Дріс таырыбы:Дефектологияны психологиялы негіздері

Масаты: студенттерге дефектологияны психологиялы негіздері жайында малмат беру.

Тірек сздер:компенсация, коррекция, реабилитация, бейімдеу.

Жоспары:

1. Ммкіндігі шектеулі тлалар психологиясы

2. Арнайы педагогикадаы компенсация теориясы

3. Ммкіндігі шектеулі балаларды арнаулы мекемелерге топтастыру.

Аномальды дамуды психологиясы немесе арнайы психология психикалы процестерді кешеуілдеуіне шыраан адамдарды зерттеумен айналысатын психологиялы ылым. Мндай зерттеулерді негізінде психикалы дамудаы кемшіліктерді анытау мен компенсациялау, психикалы дамуында кемшіліктер аныталан тлаларды оыту мен трбиелеу жйесі рылады. Арнайы психология соырлар психологиясы (тифлопсихология), саыраулар психологиясы (сурдопсихология), аыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар психологиясы (олигофренопсихология), сйлеу тілі бзылан балалар психологиясы деп блінеді.

Арнайы психологияны міндеттері:

-аномальды бала дамуындаы психикалы дамуды жалпы жне спецификалы задылытарын алыпты бала дамуыны психикасымен салыстыра отырып анытау;

- ммкіндігі шектеулі тлаларды танымды процестеріні даму ерекшеліктерін зерттеу;

- ммкіндігі шектеулі тлаларды тлалы даму ерекшеліктерін зерттеу;

- психикалы даму кезіндегі психикалы процестерді диагностикалау дістемелерін ру;

- интеграциялы оытудаы психологиялы проблемаларды зерттеу;

- ммкіндігі шектеулі тлаларды категорияларындаы балалар мен ересектер психикасыны дамуына жаымды сер ететін педагогикалы кмек крсету жмыстарыны психологиялы негіздемесін ру.

Арнайы психологияны арнайы педагогика ылымы шін ажеттілігі арнайы психологияны негізінде ммкіндігі шектеулі тлаларды барлы категориясын оыту мен трбиелеу, оытуды тиімді дістерін анытау жйесімен аныталады.

Арнайы психология шін бзылан функцияларды компенсациялау проблемасы маызды. Психикалы дамуы бзылан тлаларды арнайы оыту мен трбиелеуді міндеті бзылан функцияларды компенсациялауды тиімді жолдарын анытау болып табылады. Арнайы оыту мен трбиелеу жмысы компенсаторлы баытта йымдастырылады. Психикалы функцияларды компенсациялау латын тілінен аланда «теестіру» деген маынаны береді. Компенсация – саталан анализаторларды кмегімен бзылан функцияларды жмысын алыпа келтіру. Психикалы функцияларды компенсациялауда компенсациялау функциясыны екі типі аныталан. Біріншісі, кемшілікке шыраан органны саталан нерв жйесіні элементтерін алыпа келтірудегі ішкі жйелік компенсация (мысалы, есту абілетіні бзылуы кезінде саталан есту алдыын дамыту). Екіншісі, кемшілікке шыраан органны ызметін саталан баса анализаторларды ызметі арылы алыпа келтірудегі жйе аралы компенсация (мысалы, соыр балаларды кру анализаторын компенсациялау сезу, тері, имылды, есту анализаторларыны кмегімен орындалады). Барлы жадайларда компенсациялауды екі типі де атар жреді.

Адама тн компенсациялау формалары тланы жан-жаты даму ммкіндігін амтамасыз етеді. Мндай ммкіндіктер ылыми білімді игеру, ебекке араласу, дниетанымды кзарасты алыптастыру, адамгершілік, тлалы асиеттерді алыптасуымен тсіндіріледі.

Компенсация теориясы арнайы педагогика ылымыны тарихымен байланысты даму жолынан тті. Компенсация проблемасын тсіндіруде зіні жаа идеяларын сынан австриялы психолог жне психиатр А.Адлерді ебегі ерекше орын алады. Оларды ішіндегі тла міріндегі ішкі психологиялы бірлік идеясы адам психикасыны биологиялы жне леуметтік факторлара байланысты дамуын анытайды. Сонымен атар, З.Фрейд пен А.Адлер тланы дамуы мірді алашы бес жылында дамитынын айтады. А.Адлерді жеке кзарасы бойынша адам биологиялы жаынан бейімделуі лсіз жан иесі, сондытан оны пайда болуында алашы уаыттан бастап-а толытай дамуа абілетсіздік байалады да, ол бірте-бірте бала дамуындаы андай да бір физикалы немесе сенсорлы кемшіліктерді пайда болуына себеп болады деген болжам алыптасан. Толытай дамуа абілетсіздік, кемшілік адам шін р уаытта психиканы дамуына трткі болатын кемшілік ана емес, жетістік жадайымен, яни компенсациялауа бейімділікпен тсіндіріледі. зіні кемшілігін жою мен басалар арасындаы з-зіне деген сенімділікті ялату, алыптастыру адамны шыармашылы ммкіндіктеріні алыптасуына трткі болады.

Л.С.Выготский мен А.Адлерді пікірінше, негізгі психологиялы задылы органикалы трдегі толы дамымаушылытан, субъективті трдегі сезім органдарыны толытай дамымауынан, яни адамны леуметтік поцизияны лшемі болып табылатын компенсациялануа деген мтылысын бейнелейді.

Л.С.Выготский зіні жеке кзарастарын сыни трыдан талдау жасауда, психикалы функцияларды компенсациялау проблемасы мен компенсациялануды биологиялы жне леуметтік факторларды негізін рды. Бл тсінік арнайы педагогиканы барлы салаларыны дамуына, психикалы дамуды бзылуы кезіндегі балалар категорияларыны барлы типтеріне сай оыту мен трбиені тиімділігін анытауа негіз болды. Л.С.Выготскийді психикалы функцияларды компенсациялау теориясын арастыру барысында бірнеше маызды жадайларды айындауа болады.

Біріншіден, Л.С.Выготский аномальды балаларды леуметтік ортаа осудаы белсенді трде рекет ету формаларын сынды. Л.С.Выготский, андай да бір сезім органдарыны ызметі бзылан кезде баса сезім органдарыны лсіздігінен іске осылатындыын (естуді бзылуы кезінде кру органдарыны іске осылуы) ашып крсетті.

Екіншіден, Л.С.Выготский кемшілікті рылымын анытады. Дамудаы алашы кемшілік екінші, шінші кемшіліктерді туызуа себеп болады. Дамудаы екінші кемшілік бала психикасыны дамуындаы рылымды компоненттерді кемшілікке шыратады (аномальды балаларды барлыында бірдей сйлеу тілі бзылады).

шіншіден, Л.С.Выготский трлі кемшілік кезіндегі адамдарды компенсациялану асиеттері белсенді ебекке араласу кезінде жзеге асатындыын крсетеді.

Тртіншіден, Л.С.Выготский ммкіндігі шектеулі тлаларды (сенсорлы абілеттері бзылан тлалар) физикалы дамуындаы ммкіндіктерді есепке ала отырып компенсациялауды ммкіндігін анытады.

Бесіншіден, Л.С.Выготскийді пікірінше, компенсация процесі адамны леуметтену жадайын жзеге асырады. Индивидті компенсаторлы ммкіндіктері саналы трде алыптасады. Оны длелі ретінде, бала кезінен есту абілеті бзылан К.Э.Циолковскийді мына сздерін стануымыза болады: «саыраулы мені мір бойы оршаан ортадаы адамдардан алшатауыма себеп болып, мені мір бойы уындаумен болды. Мені андай да бір зерттеушілікпен айналысуымен себеп болды, себебі басалар игерген абілеттерді менде болмауынан кп нрсені іздеуіме, кп нрсемен айналысуыма тура келді», осы ойа жгінсек, психикалы функцияларды компенсациялануы биологиялы жне леуметтік факторлара да байланысты. Одан кейін Ресейлік психологтар (А.Р.Лурия, Б.В.Зейгарник, Р.Е.Левина, И.М.Соловьева, В.В.Лебедин­ский, т.б.) зерттеулерінде психикалы функцияларды компенсациялану проблемалары арастырылды.

Л.С.Выготскийді зерттеулері К.С.Лебединскаяны сынан психикалы дамуды кешеуілдеу типтерін анытаушы параметрлерді руа негіз болды.

Бірінші параметр кемшілікті функционалдылыымен байланысты кемшілікті жалпы трі бас миындаы реттегіштік жйелерді (абыты блімдер) бзылуымен немесе ішінара кемшілік жеке трдегі функцияларды жетіспеушілігімен тсіндіріледі.

Екінші параметр - кемшілікті пайда болу уаыты - психикалы дамудаы кемшілікті сипаттамасын анытайды. Кемшілік нерлым ерте басталса, психикалы дамудаы кемшілікті анытау сорлым жеіл болады. Психикалы даму кезіндегі рбір функция дамудаы интенсивтілікпен тсіндірілетін сензитивті кезенен теді. Психикалы функцияларды трасыздыы регресс былысына апарып, лдырау былысын крсетуі ммкін.

В.В.Лебединскийді пікірінше, дамуды кешеуілдеуі ешашан тееспейді, біріншіден, сензитивті кезеге шыраан психикалы функциялар бзылады. Сондытан психикалы дамуы бзылан балада бір функциялар саталса, екінші бір функция заымданса, шінші функция кешеуілдейді.

шінші параметр Л.С.Выготскийді кемшілікті жйелі трдегі рылуы бірінші жне екінші кемшіліктер арасындаы араатынасы туралы тсіндіріледі.

Тртінші параметр - функционалды атынастарды бзылуы.алыпты психиканы дамуы мына функцияларды туелсіздік, ассоциация жне иерархияны байланысын орнатады. Функциялар арасындаы уаытша туелсіздіктер онтогенезді ерте кезедерінде байалады (мысалы, екі жаса дейінгі уаыттаы ойлау мен сйлеуді дамуындаы туелсіздік). Ассоциативтік (Н.А.Бернштейн, 1966) байланыстарды кмегімен трлі сезімдік белгілер бірттас блікке жинаталады (йді образы, жыл мезгілі).

Психикалы функцияларды рбіреуі зіні жеке дамуына сай сензитивті кезеде ауысып бір-бірін толытырып отырады. Психикалы дамуды бзылуы кезінде функионалды бзылулар байалып психикалы дамуда диспропорция орын алады. Мысалы, саыраулы кезінде крнекі-образды ойлау, сздік-логикалы ойлау, ауызша жне жазбаша сйлеуді лсіздігі байалады.

Крсетілген параметрлер танымды, моторлы, эмоционалды дамуды бзылуы кезінде трліше сипатталады. Осы баыттаы психологтарды, дефектологтарды, психиатрларды зерттеулерін орытындылай келе, В.В.Лебединский психикалы дамуды кешеуілдеуін мынадай типтерге бледі: жетіспеушілік, дамуды кешеуілдеуі, дамуды бзылуы, дамуды тапшылыы, дамуды лсіреуі, дамуды дисгармониялылыы.

Дамуды жетіспеушілігінерте кезедегі бас миыны заымдануы арылы анытайды (мысалы, аыл-ойды жетіспеушілігі). Психикалы функцияларды кейбіреулері біркелкі дамымайды, соны ішінде жоары психикалы функциялар (ойлау, сйлеу).

Дамуды кешеуілдеуітанымды рекеті мен эмоциясыны ерте балалы шатаы згерістерге шырауымен тсіндіріледі.

Дамуды бзылуы(2-3 жастан кейін)бас миыны белгілі бір бліктері алыптасып боланнан кейінгі бас миыны патологиялы жадайларды серінен болатын кемшіліктермен тсіндіріледі. Дамуды бзылуын айындайтын кемшіліктерді эмоцияны, тланы бзылуымен, масата баытталан рекеттерді бзылуы, интеллектіні дамуындаы регреспен байалатын органикалы деменциямен тсіндіреміз.

Дамуды тапшылыы организмні белгілі бір жйелеріні (кру, есту, сйлеу, тірек-имылды бзылуы) крделі трдегі бзылуларымен тсіндіріледі. Мндаы бірінші кемшілік функцияларды дамымауымен тсіндірілсе, дамуды тапшылыы кезіндегі компенсация оыту мен трбиелеу жмыстары арылы жзеге асады.

Дамуды лсіреуі ерте балалар аутизмімен тсіндіріледі. Бл жадайдаы психикалы функцияларды алыптасу процесіні реттілігі згеше сипат алады. Мнда алыпты дамумен салыстыра отырып аныталады, яни бл балаларды сйлеу тілі имылды функцияларды дамуынан ала шыып, затты-практикалы рекетке араанда сздік-логикалы ойлау бірінші алыптасады. Бл кезде арынды дамып отыран функциялар басаларды реттеп отырады.

Дамуды дисгармониялылыы эмоциялы-ерік аймаындаы жре пайда болан психиканы дисгормониялылымен тсіндіріледі. Мысалы, бан сырты ортаны тітіркендіргіштеріне адекватсыз трде реакция беру нтижесінде мірге, оршаан ортаа бейімделуді иындыымен сипатталатын психопатияны жатызамыз.

Аталан згерістерді барлыы белгілі бір уаытта байалып, траты трде дамиды. Сонымен, психикалы даму – психикалы процестерді белгілі бір уаыттаы санды, сапалы, рылымды ерекшеліктерге арай аныталатын психикалы згерістерді задылыы.

Арнайы психология мен арнайы педагогиканы дамуына негіз болан Л.С.Выготскийді ылыми орытындылары аномальды бала психикасыны дамуы алыпты бала психикасындаы негізгі задылытара туелді деген пікірді стануымыза болжам жасайды.

Келесі бір ылыми трде длелденген задылы психиканы дамуындаы тепе-тедікті болмауы, біріншіден, миды белсенді трдегі дамуымен, екіншіден, жеке психикалы функцияларды негізінде алыптасады деген болжамды тсіндіреді.

Жас ерекшелік кезені рбіреуінде психикалы функцияларды айта рылуы жзеге асады. Бл кезде психикалы функциялар зара топтасып, санды жаынан емес сапалы рылымы жаынан згерістерге шырайды.

Психиканы дамуындаы орын алатын таы бір маызды задылы компенсациялы абілеттерге арай нерв жйесіні бейімделуі. Бл бала психикасыны даму процесі эволюция мен инволюция процесімен байланысты.

Арнайы психологиядаы ерекше маыза ие жадай - психикалы даму кезіндегі биологиялы жне леуметтік факторлар арасындаы атынас. Биологиялы факторлара рыты даму кезіндегі алыптасатын темперамент, абілетті шындары жатады. леуметтік факторлара баланы мір сріп отыран ортасы, идеологияны типтері, мдени дстрлер, дін, ылым мен нерді даму дегейі, оыту мен трбиені ерекшелігі жатады. Л.С.Выготский биологиялы жне леуметтік факторларды бірлігі мен байланысын тсіндіре отырып, даму процесіндегі зара бірлікті алатын орнын екі трлі ерекшелікпен крсетеді. Біріншіден, даму процесінде крсетілген кмек трі згеріп отырса, екіншіден, рбір факторды психикалы функцияларды дамуында алатын зіндік маызы бар. арапайым психикалы функцияларды дамуында биологиялы, тымуалаушылы фактор ерекше болса, крделі психикалы функцияларды дамуында леуметтік факторларды алатын ролі ерекше. Бала ебекке араласу, тілді игеру, нерді мегеру сияты леуметтік тжірибелерді здігімен игере алмайды. Сондытан бл кезде ересектер тарапынан кмек крсетілуі керек.

Психиканы дамуындаы задылытарды анытауда арнайы психологияны алатын орны ерекше. Психиканы дамуындаы кемшіліктер биологиялы факторламен (бас миыны органикалы заымдануы, гендер мутациясы, рыты дамуды патологиясы, туылу кезіндегі патология) белгіленуі ммкін. аталан кемшіліктерді пайда болу уаыты, себептері аномальды дамуды айындауы ммкін.

Психикалы даму кезіндегі орын алатын биологиялы факторлармен атар леуметтік факторларды серінен микролеуметтік ортадаы педагогикалы артта алушылы ерекше орын алады. Мны нтижесі интеллектуалды жне эмоциялы дамуды кешеуілдеуіне апарады. Кемшілікті бл трінде онтогенез дамуыны ерте кезеіндегі жаымсыз трбиемен, интеллектуалды жне эмоциялы дамуды тапшылыымен тсіндірілетін депривациябылысы орын алады.

алыпты жне аномальды даму кезіндегі психикалы процестерді дамуына тн задылытармен атар аномальды дамуа тн жалпы задылытар бар.

Біріншіден, кемшілікті барлы типіне тн жалпы ерекшелік, апаратты абылдау, деу, сатау мен олданудаы абілетті тмендігі. Мндай ерекшелік онтогенез дамуыны белгілі бір кезеінде орын алуы ммкін. Мысалы, есту абілеті бзылан балаларды апаратты кру арылы деу абілеті (10-11 жаса дейін) мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасында ана байалады.

Екіншіден, аномальды балаларды барлы категорияларында ойлау арылы тілдік арым-атынаса тсуді иындыы ерекше орын алады. Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар есте сатау абілетіні тмендігінен ассоциациялы трдегі ойлауды жзеге асыруда иындытара жолыады.

шіншіден, аномальды балаларды барлыында тсініктерді алыптастыру абілеттері лсіз. Мысалы, аыл-ой дамуы кешеуілдеген мектеп жасына дейінгі балалар заттарды формаларына, тстеріне арай топтастыра алмайды. Заттарды ерекше белгілеріне арай классификациялауда тіпті иын болады. Сонымен атар, аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды жалпы сйлеу тілінде, психикалы дамуында айтарлытай кемшіліктерді серінен, белгілі бір жас ерекшелік кезеіндегі психикалы функцияларды алыптасу процесі аяталмаандытан, реградация былысы байалады. Белгілі логопедР.Е.Левина жалпы сйлеу тілі бзылан балаларды бойында автономиялы сйлеудегі заа созылан патологиялы жадайларды орын алатынын сипаттады. алыпты психиканы дамуындаы автономиялы сйлеуде баланы жасына тн сздерді олдануы байалады. Ересектер бала тіліні дрыс алыптасуы шін сздерді дрыс айтылуын, сздерді лгілерін крсету, фонематикалы есту мен артикуляцияны дамуына жаымды сер етудегі жмыстарды жргізеді. Ал, жалпы сйлеу тілі бзылан балаларда мндай инволюция орындалмайды. Алдаы уаыттаы сйлеуді даму орытындысында автономиялы сйлеу мен алыпты сйлеуді орын алмасуы байалмайды. Соысы дамудаы кемшілікті бір тріне ана тн психиканы даму задылыы бар. Ол задылы есту абілетіні бзылуына тн, яни крнекі-образды ойлау алыпты балалармен салыстырмалы трде, импрессивті сйлеу (оу) мен экспрессивті сйлеу (жазбаша) крнекі-образды жне сздік-логикалы ойлау арылы дамиды. Белгілі сурдопсихолог И.М.Соловьев есту абілеті бзылан балалар психикасыны даму жолын уаытында жргізілген сурдопедагогикалы жмыстар бала психикасыны дамуына о сер ететіндігімен крсетеді.

Арнайы психологиядаы ерекше орын алатын практикалы міндеттерді бірі ммкіндігі шектеулі балаларды анытау, оларды диффиренциялды диагностикалау, диагностикалау орытындысы бойынша психодиагностикалы дістемелерді жасатау болып табылады. Аталан міндеттерді шешуде жалпы аидалар абылданан.

Дамуында кемшілігі бар балалар арнайы оыту мен трбиені, емдік - сауытыру кмекті керек етеді. Осы кмек трлеріні тиімділігін арттыруда оларды жадайларын ерте диагностикалау ажет. Кемшілікті бекітіп ана оймай балаа крсетілетін кмек пен оларды арнаулы мекемелерге орналастыруа баытталан кемшілікті мінездемесін, санды, сапалы крсеткіштерін білу керек.

Аномальды балаларды арнайы мекемелерге топтастырумен психологиялы – педагогикалы - медициналы сараптама мамандары айналысады. Мамандар осы трыда тмендегідей принциптерге сйенеді:

Адамгершілік принципі. Бл принцип баланы максималды ммкіндігін дамытуы шін балаа ажетті жадай жасауа баытталады. Бл принципті міндеті балаа тере зерттеу мен иындыты жее білуді йрету болып табылады.

Баланы жан-жаты зерттеу принципідиагноз ою кезінде баланы зерттеу жргізген дрігер – мамандарды, яни дрігер, дефектолог, психологтарды алан мліметтеріне сйенуді міндеттейді.

Баланы жан-жаты жне бірттас зертеу принципітанымды рекетті, эмоциялы-ерік аймаын, тртібін зерттеуді кздейді. Баланы дамуына сер ететін физикалы жадайларды да есепке алады. Ттастай зерттеуде бала туралы аныталан барлы мліметтерді сйкестендіру басшылыа алынады. Жан-жаты жне ттастай зерттеу баланы оу, ебек, ойын рекетінде жргізілсе нтижелі болады.

Баланы динамикалы зерттеу принципі диагностикалы зерттеуде баланы берілген тапсырманы орындай алуын есепке алып ана оймай, оу кезіндегі ммкіндіктерін де есепке алу керек. Осы принципті негізінде Л.С.Выготскийді «жаын даму зонасы» мен оудаы потенциалды ммкіндіктері аныталады.

Санды - сапалы рекет принципі баланы орындаан тапсырмасыны орытындысын ана емес, тадалан міндеттерді рационалдылыы, операцияларды логикалы реттілігі, масата жетудегі тратылыты есепке алады (С.Д.Забрамная)

Аныталан паталогиялы кемшіліктерге сйкес балалалрды саралау принципі арнайы мекемелерге орналастыруда басшылыа алынады. Мысалы, сйлеу тілінде кемшілігі бар балалара арналан балабашалара есті абілеті алыпты сйлеу тілінде фонемаларды абылдай алмаушылыы немесе сйлеу тілінде ттыу аныталан балалар абылданады.

Дамудаы кемшілікті крделілігіне арай оытуды саралау принципі дамудаы кемшілікті састыына, крделілігіне арай дістемелер растыруды олданылады. Мысалы, соыр балалар Брайль жйесі бойынша тактильдік негізде білім алса, нашар кретіндер кру негізі арылы оытылады.

Жас ерекшелік принципі балаларды топа немесе сыныптара блуде басшылыа алынады.

Психологиялы -педагогикалы зерттеулер кезінде олданылатын дістер тобы:

гімелесу дісі арылы тртіп нормалары, кемшілікті белгілері, аты – жні, жаындары, достары, жасы, туан жылы туралы млеметтер алынады. Егер, баламен арым-атынаса тсу ммкіндігі болмаса, баланы ызытыру масатында крнекі ралдарды пайдалану керек.

Баылау дісі баланы кеес беру орталыына келген кезден бастап жргізіледі. Баланы р трлі рекет кезіндегі кіл-кйі баыланады. Алынан мліметтерді барлыы ааза тсіріліп отыруы тиіс.

Суреттері зерттеу дісі баланы тексеру кезінде суреттерді кмегімен саралау-диагностикалау жмыстарын жргізуде олданылады. Балаа сурет салдыру кезінде еркін таырыптарды тадауда наты диагнозды анытауа кмектеседі. Аыл-ой дамуында кемшілігі бар балалар таырып тадауда иындытара кезігеді. Психикалы ауытулар аныталан балалар салан суреттеріні маынасын тсіндере алмайды. Щизофреник балаларды салан суреттері аяталмайды, яни суретті геометриялы жаы, негізгі белгілері крсетілмейді. Суреттерді бояу, салынатын суретті пішіні мен формасын білмеу, суретті салу кезінде алыса баруа ору сияты белгілер аныталады. Эпилепсиялы деменция мінездемелері белгіленген балалар сурет салу кезінде шектен тыс натылы, баяулы, ойын жинатаудаы иындытар арылы аныталады. Сурет бойынша диагностикалы масаттарды шешуге, баса баламен арым-атынаса тсуге болады.

Эксперименттік-психологиялы зерттеу дістері кезінде арнайы зерттеуді ажет ететін психикалы процестерді актуализациялау шін наты ситуациялы жадайларды туызуа ммкіндік болады.

Тест дісі балаа психодиагностикалы зерттеу жргізу масатында олданылады. Осы масатта кеінен олданылатын Д.Векслерді балалар тесті. Бл тест аыл-ой кемшілігіні жеіл трін психикалы дамудаы кемшіліктен ажыратуда маызды. Д.Векслер тесті вербальды немесе вербальды емес маынаа ие диагностикалы тапсырмалардан трады. Барлыы 5-15 жас аралыындаы балалара арналан 12 субтест. Бл тестті кмегімен балаларды айтыланды айталай алу, суретт картиналарды реттілігін білу, текшелерден фигуралар растыру, цифрларды шешу сияты дамудаы психикалы функцияларды анытауа болады (С.Д.Забрамная).