза тілімен салыстыра арауды нтижелері:

1.аза тіліне дыбыс жйесі аса сас бл кне тілден аза тіліне дыбыстар з асиеттерімен, атап айтанда, дауыстылар жуан-жіішке трінде келуімен, ндестік заыны саталуымен, тбірді ерекшелігіне орай осымшаларды жуан-жіішке жалануымен лгі болды;

2.Кне тркі тіліндегі дауыссыз дыбыстарды ндесуі жйелі емес. Бл туралы С.Исаев: «Ассимиляция задылыы ол кезде болмаан, кейін ана кейбір тркі тілдерінде пайда болан деген пікір бар. азіргі аза тілінде бектер, аана, бдна, таудаы, келді, аанда, т.б. тлада айтылатын сздер кне тркі тілінде беклер, аанка, будунка, татаы, келті, аанта трінде олданылан. Мны зі шынында да дыбыс ндестік заы кейінгі кезедерде алыптасты ма деген ой туызады», - деп болжамдайды (аза деби тіліні тарихы,67-б.);

3.Кне тркі ескерткіштерінде осымша тлаларды жалануында белгілі бір жйе сатала бермейді. Мысалы, йыла, апыа, тэнріде, ілте,т.б.

4.Ч - ш, й - ж, д - т, - у, з - й, б - м, и - е дыбыстарыны біріні орнына екіншісіні олданылуы (ч-ны ш орнына немесе ш-ны орнына ч олданылуы атарласып отыран) шырасады. Кне трімен атар аза тіліне тн деп жрген трлері де олданыланы аныталды: іш - іс, йаш - йас, аш - ас, сш - сс, Ертіш – Ертіс, т.б.

5. Кне тркі тіліні грамматикалы рылысындаы септіктерді саны туралы р трлі пікір болуына арамастан, аза тілімен састытарына ілік, барыс, табыс, жатыс септіктеріні жалаулары жйесіндегі сйкестіктер жатызылады. Шыыс септік тласы олданылмаан деген болжам бар. Біра бл болжаммен жне ралды септік болды деген пікірмен С.Исаев келіспейді. Ол сирек болса да, шыыс септік формасы олданыста боланын айтады. Шыыс септігі тласыны –тан, -тен тласы антан (Йарылы антан кэліп йаа элтді?) сзіні (айдан деген сраа жауап береді) рамында бар екенін мысала келтіреді. Ілік септікті –, -ы, -і, -ны, -ні; Табыс септігіні –, -г, -ы, -ігжне екінші трі –ын, -ін, -н кездеседі. Табыс септігіні –,-ы,-іг тласы азіргі аза тілінде жо.

Барыс септік тласы –а, –ге, -а, -ке формасымен, ал жатыс септігіні грамматикалы крсеткіштері –да, -де, -та, -те –нда, -нта (туелдік жалауды 3-жаынан кейін) олданылады. Кне тркі ескерткіштерінде септіктерді біріні орнына бірі олданылуы кездеседі. Жатыс септігі шыыс жне барыс септігіні орнына жмсалады, ал бл былысты дл сол кйінде аза тілінде де кездесуі кнеден келе жатан грамматикалы ерекшелікті крсетеді;

6.састытарды грамматикалы жйедегі сз таптарынан кездестіруге болады. Біз - бігіз, бен - мен жіктеу есімдіктерінен, сапалы сын есімдерден, сан есімдерден, т.б. аза тілімен сйкестік бар екені аныталды.

7.Соы жылдары кне тркі ескерткіштері мен аза тілі арасындаы дстрлік, поэтикалы, жанрлы образдарды састыы сз бола бастады. «азаты р дуірде мір срген аын-жыраулары кне тркі поэзияларыны лгілерін, ондаы сз саптау нері мен дстрін білген, йткені блара ол рпатан рпаа, ананы сті арылы, ана тілі арылы жетіп бойа сііп отыранын», - келтірген С.Исаев поэтикалы образдарды састыына, кейінгі дуірлердегі жыр жолдарында шырасуына: аны субча йгрті, - Майданнан аан ызыл ан Сарырап аты судай боп; Крр кзім крмз тэг – Кретін кзім кр болды, т.б. мысалдарды келтіреді (С.Исаев.аза деби тіліні тарихы. – Алматы. - 1989,72-б.).

