Аза диаспорасыны деби тілі

Шыыс Тркістанда ресми деректер бойынша 1,5 миллион аза мір среді. Шыыс Тркістана азатар XVІІІ асыр­да жоар шапыншылыынан азат етілген жерлерді иемденіп, оныс тепкен. Кейіннен 1929-32 жылдары кмпескелеу мен саяси уын-сргіннен бас сауалаандар осы алдыы лепке барып осылып, ытай Халы Республикасыны Алтай, Тар­баатай, Іле айматарына, сондай-а, Баркл, Мори ауданда­рында, Санжы облысынды, рімжі маында тратанан. 1884 жылы патшалы Россия Чин патшалыымен арадаы шека­раны жргізгеннен кейін Шыыс Тркістан мен ытай азатары екіге блініп алады.

ытай азатарыны саяси міріндегі тыш газет 1910жылы жары крген “Іле” болса, 1935 жылы дниеге келген тыш журнал “Жаа Алтай” деп аталды. Ал бгінде “Алтай”, Тарба­атай”, “Цинцзян”, “Іле” газеттері, “Мра”, “Шыла”, “Алтай аясы”, “Тарбаатай”, “Іле айдыны”, “Шалын”, “Оырман ресі”, “Жас тлек”, “Ккжиек”, “Алап”, “Бода”, т.б. деби, саяси, тарихи, ылыми-техникалы журналдар жарыа шыып трады.

ытай азатары араб ліпбиі негізінде жазылан А.Байтрсынов алфавитін пайдаланады. Ал 1960-84-жылдары ла­тын алфавитін олданан.

Шыыс Тркістан азатары ылыми-техникалы атау­ларды ытай тілінен аударма жасау арылы абылдаан. Оларды саяси-леуметтік мірі де ытай саясатымен абы­сып жатандытан, оамды-саяси сздері, терминдеріні дені ытай тілі элементтері немесе сол тілден аударып алынан сздер болып келеді. Бл ір азатарыны деби тіліні де, ауызекі сйлеу тіліні де ерекшеліктері мол.

Ерекше бір айта кетер жайт, азіргі аза тілінде кп кездесе бермейтін кшпелі трмыса байланысты олданыстан лдеашан шыып ал­ан сздер мен біралуан кнерген сздерді олданыс жиілігі брыны дегейде саталан, ешандай да тмендемеген.

Біра осы аза диаспорасыны деби тілі ылыми трыдан лі тбегейлі зерттелмегені белгілі. Тек ана сздерді семантикасына байланысты бірен-саран маалалар, бірен-саран кітаптар ана жары крген. Сондытан да ытай азатарыны деби тілі тбегейлі зерттеуді ажет етіп тр деуге бден негіз бар.

Мерзімді басылымдарды тілі ай кезде, ай уаытта болмасын, ай лтты болмасын тіліні дамуында аса зор рл атарып келгені млім. Сол сияты ытайда тратын азатарды мерзімді басылымдарыны тілін зерттеу бары­сында, пн оулытарыны тілін саралау барысында, кркем шыармаларымен танысу негізінде оларды оамды арым-атынаста олданып жрген деби тілі туралы пікір айтып, белгілі бір тйінге келуге болады. Бл арада деби тілді біраз талаптарына жауап беретінін (оамды атынастарды жзеге асыратын, сол тілде жазылан оулытар пайдаланылып, мектептерде оытылатын, сол тілде кітап жазылатын жне сол елді территориясын мекен ететін азатара тгел тсінікті тіл екені боландытан) ескерілгендіктен, айтылып отыр. Біра ресми іс-ааздары мен іскери ааздарды тілі аза диаспорасы трып жатан мемлекетті тілінде жргізілетінін айту керек. Бл диаспора олданып отыран деби тілді болашаыны андай екеніне нсайтын фактор. Сонымен бірге, егер ытай еліндегі азатар тілін алса, рімші аласында мемлекеттік терминологиялы комитетті жмыс істейтінін айту керек. Терминдерді абылдау, аудару, калькалау, тл тілдік элементтердлі пайдалану, тілді ішкі ммкіндігін пайдалану сияты іс-рекеттерді брін де сол терминком мшелері жасап отыр. Олар бл арада лгі ретінде ытай тілін алады. ытай тілінде шеттен енген терминдерді аударылмааны жо деуге болады. Олар бгін енген терминді дл сол кні аударып отырады. Термин абылдау, оны реттеу деби тілді белсенді ызметін крсетеді. алта телефоны (мобильді телефон), токбасыш (лифт), індеткіш (мышка), т.б. мыдаан сздер мен терминді мні бар олданыстар аударылан.

Біра аза алымдары арасында диаспораны деби тілі жо дейтін пікір бар екенін де есте стауан дрыс.

Дегенмен, оамды ызметті реттеп, диаспора азатарыны рухани ажетін теп отыран, бріні басын біріктіріп, ттастырып тран тілді деби тіл деу дрыс болар. Сондай тйін тюге ммкіндік беретін журнаддарды бірі — “Мра”.

“Мра” — аза халы ауыз дебиетін насихаттауа, сатауа арналан арнаулы журнал. Ол 1982 жылдан шыа бастаан. Алашында жылына екі рет (екі нмірі біріктіріліп), клемі 160 бет болып шыан журнал, 1986 жылдан бастап,93 бет болып, жылына 4 рет шыа бастады. Кейіннен з рамына “Шалын” деген Цинзян халы баспасынан кітап есебінде шыатын журналды осып аланнан кейін мазмн жаынан байып, материалдарыны таырыптары кеейіп, ктеретін мселелеріні ауымы сті.

1982-1989 жылдар аралыында абден Балышы, Оразанбай Егеубайлы деген адамдар, 1989 жылдан Жман бішлы редакторлы атарып келді. Тте жазуды пайдаланылатын “Мра” журналында 33 ріп, 35 дыбыс бар.

А. Байтрсынов аза тіліндегі дыбыстар жне оларды табалары туралы ”аза тіліндегі дыбыстар м оларды жазу белгілері: аза тілінде 24 дыбыс бар. Оны бесеуі дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жартылай дауысты. Дау­ысты дыбыстар: / (а), (о), (), у (ы), б (е). Дауыссыз дыбыстар: (у (б), у (п), -І (т), -Эг (ж), ^Ь (ш), ^ (д), р (р), -у (з),у (с), -і (), с5 (к), (), 3(г\ £ (н), ^ (л), ^”(м), ,.(н). Жарты дауысты дыбыстар: (у), шола (й).

Тте жазуды дыбысты жйесінде дауысты дыбыстар негізгі орына шыады. Хадимшада дауысты дыбыстар кп жерде жазу барысында тсіп алады. Мысалы, “халы” сзі адымшада “хал” болып “ы” рпі тсіріліп жазылса, тте жазуда бл “халы” трінде жазылады. Сондытан да А.Байтрсынов хадимша жазуды емлелік кемшіліктері туралы таы бір сзінде айта келіп, былай дейді: ”йткенмен бл тте алфавит араб алфавиті негізінде жасаландытан, азаты дыбысты ммкіндігін толы бейнелеп бере алмады. ...Мені ойымша дауысты ды­быстар сздін жаны есебінде, дауыссыз дыбыстар м жарты дауысты дыбыстар сзді тні есебінде. Тнді жан билесе, дауысты дыбыстар баса дауыссыз дыбыстарды сон­дай билейді, яни дауысты дыбыстар жуан айтылса дауыс­сыз дыбыстар я жарты дауысты дыбыстар да жуан айтыла­ды. Дауысты дыбыстар жіішке айтылса, баса дыбыстар да жіішке айтылады. Олай болса дауысты дыбыстарды (а), (о), (), (ы) жіішке айтылатын орнын айыратын белгіге (дйекшені) аламыз. Бл белгі сзді алдында трып, сол сзді жіішке оылмаын хабарландырады”, — дейді “Тіл ралында”.

ытай азатары олданып жрген тте жазуды кейбір ерекшеліктері туралы: ” ...9-ы дауысты, 22-сі дауыссыз жне екі осынды дыбыс бар. “Дауысты дыбыстар: (а), / (), (о), (), 3 (), (), ^у (ы), (і), о (е), (у), Дауыссыз дыбыстар: с^ (б), (в), 3(г), ^(), -^ (д), (ж), (й-ай), 3 (з), (к), (к), (л), (м),(^(н), (”),о (п), (р), (У), (ф), (х), (), (ч), (ш), екі осынды дауысты дыбыспен тіркесіп келсе, дауыссыз болады да, да­уысты дыбыспен бірге келсе дауысты болып буын рай алатын абілетке ие”, - дейді (азіргі аза тілі, рімжі, 1984, 10-б.).

Диаспораны бл тобында ытай сздерін калькалау арылы пайда болан атау сздер, сз тіркестері, траты тіркестер кп. Мысалы, “ашылып сайрау” — ішіндегісін атару, арам пиылын зі шкерелеу деген маынаны калькалау арылы білдірсе, ”ш эпос” (мдениеттану сала­сына байланысты ытай сзі) сияты еркін аударма арылы жасалан сздер де жетерлік.

ытай азатары тіліндегі зерттермендер, тілгер, азашаластыру, т.б. сздер деби тілге бірлік ретінде алуа болатын жаа олданыстар атарына жатады.

орыта айтса, аза диаспорасыны деби тілі з зерттеушісін ктіп жатыр.

 

дебиеттер:

1.Балааев М. аза деби тілі жне оны нормалары. — Алматы: ылым, 1984.

2.Сыздыова Р. аза деби тіліні тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1993.

3.Исаев С. аза деби тіліні тарихы. – Алматы:Мектеп,1989.

4. айдар . аза тіл біліміні зекті мселелері. – Алматы,2001.

5. Айтбаев .аза сзі. – Алматы,1998.

6.Момынова Б. аза деби тілі тарихын зерттеу жйесі. – А., аза университеті,2001.

7. Бекхожин X. аза баспасзіні даму жолдары. -Алма­ты: аз. мем. басп., 1964.

8. Крімов X. аза деби тіліні тарихы. Методикалы, нсау. - Алматы, 1988.

9.аза деби тіліні проблемалары. (ылыми-теориялы конференцияны материалдары). -Алматы: ылым, 1987.

10. Сыздыова Р. Емле жне тыныс белгілері. -Алма­ты: Рауан, 1994.

11..рманбайлы Ш. аза лексикасыны терминденуі. – Алматы: ылым, 1998.

12. рманбайлы Ш.Терминтану.- Алматы:«Атлас баспасы – 2001»,2006.

13. С.Аманжолов жне азіргі аза филологиясыны зекті мселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004.

 

СЕМИНАР ТАЫРЫПТАРЫ