XVIII асырдаы аза деби тіліне тн жаа лгілер

1. XVIII. аза деби тіліні нсалары

2. XVIII. аза деби тіліні лексикалы, грамматикалы сипаты

3. XVIII асырлардаы ресми жаттарды тілі мен стилі

Тірек сздер: жырау, аындар мектебі, мсылман діні, араб-парсы сздері, жаугершілік лексика, леуметтік-оамды, трмысты лексика, лексикалы жарыспалы.

XVIII асырда аза оамы шін ерекше кезе болды. Жоар шапыншылыыны салдарынан халыты, елдік дербестікті сатау масатында аза елі біртіндеп Ресей патшалыыны ол астына ене бастаан. Бл оамдаы елеулі згеріс аза ауымы олданан деби тілге зіндік серін тигізді.

XVIII асырда кркем поэзия кілдеріні негізгі таырыптарыны ел орау; леуметтік оиалар; мсылман дініне байланысты болуы. XVIII асыр азаты ауызша тараан деби тілі алдыы дуірлерді жаласы бола отырып, рі арай дамыды, сіресе, авторлы, даралы айын сезіледі. Осы кезеде жыраулы дстрмен атар аындар мектебі дами бастады.

Жырауды басты жанры — толау. Жыраулар тілінде алыптасан лгілер басым болса, аындарда еркіндік, райсысына тн зіндік сз олданысы басым келеді. Мны зі аындар жырлайтын таырып ауымыны ке екендігін крсетеді.

Ал жыраулар мектебіні соы рі ірі кілі болып Бхар жырау саналады.

“XVІІІ асырдаы азаты ауызша тараан деби тілі алдыы дуірлерді жаласы бола трып, оны рі арайы дамуы, згеруі де болып табылады. сіресе бл асырда авторлы, даралы айыныра сезіле бастайды. Бл реттен араанда Бхар жырауды орны ерекше”, — деп атап крсетеді Р.Сыздыова ебегінде (аза деби тіліні тарихы, 134-б.).

Солай бола трса да, Бхар-зіне дейінгі поэзия дстрін берік станушы, жаластырушы. Оны дстрді жаластырушылыы мынадан байалады: 1. Кркемдеуіш элементтерді (-ан жрнаты есімше мен инверсияланан тіркестерді (тас емшегін жібіткен), траты эпитеттерді (ландар ойнар у таыр, т.б.);

2. белгілі сздер тобыны тек эпитетпен келуі (а ала орда, есесі биік боз орда);

3. ле рылысыны 7-8 буынды жыр лшемімен келуі;

4. сздер мен сз тіркестеріні жырды ортасында, я болмаса басында немесе аяында айталанып келуі, т.б.

Бхар жаашылдыы неден байалады дегенде, е бірінші тіл шына оралатыны — жырауды ке таырыпта жырлааны. Екінші бір баса айтар нрсе — образдарды жааша суреттеуі. Бхар тілінде семантикасы жаынан бір-біріне жанаспайтын сздер тіркеске тсу барысында ерекше образдар пайда болан, мысалы:

Арымаын жоалтып,

Тай жгірткен заман-ай.

Бхарда оан дейінгі жыраулара араанда араб-парсы сздері де те кп кездеседі.

XVIII асыр аза деби тіліні сздік рамы азаты тл сздері мен араб, парсы кірме сздерінен трады.

XVIII асыр деби тілінде жаугершілік лексика, трмысты арапайым жне ксіби лексика трізді топтары німді олданылады.

XVIII асыр деби тілінде сз маыналары сараланып, айындала тскенмен, лексикалы нормалану толы мнде болмады, лі де болса варианттылы кшті екендігі байалды; жарлы // кедей // байс; аайын // арындас // аалас т.б.

XVIII асыр кейбір грамматикалы маыналарды беруде варианттылы орын алды. Мысалы, етістікті масат маынасындаы -ары мен -уа, тйы етістікті тласы -ма пен -у, ткен ша есімше -тын жне -тын, салыстыру маынасын беретін жрна -дай жне -дайын атар олданылады.