Кне тркі жазба ескерткіштері тіліндегі аза тілімен састы, іліктестік белгілеріне тоталса, ол мынадай болды: дауысты дыбыстар жуан-жіішке болып жп рады а-э(е), ы-и(і), о-е, -; сингорманизм былысы саталды; морфология саласында негізгі грамматикалы крсеткіштер аза тіліндегі крсеткіштерге сай келеді; сондай-а есімшені -мыш/-міш, -чы/-чі тлалары, ксемшені -ы/-і, -у/-, барыс септікті -ару, -гару, табысты -іг, -ы, -у, -г тлалары кне жазба тілге тн ерекшеліктер, сондай-а жеке сздерді кпшілігіні маыналы жне тлалы бітімі азіргі аза тіліндегі сздермен бірдей екендігі байалады (мысалы: таш-тас, оул-л, йурт-жрт, аыл-ауыл, бічін-мешін, иігірмі-жиырма).

орыта келгенде, кне жазба ескерткіштері мен аза деби тілі арасында тарихи сабатастыты табуа болады, біра V-VІІІ, VІІІ-ХІІ асырлардаы кне жазба мралар, трколог алымдарыны бірауызды пікірі бойын­ша, “жалпытркілік” дуірді мралары болып саналады.

Орта асырлы тркі жазба ескерткіштерін X-XIIасырларда туындаан Ю.Баласанны «дату білік» поэмасы, М.ашариды «Дивану лат-ат трік» атты лингвистикалы ебегі, ожа Ахмет Яссауиді «Хикметі» жазба мралары жатады. Бл араб басыншылыынан кейінгі кездегі араханид кезеі. Монол шапыншылыынан кейінгі орта асырлы кезедегі жазба мралары Хорезмиді «Мхаббатнамесі», тып аынны «Хосрау-шырыны», Сейф-Сарайды «Глістан бит-тркні» Рабузиді «ысас-ул-анбиясы» ыпшаты «Кодекс-куманикус» т.б. шыармалары жатады.

Бл кезе мерзімдік жаынан XIII-XV асырларды амтиды. аза ауыз дебиетіні тілі – аза деби тіліні басты арналары. аза тілі тарихы шін XV-XVIасырларда аза, араалпа, ноай халытарына орта тарихи оиалара байланысты туан «Едіге», «Ер Ккше», «Ора», «Шора батыр» жырлары мен «Манас жыры» Асан айы мен з Жнібек туралы аыз гімелерді орны айрыша. Блардан баса ноай цикліндегі «Ер тарын», «ырымны ыры батыры», «Ер осай» т.б. жырлармен атар, ертеден жырланып келе жатан «озы Крпеш Баян слу», XVII-XIXасырларда туып жырланан «ыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Мапал ыз» т.б. лирикалы эпостар да аза кркем сзіні лгісі болып, деби тілді дамуына зор лес осты.

аза жеке ел болып алыптасаннан кейін деби тілді негізі аланан деби тілді рі арай алыптасуы жрді. Бл Х асырдан басталады да ХІХ асырды алашы жартысына дейін созылады. Осы бірнеше асыра созылан дуірді аза деби тіліні ханды дуірі деп атап жр. Іштей бірнеше кезедерге блуге болады. С.Исаев шке бліп арастырады:

1.аза хандыы дуіріндегі аза деби тіліні алыптасу кезеі. Бл кезедегі аын-жыраулар азтуаннан басталып Бхар жыраумен аяталады. адырали Жалаириді «Жами-ат тауарих» кітабы, ресми жаттар, іс ааздары жатады. Бл уаытта ауызша деби тіл трі мен жазба тілді кне трі атарласа мір срген.

2.Халы ауыз дебиетіні нсаларына иек сйеген деби тіл. Негізгі тілдік материалдары батырлар жыры мен лиро-эпосты жырлар болып табылады. Оларды негізінен хата тскен уаыты - ХІХ асыр. Осы орайда халы ауыз дебиетіні нсалары туралы, олардаы натылыты аздыы жнінде, деби тілмен араатынасы туралы 1-блімде айтыланын ескерту дрыс.

3. ХІХ асырды бірінші жартысындаы деби тіл материалдары Махамбеттен бастап Дулат, Шортанбай, Алмажана дейінгі аралыта мір срген аындарды шыармаларынан алынан.

Ресми іс-ааздары, орыс кімшілігіне жазылан трлі хаттар, млімдемелер, тініштер, т.б. жатады (аза деби тіліні тарихы,1989,62-б.).

Шындыында, бл дуір аза деби тіліні ауызша трі жетілген дуір болып саналады. Ал ауыз дебиеті мен кне аза жазба деби тілі осы ауызша деби тілмен жарыса мір срді.

Бл дуірді іштей кезедерге жіктегенде леуметтік факторлар есепке алынбай алуы дрыс емес. аза ауымы, оны мдениеті, экономикасы мен рухани дниесі шін аса бір іргелі згерістерімен кезедік сипатпен атты айырышаланбайтындытан, дуірді кезедерге блу арты. йткені ай кезеді алып араса да, функционалды стиль тарматарыны саны згеріссіз ала береді. Мраларды жеткізілуі де ауызша трден згермеді. Жазба мраларды пайдаланатын леуметтік топ те аз жне жазба мраларды белсенділігі ауызша деби тілге араанда ауыз толтырып айта аларлытай болмады. Сондытан дуірді деби тілін ханды немесе халыты дуірдегі деби тіл деп атаан дрыс, біра кезе-кезеге блуді ажеті аз.

“Натылы бір тілді (мселен, аза тіліні) шыдалан жазба дебиеті мен ауыз дебиетіндегі крінісі неде? Тіл ярустарыны ызметі рдайым осы екеуінде бірдей ме? лде дебиеттану трысынан беті ашылан критерийлерді тп етегінен стаймыз ба?” — деген сауалдарды С.Кеесбаев зіні «Орта асыр ескерткіштерін зерттеу жайында бірер сз (Кітапта: Ескі тркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алматы: ылым, 1983, 26-б.) атты мааласында ойан еді. Сауалды астарында ауыз дебиеті мен оныі тілін тереірек біле тсу ниеті крінді.

асырлар трінен келіп жеткен ауыз дебиетіні лгілері аза деби тіліні арналарыны біріне жатады. Халыты дуірді туындылары болып саналатын ауыз дебиетіні лгілері - халыты сйлеу тілінен ерекшеленетін дниелер. Оларды пайда болу уаыты мен жанрлы трі жаынан ркелкі болып келуіні е басты себебі - тркі халытарына орта жне азаты тл топыраында туан лгілеріні болуында. Ауыз дебиеті лгілері тілінде кне тркілік, оызды, арлты элементтерді шырасуыны да себебін де осы жадайдан іздестірген дрыс.

Ауыз дебиетіні деби тілге атысы бар ма, болса андай дрежеде деген мселе тірегінде лі кнге дейін траты бір тотама келу байалмайды. деби тілді фольклорды тікелей жаласы деп арайтын алым Е.Жбанов «азаты ауызекі кркем тілі» (Алматы. - 1996) атты ебегінде деби тіл мен фольклорды арасын алшататуды дрыс крмейді, тіпті екеуін те деп санайтын алым мндай “шеттетуді” жн еместігін, онымен келіспейтіндігін былайша длелдеуге тырыс­ан: “Фольклор стиліні сз жмсауы немді болмайтыны белгілі. йтсе де ол кнделікті арым-атынас тілінен биік тран, нделген, кркем тіл. Жазба тілдегі публицистика секілді ол да алы кпшілікке арналан, айматы тілдерді” е негізгі, е траты лексикалы орына негізделген, барша жрта тсінікті, диа­лект атаулыдан шотыы анарлым жоары тран тіл. Оны деби тілге жуы болу себебі де осыдан” (10-б.).

алым ауыз дебиетін деби тіл ымынан бліп араумен келіспейді. Ауыз деби тіліні кркем екендігіне еш кмнсыз арай отырып, “ауыз дебиетіні е ндылары жазба деби тілге бір табанжуы тран, ауызекі тіл мен жазба деби тілді аралыындаы кпір”, — деп санайтын Р.Сыздыты пікірін (аза деби тіліні тарихы. – Алматы:Арыс. - 2004) осы жерде еске сала кеткен арты болмайды. Сонымен бірге “ауыз дебиеті халы тілі байлыта­рын молынан амтып, тілді ішкі заына лайы, жасалан тілдік нормаларын сатап, оларды шыдай тсетін, деби тілді сомдауды алашы дкені — лабораториясы, біра деби тілді зі емес. Оны да деби тіл деп дріптейтін алымдар фольклор тілінде кездесетін жасы тіл орамдарын, кркем, серлі ле жолдарын соан длел етеді. Мндай кркем дебиет стиліне тн шеберліктер немесе халы ара­сында орын тепкен шешендік сздер тілді “дебиеттілігіні” крсеткіштері” емес, тілді эмоция, эстетикалы та ызмет атаруыны, кркем, релі ойды кріністері. ...Олай етпей, атам заманы ауызша тілді де, ауыз дебиетіні тілін де, жазуа дейінгі аты млім аын-жыраулар тілін де наыз деби тілді зі деп танитын болса (олар азіргі деби тіл сияты танылатын болса), аза тіліні деби емесіне не алады? Онда, тілді деби, деби емес деп блуді не керегі бар?” — деген М.Балааевты «аза деби тілі жне оны нормалары» (Алматы.- ылым, 1984,14-б.) кітабындаы кейбір ойларымен толыымен келіспегенімізбен, негізінен дрысты­ын мойындауа тура келеді. Келіспейтініміз — аты млім аын-жырауларды рлін тмендетуі, яни оларды автор­лы поэзия кілі болумен атар, ауызша тараан деби тілді дниеге келген тлалар екендігін, олар тудыран дниелерді оам мірінде атаран леуметтік, мдени ызметіні бгінгі кнгі деби тіл атарып отыран оамды кызметімен пара-пар екендігін жете бааламауы екені» жніндегі пікір оулыты 1-блімінде айтылды.

Сондытан да, халы ауыз дебиеті турасындаы баа бере айтылан «аза деби тіліні тарихы. Методикалы, кеес жне баылау-пысытау тапсырмаларыны» (растырушы .алиев.-Алматы,1987,6-б.) авторыны: «асырлар бойы дамып жетілген халыты ауыз дебиетіні тілі аза деби тіліні алашы арнасы болып табылады, йткені ол шешендік, дидактикалы, жауынгерлік, леуметтік, лирикалы жне та­рихи сипаттаы кейінгі поэзия лгілеріні тууына негіз бол­ды”, - деген пікірі толы птауа трарлы.

азаты ауызша дебиеті - азаты ауызша деби тіліні тарихи айнаркздеріні бірі, біра ол ауызша деби тілді зі емес. деби тілді талаптарына тілдік сипаттары жаынан тура келе бермейді. йткені, фольклорлышыармалар:

-авторсыз шыармалар;

- варианттары бар;

-тілдік жаынан алып араанда натылы аз, болмаса жо;

-шыан, халыа таралан уаытыны тілдік белгілерін тап басып айтуды ммкіндігі жо, йткені айтушыларды тарапынан згерістер енгізіліп келген, жаа, з дуіріне тн емес сз олданыстары кіргізілген жне асырдан асыра ткен сайын зге уаытты тілдік белгілерін жамап алып отыран.

Ал ауызша деби тіл:

-авторлы шыармаларды негізге алады, нысан етеді;

-деби тіл шін кез келген варианттылы жат болып саналады, себебі варианттылы натылыты жояды;

-тілдік натылыы фольклора араанда басым, біра жазба деби тілге араанда аз. йткені жазба деби тілде жазба трдегі мраны мтініне бтен элементті енгізуді, кіріктіруді ммкіндігі жо, сондытан да жазба мтіндер наты тілдік фактілер болып есептеледі, з дуіріні згеріссіз жеткен нды ескерткіші болып саналады.

-ауызша деби тілді натылыы шыармаларда айтылатын тарихи есімдерден, наты жер-су атауларынан, белгілі тарихи оиаларды сипаттаудан жне авторлы стиль даралыыны саталуынан крінеді. Бл айырмашылытар деби тіл мен фольклорды екі блек былыс екенін крсетеді, сонымен бірге оларды бір-бірінен айрышаландырып трады.

Сонымен, орыта айтса, аза халы ауыз дебиеті - аза деби тіліні басты арналарыны, тарихи кздеріні бірі.

дебиеттер:

1. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности М., 1951
2. Аманжолов А.С. Истоия и теория древнетюркского письма А., 2003
3. Айдаров . Кне тркі жазба ескерткіштеріні тілі А., 1986
4. Жбанов Е. Эпос тіліні рнектері А., 1978
5. Ежелгі дуір дебиеті. Хрестоматия 2-кітап А., 1991
6. Айдаров . Орхон-Енисей жне кне йыр жазба ескерткіштеріні тілі. —Алматы: Рауан. - 1995.
7. Батманов И.А. Язык Енисейских памятников древ­нетюркской письменности. – Фрунзе. - 1959.
8. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв.). – Москва:Наука. - 1966.
9. 5.Томанов М. аза тіліні тарихи грамматикасы (Фонетика, морфология). — Алматы: Мектеп. – 1988.

 

4.Дрісті таырыбы мен сратары: