Ресми іс-ааздар тіліні алыптасу тарихы, деби тілді дамуында алатын орны

1. XVIII асырлардаы ресми жаттарды тілі мен стилі

2. Эпистолярлы стиль ерекшелігі

 

Тірек сздер: жырау, аындар мектебі, мсылман діні, араб-парсы сздері, жаугершілік лексика, леуметтік-оамды, трмысты лексика, лексикалы жарыспалы.

 

 

аза деби тіліні функционалды стильдік тармаыны бірін эпистолярлы стиль райды. Эписторлярлы жанр - деби тілдегі универсалды жанр. Зерттеушілер эпистолярлы жанрды е негізгі ерекшелігіне хат-жауап тріндегі осарлы сипатты жатызады. йткені жазылан хатты жауабы болады. Хат тілі, хат жазушы адресантты мдени, рухани дниесіні су жолын, алыптасуын, дниеге, лемге деген кзарасыны орныуын баылауа, шыармашылы трыдан жетілуі мен оны кезедерін анытауа, бір сзбен айтанда, шыармасы мен биографиясын кезе-кезеге бліп арауа ммкіндік туызады. Дегенмен хаттарды леуметтік мтініне арай екіге бліп арастыру керек:

1.Хат трінде жазыланымен ресмилік мртебесі зор хаттар. Ондай хаттара кімшілік органдарына, Ресей империясыны канцеляриясына аза кім-араларыны, слтан, билерді жазан хаттарын жатызу керек. Бл хаттарда ресмилік сипат басым болды. Олар белгілі масатты кздей жазыландытан, сол кездегі прошение, арыз сияты абылданды.

2. аза деби тілі тарихында оамды мні, маызы бар хаттар кп емес. Ондай хаттара Шоан мен кесі Шыысты, Ы.Алтынсаринні, Шкрімні, Абайды хаттарын жатызуа болады. Бл хаттарда ресмилік аз. Эпистолярлы стильді райтын элементтерді трі кп.

Хаттар типіне арай монологиялы жне диалогиялыболады.

Жалпы хатта сра кп болан сайын, диалога шаыратын, диалога рылан хат болып шыады. Ондай хаттарды тріне Шоан мен кесі Шыыс трені хаттарын батыл трде жатызуа болады.

Диалогты хаттарда кездесетін жіктеу есімдіктеріні етістікті 2-жаымен тіркесуі Сіз айтан, Сіз сраан, Сіз жазандай, Сізді хатыызда айтылан тріндегіт.б. формалар диалогты хаттарды зіндік ерекшеліктеріне жатады. Сонымен бірге жауап ктушіге аратыла айтылатын жауабын берііз, бл туралы не ойлайтыныызды білгім келеді, т.б. олданыстар да ерекшеліктерге жатады. Диалогты хаттарды енді бір ерекшелігі хатта жауап ктушіге тікелей ойылатын сратарды болуы екені белгілі.

Кбтен хабар алмаана хафа болып трыб едім сияты стильдік ралды зі хатты жауап трінде жазылып отыранынан хабардар етеді. Сра р трлі болады.

аза деби тілі тарихында деби тілді нысаны болатын хаттар кп емес. Бізді деби тілімізді алыптасуы тарихындаы аса ымбат ждігерлік ретінде бааланатын хаттара Шоан мен кесіні бір-біріне жазысан хаттарын жатызуа болады. Мысалы, Шыыс Улихановты баласы Шоана 1860 жылы 6 июльде жазан хаты; Шоанны кесі Шыыса 1860 жылы 9 августа жазан диалогиялы хаттарын атауа болады.

Шоан мен кесіні хаттарына тн ерекшеліктер мыналар:

а) адресатты натылыы немесе наты бір адама арналаны (Шоанны кесіне, кесіні Шоана арнауы);

)адресаттан жауап ктілетініні немесе жауап жазуа итермелейтін фразаны болуы. Атап айтанда Шыыс хатындаы: ...здеріізді есендіктеріізді кбірек жазыб білдіріб біздерді уандырыб трсаыздар ашаны да кбірек жіберермін гарда аз жазсаыз ашаны аз жіберемін... . Я болмаса, здерііз жрерде маан бйыран едііз ашаны анча чыанын жазб тр деб р нечік сіздерге жалан айтыб болмас уелкі жыл білмеген шаар кбірек чыды киім ыдырдым форма сатыб алдым кйлек дамбал падшаа представит еткенде лтара аса баранда каретамен жрмек керек...);

б) хаттарды авторды керекті адамымен хат жазысуыны нтижесі болып табылатындыы (бл жерде бір-біріне керек адамдар - кесі мен баласы).

Шоанны бізге белгілі хаттарыны ішінде зіні хаты жазылана дейінгі, яни алдыы уаытта елден, кесінен, т.б. адамдарды хаттарынан алынан сзбе-сз тріндегі дйексздер жо. Біра алдыы хаттар туралы, хабар аланы жайлы апарат береді: Сізді апрельді 14-інде жазмыш мбарак слем хатыызды майды 27-інде жолб баршаларымыз шад болд алхамдилла ахырыны хайырын берсн; Біра тек кейбір тстарда алдыы хаттаы айтылан ойды айталап айтады, онда да з сзімен айтып береді: Маыжан м саламат ол б кнде дачада трады «пойс» дегені кмар белбеу лкин аа еш лзім жо бекер жазан деуі алдыы кесіні хатындаы: гарда бар болса Маыны сраан пойс дегені не нрсе екен оны бізке жазыыз дегеніне рі жауап, рі кесіні ойын сзбе-сз айтпаса да, ойын айталап айту). Кбінесе хаттарда кездесетін ой айталаулары трмысты дегейдегі деректер тірегіндегі ана, атап айтанда, ант-кмпит, аша, киім туралы мліметтер мен солара байланысты туындайтын сраулар, сраулара жауап тірегінде жазылан.

Біра Шоанны хатында алдыы хаттаы біреуді сздерін з сзімен жеткізу, тлеу сзбен беру (мысала келтірілген трдегі) кездеседі. Шоан мен кесіні бір-біріне жазысан хаттарына арап, оларды бірі шін бірі траты адресат боланын креміз.

Бл хаттарда сіресе, Шыыс хатында адам аттары, жер-су атаулары жиі олданылан: Мхамед-Ханафия, Густав Иванович, Жаыб, біл-Маыжан, Ман, Табай баласы Тастен, Нестерев, Майдел, аббас лы Шеспе, Мса Шалынбай, Хисамеддин Шашабай, Жгір хан, Маы, Баш, асым баласы Кшек, Саржан баласы ошарбай, Шыыс Улихан лы, Кенесары, т.б. екі адресатты хаттарында да жер-су атаулары да жеткілікті трде келтіріледі: Петербор, Омбы, Алматы, апал, Байан аула, араралы, т.б.

Шоан з хатында кісі аттарын аз келтіреді. Біра кісі аттарыны жанына оларды лауазымдарын тіркеп отырады. Бл оны адамды лытауды орысты лгісін бойына сііргенін крсетеді: жанарал граф Толстой, сенатор Лубимов, афисер Алмхамед Сейдалин, жанарал Безак, губернатор Григорьев, слтан Ман, т.б. Сонымен бірге Мса кем, Маыжан деп ерекше жылылыпен туысандарыны атын атайды.

Бл хаттарда маал-мтелдер шыраспайды, афоризмдер де жоа тн. Кнделікті трмыстан жинаан тжірибесі негізінде тйген ойын крсететін Шоанны мына сздерін келтіруге болады: гар р айда жіберіб трсаыз жасы болар еді м аз шыар еді кб аша олда болса кбірек чыады; жыра жерден жаын кіл декен. рине, бл афоризм бола алмайды, дегенмен тйін, тжырым деуге келеді.

Шоан хатында канцеляризмдер кездесіп алады: апама балалара аайындара слем айтарсыз, Законге тура келеді, алхамдила сау сламат деб білесіз, т.б.

Хаттардаы тыныс белгілері туралы айтпаса болады. йткені тыныс белгілерін оюды нормасы болмааны аны байалады. Бл сол тстаы жазба мраларды бріне орта былыс. Мысалы: аббас лы Шеспені білесін бе Маыны портретін есендік біздерке сб жазыб трайсын жыра жерден жаын кіл декен, т.б. Сйлемні басталуын, аяталуын ойды аяталуына арай айырамыз. Ешандай тыныс белгісімен бір сйлем екінші сйлемнен ажыратылмайды. Емле нормасыны тратанбааны осындай тстарда аны сезіледі.Сздерді жазылуындабірізділік жо, мысалыгубернатор/ убернатор сзіні зі бір хатты ішінде екі трлі жазылып кеткен.

Кірме сздерді бір парасы араб, парсы сздері иттифада, хафа, ммасы, иншалла, т.б. бтен тілдік тласын сатайды. Ал орыс сздеріні жазылуында бірізділік жо, дегенмен орыс сздері де зіндік тлаларын мейлінше сатайды.

–Др формантыны, -тын тласыны олданыс алланікідр сияты сздерде кездеседі. Кптік осымшаларыны жедел шаты тласынан кейін жалануы байалады: ойдылар.

Оырманын немесе адресантын мезі ылатын фразалар бл хаттарда жоа тн,тек кейде кб слем айтадр сияты бірен-саран олданыстар кездеседі.Жазба тілді кріністері кп-а, олара:бек рмет ылды, бек зор она ылды, шбу кнде дуаннан елге айтбаа, бек ыхласты кб слем айтды, зн мыр мен баыт бермекні деді, губернатора малм ылды, падша хазіретіне кетті, жимаа жааттаныб жр,кілі хош болды,т.б. оралымдарды жатызуа болады. Соныменбірге м, гарда, бірлн (зі бірлн), білн (Фридрих білн), лкин шылауларынжне табыс септігіні тек ана –ні тласы (бермекні, асйеклікні, аларны), Барыс септігіні –а/-ке тласыны тбірге таламай жалануы (здерізке, білдіруке, бізке, т.б.), Шыыс септігіні я –ден формасымен келуі (ішкілікден са бол), деген емес декен,жазушы емес жазушы, лы емес лы, олара емес алара, б, айтадр, т.б. келтіруге болады.

Ауызекі тілді элементтері бірді-екілі сйлем трінде кездеседі: Мса мырзаа мен айттым Шоан айтты ашадан болмаса да жылудан деб, т.б.

арапайым лексика элементтеріне жататынтменгі стиль элементтері жоты асы, атап айтанда, дрекі, бейпіл сздер мен сз тіркестері хаттарда олданылмайды. Мны екі адресатты да леуметтік ортасы, мдениетіні жоарылыымен тсіндіруге болады.

Жоары стиль элементтеріні атарына терминдер енетіні белгілі. Аталмыш хаттарда: форт, падша, ревиз, портрет, музыкант, диплон, молла, пойс, газет, хазірет, адиутант, хорунжа, медал, парауаз, формулар, список, карета, пристав, переводчик, т.б.терминдер кездеседі. рине, бларды маыналы топтара блуге де болады. Егер топтастырып арар болса, кбінесе оамды-саяси лексика элементтері мен оамды-саяси терминдеріні хаттарда жиі кездесетінін байау иын емес. Шеттілдік кірме сздерді Шыыс та, Шоан да з хаттарында кп олданан. Тіпті Шоан ойын наты жеткізгісі келгендіктен болар таза орыс тіліндегі сйлемді ттасымен береді: ...Карл Казимирович бірлн аылдасаыз (на основании указов 1746-1776 г. Марта 14 1884 г. Февраля 22). Кірме сздерді кбі орыс тілінен енген орыс сздері немесе орыс тілі арылы енген шет сздер.Оны ішінде: благородное собрание, военный губернатор (орыс тіліні задылыын сатап жазан), бригаднай генерал, военнай убернатор, дворянски кназды деген олданыстарда орыс тіліні задылыы (согласование) жо. Орыс тілі арылы енген шет тілдік сздер лауазым, скери шен атаулары трінде шырасады: адиутант, майыр, пристыв, генерал/жанарал, т.б. Таы бір айтар ерекшелік крделі етістікті жасалуына байланысты деп санаймыз. Орыс тіліндегі етістікпен аза тіліндегі етістікті тіркестіру арылы крделі етістікті жасалуы: хлопатать етсеіз.