XVIII жне XIX. I-жартысындаы ресми іс ааздар тілінде аза хандары мен слтандарыны орыс кімшілігіне р трлі масатта жазан хаттарыны тілі жатады. Бл жаттар тілінде кімдерді дріптейтін изатлу, хрметлу, мртебелі т.б. траты эпитеттер міндетті трде олданылды. Есімдіктерді септелген трлері бе, бекім, бенден трінде, ал «деп» ксемшесі «дайу» трінде, есімшені -мыш жрнаты трі олданылып, III жа жіктік тла «др» формантымен келді. (хан мытылардр)

Осы дуірдегі жазба мраларды лингвистикалы варианттарын олымыза аз-алпында тидірген алым — Б.біласымов. Ол зіні “ХУШ-ХІХ асырлардаы аза деби тіліні жазба нсалары” (1978) атты ебегінде ай жаынан болмасын аса нды осы деректерді тілдік сипатын ашып беруді масат ттады. Жалпы бл дуірдегі жазба мралар р жерлерде-а жарияланан, зерттеушілерге таныс дниелер.

Ресми іс-ааздарыны тілін арнайы зерттеген Л.Дйсембекова XVІІІ асырдаы мралара:

1.айып хан елшілеріні азатарды Ресеймен тату тру тілегі туралы млімдемесі. 1716 жылы 13 ыркйек.

2 айып ханны жоарларга арсы бірлесіп аттану шін скер жіберу туралы тініш жасап император І Петрге жазан хаты. 1718 жыл 10 желтосан.

3. Кіші жз ханы білхайырды зіні ол астындаы адамдарымен бірге Ресей бодандыына алуды срап йел патша Айна Иоанновнаа жазан хаты. 1730 жыл 8 ыркйек.

4. Хандар білхайыр мен Смекені, Нралы слтанны, Бопай ханшаны араалпа ханы мен старшындарыны здеріні Ресей бодандыын аланы туралы императрица Аннаа хаты. 1731 жыл, 2 катар.

5. Орынбор комиссиясыны бас командирі И.И. Неплюевті білхайыр ханмен жне жоар хонтайшысы галдан-Церенні елшілері Кашкамен, Бурунмен кіші жзді бодандыы туралы келіссзі кезінде жргізілген хаттама 1742 жылы 27 ыркйек.

6. Нралы ханны Орынбор губернаторына хаты. 1773 жылы 19 ыркйек.

7. Нралы ханны Орынбор губернаторына хаты. 1773 жылы 31 ыркйек.

8. Нралы ханны подполковник Симонова хаты 1773 жылы 9 араша.

9. Айшуа слтанны подполковник Симонова хаты. 1773 жылы 18 желтосан.

10. Нралы ханны ЕИ.Пугачева хаты. 1773 жылы 18 желтосан.

11. Досалы слтанны Е.И.Пугачева хаты. 1773 жылы 18 желтосан.

12 Старшындарды императрица ІІ Екатеринаа тініші. 1785 жыл 2 шілде.

13. Нралы ханны барон О.А.Игельстрома хаты. 1785 жыл 21 шілде.

14. Кіші орда старшындарыны барон О.А.Игельстрома хаты. 1786 жыл 23 азан.

15. Орынбор шекара істері экспедициясыны Сырым батырды байлы рпаыны Бас старшыны етіп бекіту туралы жарлыы. 1787 жыл 23 азан.

16. бдікрім Оразбаевты Кавказ наместнигіні билеушісі С.А.Брянчаникова хаты. 1790 жыл 4 апан.

17. Сырым батырды императрица ІІ Екатеринаа хабары. 1790 жылы 11 ыркйек.

18. Сырым батыр мен аза старшындарыны Симбирск жоне Уфа наместнигіні генерал-губернаторы А.А.Пеутлингке хаты. 1792 жыл 11 ыркйек.

19. Жетісуды бас старшинасы Тіленшіні Шеразы слтана жазан алам намасы (донесение). 1793 жыл.

20.аза слтандары мен старшиналарыны Екатерина ІІ-ге жазан арыз-намасы (прошение).

дебиеттер:

мірлиев . XV-XIX. аза поэзиясыны тілі. А., 1976
Сйіншлиев . VIII-XVIII. аза дебиеті. А., 1989
аза деби тілі тарихыны проблемалары. А., 1987
біласымов Б. ХУІІІ-ХІХ асырлардаы аза деби тіліні жазба нсалары. — Алматы, 1988.

7.Лекция таырыбы мен сратары: