МЕН ТРБИЕЛЕУДІ ПЕДАГОГИКАЛЫ ЖЙЕСІ
1. Аыл-ой дамуыны артта алуындаы кемшіліктерді мінездемесі
2. Интеллектісі бзылан балаларды оыту мен трбиелеу, реабилитациялау жйесі
3. Интеллектісі бзылан мектеп жасына дейінгі балалара білім беру мекемелеріндегі коррекциялы-педагогикалы жмысты йымдастырылуы
Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды рамын бас миыны органикалы заымдануынан жоары психикалы функцияларды (абылдау, ерікті зейін, сздік-логикалы ойлау, сйлеу) траты трдегі бзылуына шыраан балалар райды.
Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балалара тн асиеттер эмоцияны бзылуымен тсіндірілетін шектен тыс озышты, ызыушылыты, леуметтік рекеттерді иындыпен дамуы болып табылады.
Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды кпшілігінде физикалы дамудаы кемшіліктер дисплазия, бас сйегіні деформациясы, ая-олдарды пішініндегі згерістер, жалпы са ол моторикасы мен артикуляциялы моториканы бзылуы трінде байалады.
«Аыл-ой дамуындаы кемшілік» тсінігі психологиялы-педагогикалы трыда бзылу симптомдары арылы олигофрения мен деменцияа блінеді.
Олигофрения (грек тілінен аударанда оlygos — азаю, кішірею, рhren - аыл) - тымуалаушылы жолмен таралатын патологиялы жадайлар, хромосомды аберрация серінен орталы нерв жйесіні рыты даму кезеінде, постнатальды дамуды ерте кезеінде ( 2 жастан-2,5 жаса дейін) заымдануынан болатын психикалы жетіспеушілікті крделі формасы.
Олигофрения кезіндегі органикалы жетіспеушілік психиканы жалпы даму задылытарына байланысты тзету рекеттеріне бейімділік крсеткенімен, ОНЖ-ні траты трдегі бзылу салдарынан тежелуге тн белгілерді береді.
Деменция (латын тілінен аударанда dementia - аз милылы) - танымды рекеттерді траты трдегі лсіреуі. Деменцияны негізгі себептері нейроинфекцияны, соыларды серінен резидуальды-органикалы бзылулармен тсіндіріледі. Деменция кезінде гидроцефалия, ОНЖ-ні аурулары, шизофрения, эпилепсияны серінен интеллекті тмендейді.
Халыаралы аурулар жіктелісі бойынша (ХАЖ-9) аыл-ой дамуыны кешеуілдеуін ш дегей бойынша арастырады.
Дебиль- аыл-ой дамуыны жеіл трдегі бзылуы, имбециль - аыл-ой дамуыны орташа трдегі бзылуы, идиотия - аыл-ой дамуыны крделі трдегі бзылуы. азіргі уаытта (ХАЖ-10) бойынша аыл-ой дамуыны жеіл трі, орташа трі, крделі трі жне те крделі трі деп арастырылады.
И.Л.Баскакова, И.М.Бгажнокова, И.В.Белякова, Т.Н.Головина, Л.В.Занкова, А.Р.Лурия, В.И.Лубовский, Н.Г.Морозова, В.Г.Петрова, Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, И.М.Соловьева, В.А.Сумарокова, Ж.И.Шиф, М.С.Певзнер жне т.б. зерттеушілер олигофренияны психологиялы рылымдарына зерттеу жасауда оны клиникалы формаларын сынады.
М.С.Певзнерді сынуы бойынша олигофренияны жеіл жне крделі формалары белгіленген. Ресейлік психиатрияда Г.Е.Сухарева 1956 жылы олигофренияны ш тобын бліп крсеткен.
- бірінші тобы - ата-аналарды генеративтік клеткаларыны жетіспеушілігінен, ата-аналардаы тымуалаушылы аурулардан болатын олигофрения;
- екінші тобы - рыты даму кезеіндегі патология (инфекция, интоксикация);
- шінші тобы - туылу кезіндегі соылар жне ОНЖ-ні постнатальды кезедегі заымдануы.
Аыл-ой дамуындаы кемшілікті диагностикалау критерийлері ш трде арастырылады:
- клиникалы жадайда(бас миыны органикалы заымдануы);
- психологиялы жадайы (танымды рекеті траты трдегі бзылуы); - педагогикалы (білімді игерудегі иынды).
Кмекші мектептегі оушылар рамыны психологиялы мінездемесі балаа ксіби трыдан баылау жасаудаы малімні рекеті ажетті апараттармен арулануы арылы аныталады. Дамудаы кемшілікті диагнозы мен тарихын білу оушыны психикалы жадайы мен тртібіндегі ерекшеліктерді жасы тсіну, оыту мен трбиелеу ісінде масата баытталан жеке дістерді тадай білуге кмектеседі.
Кмекші мектептегі оушылар рамын практикалы масатта анытау шін дамудаы кемшіліктерді себептерін ры кезінде немесе ерте нрестелік шатаы бас миыны заымдануы жне мектепке дейінгі, ерте балалы шатаы бас миыны заымдануы трінде екі топа бліп арастырамыз. Аыл-ой дамуында кемшілігі бар балалар VIII трдегі кмекші мектептерде білім алады. Арнайы мектептегі оушылар рамын «олигофрения» клиникалы диагнозы ойылан балалар райды. Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оытуды еркшелігі мынадай белгілермен аныталады:
Аыл-ой дамуыны кещеуілдеуінде баланы физикалы статусы згерістерге шырайды, яни бала бойындаы физикалы жетіспеушілік бас миыны крделі бзылуларыны ерте кездегі аныталуымен сипатталады. Оларды ішкі органдарды згерістерге шырауы, туа пайда болан жрек аурулары, тыныс алу органдар жмысыны бзылуынан байауа болады. Осы факторларды барлыы балаа ебек сабатарында, физикалы кш тсіру кезіндегі сабатарда коррекциялы жмыстарды жргізуді ажеттілігін анытайды. Крделі локальды неврологиялы симптомдар олигофрения кезінде сирек кездеседі. Олар:
бас-миыны заымдануынан болатын ылилы, жоары абаты тмен тсуі, нистагм (кз алмасыны ритмикалы озалыса тсуі), бет нервісі мен тіл асты нервтеріні салдануы;
- имыл-озалысты бзылуы: салдану, буындар тонусыны згеруі;
- имыл-озалысты дамуындаы кешеуілдеу, имыл-озалысты бзылуы жылдамдыты, длдікті, ептілікті бзылуы;
- сйлеу функцияларыны алыптаспауы;
- анализаторлар жмысыны бзылуынан бала психикасындаы белсенділікті тмендеуі;
- вегетативтік нерв жйесіні бзылуынан ан тамырларыны дистониясы, тершедік.
Осы факторларды барлыы олигофрен-балаларды оыту мен трбиелеудегі коррекциялы тзету жмыстарыны ажеттілігін байатады.
Психикалы рекетті бзылуы - олигофрения кезіндегі кемшілікті негізін райды. Психикалы бзылуларды клиникалы сипаттамасы мына факторлара туелді:
- орталы нерв жйесіні бзылуы;
- психикалы функцияларды белсенді дамуы кезіндегі жаымсыз серлер;
Психикалы кемшіліктер кезіндегі олигофрен – балалара тн белгілер:
- оршаан ортаны тану кезіндегі белсенділікті тмендігі, мытшаты;
- сздік-логикалы ойлауды тмендігінен з ойын, пікірін, оршаан орта туралы мінездемелерін берудегі иындытар;
- эмоциялы-ерік сферасыны бзылуынан масата жетудегі, з инициативасын ктерудегі лсіздіктер.
Осы айтылан ерекшеліктерді барлыы олигофрен-балаларды оыту мен трбиелеудегі арнайы жйелерді талап етеді. Жеіл дрежедегі олигофрен-балаларды оыту мен трбиелеу оларды мір сруге бейімдеу мен жеткілікті білім беруді кздейді. Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оыту мен трбиелеудегі коррекциялы жмыстар бірнеше кезедерді амтиды:
-1-ші кезе (4-8 жас) – санитарлы-гигиеналы талаптар мен моториканы дамуын анытайды. Баланы танымды абілетіні дамуына, сйлеу тіліні дамуына, ортаа бейімделуіне кіл блінеді. Бл кезе баланы леуметтік бейімдеуге баытталандытан, трбиелеу жйесінде негізгі роль білім, дады, іскерлікті алыптасуына сйкес, баланы болашатаы білім алуы мен трбиесіне негізделеді.
- 2-ші кезе (8-16 жас) - з-зіне ызмет ету мен гигиеналы дадыларды игеруді орытындылау, трмысты ажеттіліктерді агнааттандыру кезеі. Бл кезеде балалар арапайым сауаттылыты, байланыстырып сйлеуді игереді.
- 3-ші кезе (16-18 жас) - леуметтік бейімделу кезеі. Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балалармен жргізілетін коррекциялы жмысты масаты – оларды болаша мірге бейімдеу, ебекке араласуа йрету, леуметтік ортаа бейімдеу. Бл кезеде мынадай міндеттер орындалады:
- оыту процесінде баланы танымды рекеті мен психикалы функциясын дамыту, бала бойындаы психофизикалы жетіспеушіліктерді тзету;
- аыл-ой дамуыны крделі формасындаы олигофрен-балалара тртіп нормаларын йрету;
- ебекке йрету, спорта бейімдеу, з-зіне ызмет ету дадысын алыптастыру;
- трмысты ажеттіліктер мен леуметік мірге бейімдеу.
Олигофрен - балалармен жмыс жасудаы негізгі ерекшеліктерге тоталса:
- медициналы-клиникалы баыты – аыл-ой дамуындаы кемшілікті этиологиясын аныту, интеллектіні дамуындаы кемшілікке апаратын генетикалы себептерге, анатомиялы-физиологиялы себептерге назар аудару,
- психологиялы баыты – интеллект дамуы кешеуілдеген баланы эмоциялы-ерік сферасына, психикалы рекетіне назар аудару,
- педагогикалы баыты – интеллект дамуы кешеуілдеген балаларды оыту мен трбиелеуді дістеріне, формаларына, принциптеріне назар аудару;
-психометриялы баыты – интеллектіні даму ерекшеліктеріне баа беру.
Интеллектісі бзылан балалара арналан мектепке дейінгі білім беру мекемелеріндегі жргізілетін коррекциялы-педагогикалы процесті негізгі баыттары баланы леуметтік жне потенциалды ммкіндіктерін алыптастыру, жеке тлалы асиеттерін алыптастыру. Мектеп жасына дейінгі балаларды оыту мен трбиелеуді теориясы мен дістемесі Л.Б.Баряева, О.П.Гаврилушкина, Е.А.Екжанова, А.Зарин, Т.Н.Исаева, А.А.Катаева, Н.Д.Соколова, Е.А.Стребелева жне т.б. ебектерінде толы арастырылан. Е.А.Екжанова мен Е.А.Стребелева интеллектісі бзылан балалара арналан мектепке дейінгі мекемелердегі диагностикалы, трбиелік, коррекциялы-дамытушылы, білім берудегі міндеттерді шешуді сынады.
Диагностикалы блокты жетекші міндеттері - баланы жеке даму бадарламасын руа ажетті жан-жаты тексерудегі медициналы-психологиялы-педагогикалы жмыстарды йымдастыру.
Трбиелілік блокты міндеті - бала мен отбасыны леуметтенуі, з бетінше дамуы, автономиялылыын анытау, баланы тртібі, жеке тлалы асиеттерін алыптастыру.
Коррекциялы блокты міндеті - біріншіден, психика мен бала рекетін компенсациялауа баытталса, екіншіден балабаша жымымен дамудаы екінші кемшіліктерді болдырмау жатарын арастыру болып табылады.
Білім берудегі блокты міндеті оыту арылы баланы оамды тжірибені игеруіне, танымды абілеттеріні дамуына ыпал ету. Крсетілген блокты міндеттерін шешуде кмекші мектеп бадарламасы «Денсаулы», «леуметтік даму», «Дене трбиесі мен дене дамуы», «Танымды абілетті дамуы», «рекетті алыптасуы», «Эстетикалы даму» секілді алты блімі снылады. Аталан блімдерге ысаша сипаттама жасаса,
I блім. «Денсаулы»
Баланы денсаулыын сатау мен мір сру образын алыптастырудаы негізгі жадайлар мен тсілдер беріледі.
II блім. «леуметтік даму»
Бадарламаны бл блімі баламен жргізілетін психологиялы-педагогикалы жмыстарды амтиды.
- баланы жеке тлалы асиеттерін, зі туралы пікірді алыптасуы, «Мен» концепциясы, арым-атынасты трлерін алыптастыру;
- баланы ересектермен, рдастарымен арым-атынасын, «Мен жне басалары» концепциясыны алыптасуы;
- оршаан ортадаы заттар мен былыстарды адекватты трде абылдауды алыптастыру, лі жне тірі табиата деген жаымды атынастарды алыптастыру, адамгершілік асиеттеріні, «Мен жне мені оршаан орта» концепциясыны алыптасуы;
III блім «Дене трбиесі жне дене дамуы»
Дене трбиесі жне дене дамуы бала организміні имылды озалыса тсуіндегі негізгі процестерді жзеге асуын амтамасыз етеді;
IV блім «Танымды абілеттерді дамуы» Бл блімні бірнеше таырыптарыі бар. Олар:
- зейінні дамуы;
- са ол имыл моторикасы мен координацияны дамуы;
- сенсорлы трбие жне кеістікті бадарлау;
- ес трлеріні дамуы;
- ойлау операцияларыны дамуы;
- оршаан ортамен таныстыру;
- арапайым математикалы тсініктерді алыптастыру;
- сйлеу рекетіні негізгі компоненттеріні дамуы;
- сауат ашуа йрету.
V блім «рекетті алыптасу» Бл блімде мынадай баыттар арастырылан:
• затты рекетті алыптасуы;
• ойын рекетіні рылуы;
• бала рекетіні продуктивті трлеріні алыптасуы (сурет салу, мсіндеу, жапсыру, конструкциялау, ол ебегі);
• арапайым ебек рекетіні алыптасуы.
VI блім «Эстетикалы трбие беру жне даму» Бл блімні мынадай трлері берілген:
• ыраты би;
• бейнелеу нері;
• кркем дебиетпен таныстыру;
• театрландырылан кріністер.
Аыл-ой дамуы кешеуілдеген балаларды оыту мен трбиелеу VIII трдегі (тзету) мектептерде жргізіледі. VIII трдегі (тзету) мектептерінде бала дамуындаы кемшіліктерді тзету, оларды ебекке баулу, леуметтік-психологиялы оалту жмыстары жргізіледі. Сыныптаы оушылар саны - 12. Оытуды затыы 10-11 жылды райды. Мектепте оытуды кезедері бірнеше кезедерден трады:
-пропедевтикалы-диагностикалы кезе 0 (дайынды сыныбы) ;
-бастауыш оыту кезеі -1-4 сыныптар;
-жалпы білім беру кезеі- 5-8 (9) сыныптар;
-леуметтік – ебекке дайындыты аяталу кезеі.
Мектеп оу жылыны затыын айматы, экономикалы, материалды жадайлара байланысты згерте алады. Крсетілген уаыттырды затыы дайынды сыныптарына байланысты згеріп отырады.
Оу пндеріні барлыы жалпы білім берушілік жне коррекциялы-дамытушылы блоктара блінеді.
Базистік оу жоспарына ана тілі, жазу, математика, биология, география, Отан тарихы, нерге баулу, музыка, бейнелеу нері, дене трбиесі, ебекке баулу пндері кіреді.
VIII трдегі (тзету) мектептер цензалы білім беруді орындамаандытан, оу бадарламалары аыл-ой дамуы кешеуілдеген баланы ммкіндіктерін есепке алып рылып, жалпы білім беру мекемелерінен ерекшеленеді. VIII трдегі (тзету) мектебіне арналан оу жоспарына «леуметтік-трмысты бадарлау», «Ритмика» пндері енгізілген.
Коррекциялы блока логопедиялы тзету сабатары, психомоторика мен сенсомоторлы функцияларды дамыту сабатары енгізіледі. азіргі уаытта VIII трдегі (тзету) мектептерде (В.В.Воронкова ) 1-4 сынып оушыларына арналан оу жоспары мен пропедевтикалы-диагностикалаудаы оу бадарламасы енгізілген. Оу бадарламалары бойынша сынылатын оулытарды мазмнында дидакттар А.К.Аксенова, В.В.Воронкова, М.Ф.Гнездилов, Г.М.Дульнев, Н.Ф.Кузьмина – Сыромятникова, Т.М.Лифанова, В.М.Мозгова, М.Н.Перова, Т.И. Пороцкая, Э.В.Якубовская жне т.б. зерттеулері енгізілген.
Олигофрен - балаларды атарындаы сйлеу тілінде кемшіліктері бар балалармен жмыс топты сабатар (2-4 баладан) жне жеке сабатар трінде жргізіледі. Аталан жмыс кезіндегі логопед 15-20 баламен жмыс жасайды. 10-11 сыныптарда ебекке баулу сабатары баланы ебекке дайындыын тередетуге баытталады.
Оушыларды ызыушылытары мен алауларына, абілеттеріне, икемділіктері мен дадыларына арай тігін ісі, ааш шебері, ая-киім шебері мамандытары игеріледі. Жасы лгерім крсеткен оушылара біліктілік разряды беріледі.
Баылау сратары мен тапсырмалары
1. Аыл-ой дамуыны кешеуілдеу себептерін ата.
2. Мектеп жасына дейінгі олигофрен баламен жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды мазмнын анытаыз.
3. VIII трдегі арнайы мектеп бадарламаларыны рылуындаы ерекшеліктерді атаыз.