Маынасы тсініксіз тл сздер жо деуге болады, ондай маынасы кгірттенген сздерді кездестірмедік.Диалектілік элементтер шыраспайды.

Ай аттары тгел орыс сздерімен берілген: май (майды айаында), апрель, август. Ал араб-парсы сздерінен жааттаныб, хайыр, иншалла, алла, хда, инам, иттифада, ашналы, т.б. атауа болады. Кне жазба тіліне тн ерекшеліктерге са саламат, ерміш, нечік сздері шырасады. Кнерген сздер, кейін олданыса енген окказионалдар жо. Шоан мен кесі Шыысты хаттарындаы е ызыты рі елеулі ерекшелік деп Р.Сызды ондаы Сіз сыпайылы формасыны олданылуын крсетеді. Шыысты з баласына сіз деп аратып, арым-атынас жасауы жазба тілді серінен болан деп санайды.

Индивидуальдылы немесе осы хаттара тн айрыша олданыс деп слеміне жолытым/жолыбадым олданыстарын айтуа болады. Слеміді алдым, хатыды алдым деуді орнына жолыу, жолыбау деп айту, рине, тосын олданыс.Сол бір уаыт шін норма боланы байалады.

Алашы сіз ойлаан... тріндегі тіркесімдермен келген сйлемдер адресанта айтарылатын жауап деуге болады. Екінші жне шінші ерекшелік те диалога шаыру екені крініп тр. Бірінші сіз жазандай, сіз келтіргенге басталатын жауап ттас хатты тірегі болып, оны негізін рауы ммкін. Шоанны хатындаы «Маыжан м саламат ол б кнде дачада трады «пойс» дегені кмар белбеу лкин аа еш лзім жо бекер жазан» тріндегі сйлемі сіз сраан дегенге келеді жне хатты негізін рамаанмен, есеп беру, жауап айтару болып табылады. Ттасымен аланда, Шоанны хаттары кесіне есеп беру трінде жазылан хаттара жатады.

Хаттар тіліне тн таы бір ерекше тілдік белгі баалаумен сйлеуден байалады. йткені автор р оиаа байланысты, жекелеген адамдара, оларды іс-рекеттеріне байланысты з кзарасын білдіріп отырады. Кзарас баалауа сйенеді. Аталан авторларды ішінде Шоанны хаттарында баалауышты ректі (оттенкті) олданыстар кп. Мысалы: Мса кем ача жібере ме жібермей ме да білсін ол зі бір ажаб адам...

немі бір-бірімен хат алысып, жазысып тран траты адресаттарды хаттары сол тстаы жазба тілдік дстрді наты крінісі деп білеміз.

аза деби тіліні тарихында траты хат-жауап трінде з адресатымен хабарласу Ыбырай Алтынсаринге тн болан. Оны Н.И.Ильминскиймен жазысан хаттарыны ны жоары. аза жазуы, емлесі туралы маызды мселе ктеретін бл хаттар мнін кні бгінге дейін жоймаан деп санаймыз. Ондай наты таырыпа жазылан хаттар Ыбырай Алтынсаринні хаттарыны ндылыына ку. Хаттар ымбатты, шапаатты трем деп басталады. аза арасына орыс алфавитін енгізуді кздеген Н.И.Ильминскийді кзарасын згерту шін татар жазуыны сері, орыс алфавитіне кз йретуді иындыы, мектеп оулытарыны мектепті есігінен шыпай, таралмай алуын длелдеуі, соны барысында орыс алфавитіне деген, оны аза даласына таралуына деген арсылыы сезіледі. Алтынсаринні зіндік ойы бар, з кзарасын орай алатын адам екені крініп трады.

Хаттар кбінесе оштасуды ош болыыз формасымен аяталады. Ал 1862 жыла 26 январьдаы хатын зіізді Алтынсаринііз деп аяталан.

Шыыс хат соында хдадан ... тілеп жазушы деп зіні аты-жнін, лауазымын (аа слтан) тізіп крсетеді.

дебиеттер: