Дріс таырыбы:Дефектологияны лингвистикалы негіздері

Масаты: студенттерге дефектологияны лингвистикалы негіздері жайында малмат беру.

Тірек сздер:компенсация, коррекция, реабилитация, бейімдеу.

Жоспары:

1. Арнайы педагогиканылингвистикасы жне психолингвистикасы

2. Ойлау мен сйлеуді атынасы

 

Тілді мнін, оны атаратын ызметін, рылымдары мен даму жолдарын тсіну арнайы педагогика шін лкен маыза ие. Себебі, ойлауды жзеге асуы, адамны оама араласуы шін сйлеу тілі ажет. Тілді тану – адам танымыны алыптасу ралы. Бала дамуындаы кез-келген кемшілік баланы сырты ортамен арым-атынаса тсуіне, сйлеу тіліні алыптасуына кері сер етеді, яни баланы жалпы леуметтену жадайына кедергі болады.

Лингвистика мен психолингвистика мселелеріні атарында арнайы педагогика шін маызды тстарын атап крсетуімізге болады.

Біріншіден, лингвистика мен психолингвистиканы арасындаы атынастарды бірлігі мселесі. Лингвистерді зерттеуінше, тіл - жоары дегейдегі дамуды айындаушы рал. Индивид тіл арылы трмыстаы заттармен танысып, оларды атауларын, асиеттерін игереді. Психолингвистикалы бірліктер – сйлеу рекетіні алыптасуымен байланысты аныталады. Сйлеу рекетіні рылымы адам рекетімен сйкес келеді. Тілді мегеру шін сйлеуге йренуді трлі ралдарына тадау жасап, тілді мегерудегі эвристикалы аидаа сйенеміз.

Екіншіден, бала тіліні дамуы маызды мселе болып табылады. Тілді онтогенездегі даму абілеті – бір жаынан ересек адаммен арым-атынаса тсу, екінші жаынан баланы танымды рекетіні даму процесі болып табылады.

Отанды психолингвистерді пікірінше, тілді дамуы арым-атынаса тсу абілетіні даму крсеткіші. Бл жадайда баланы алдында наты коммуникативтік міндеттерді орындау талабы ойылады. Бл міндеттерді шешу шін бала сйлеуді бірнеше ралдарына тадау жасауы тиіс. Мндай ралдарды атарын баланы оршаан ересектерді сзі, сйлеуді йымдастыратын синтагмалар мен сйлемдер райды. Дегенмен, бала бл ралдарды здігімен олдана алмайды, сондытан бала естіген дыбыстарын, сздерін сырты бейнесіне арай айталаумен ана шектеледі. Физиологиялы, психологиялы жне леуметтік факторлара байланысты бала зіне ойылан коммуникативтік арым-атынаса тсудегі нормалар мен талаптарды ммкіндігінше орындайды. Осыан байланысты сйлеуді даму кезеі ш аспект (фонетикалы, грамматикалы, семантикалы аспект) бойынша айындалады.

1. Бала сзді дыбысты рамын ажырата алмайды;

2. Сзді дыбысты рамын игерген, біра оны баяндаудаы рылымды задылытарды саталмауы;

3. Сздерді зат атауларымен сйкестендіру абілеті алыптасанымен, сзді маыналы жаын игере алмауы;

шіншіден, онтогенездегі символды функцияларды дамуы. Л.С.Выготскийді жне баса да Ресейлік авторларды тжырымдамаларында сйлеу мен ойлауды дамуы арасындаы байланыстара болжам жасалады. Егер, ойлау мен сйлеуді дамуыны генетикалы тп-тамырынан бастап арастырса, оларды дамуы параллель, біркелкі дамымайтынын, яни белгілі бір кезеге дейін ойлау мен сйлеу бір-біріне туелсіз дамитынын білеміз.

Л.С.Выготскийді пікірінше, екі жаса дейін бала сйлеуді символды функцияларын игереді, осы кезенен бастап ойлау сйлеуге ауысып, ал сйлеу интеллектуалды дамуды айындайды. Мысалы, саыраумылау балаларды оыту тжірибесі оларды бірінші сйлеу емес, алдымен затты рекет бірінші дамитынын крсетеді. Сол арылы мндай балалар заттарды манипуляциялау арылы тілді мегере бастайды.

Тртіншіден, тілге оамды былыс ретінде талдау жасау. Арнайы педагогика шін тланы леуметтенуі мен тілдік аспектілерді леуметтік дегейде игеру маызды. Сйлеу рекетіні леуметтік жйесі шін адамдармен арым-атынасты тудырушы жадайлар (леуметтік топтар, оам) орын алуы керек.

Тілді игертуді леуметтік сипаттамасын анытауда екі аспектіні (сйлеуге абілеттілік жне сйлеу рекеті) бліп арастыруымыза болады. Сйлеу абілетіні леуметтік табиаты тілді игерудегі белгілер, арым-атынаса тсудегі рекет формалары арылы алыптасады. Сйлеу рекеті (Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин) мірге келгеннен кейін мдени былыстарды, шынды былыстарды дайын кйінде абылдауы шін ажет. Шынды былыстар туралы білімді игеруде сйлеу рекетіні дамуына отбасы мшелері, баралы апарат ралдары ажет. Сйлеу функциясыны эволюциясы, диалогты жне монологты сйлеуді алыптасуы, ішкі сйлеу мен сырты сйлеуді алыптасуына байланысты психикалы дамуды кешеуілдеуі кезіндегі сйлеу рекетін игеру крделі трде теді.

Бесіншіден, сйлеуді патологиялы дамуы кезіндегі психолингвистикалы талдаулар сйлеу рекетіні алыптасу кезедерін анытауа ммкіндік береді. Сйлеуді патологиялы дамуы кезінде адама наты кмек трлері ажет. Ол шін сйлеу тіліндегі кемшіліктерді психолингвистикалы кзарас трысынан анытап, кемшілікті формаларын анытаймыз:

- Сйлеудегі психолингвистикалы кемшіліктер тланы бзылуымен, сананы, жоары психикалы функцияларды бзылуымен байланысты (мысалы, шизофрения);

- Бас миыны локальды бзылуынан болатын тілдік кемшіліктер (афазия);

- Туа пайда болан немесе жре пайда болан сенсорлы кемшіліктерге байланысты аныталатын тіл кемшіліктері (саыраулы);

- Аыл-ой дамуымен, психикалы дамуды кешеуілдеуімен байланысты тіл кемшіліктері;

- Тілді моторлы дамуындаы кемшіліктермен байланысты аныталатын тіл кемшіліктері (ттыу);

Арнайы педагогиканы рбір саласындаы психолингвистиканы жетістіктері логопедияда (Л.Б.Халилова), сурдопедагогикада (Ж.И.Шиф, Г.Л.Зайцева) зерттеулерінде аны мазмндалады.

Сонымен, лингвистикалы жнее психолингвистикалы талдаулар арнайы педагогиканы негізгі тсініктерін анытауа, сйлеу тіліндегі кемшіліктерді классификациясын жасауа ыпал етеді.