ОЫТУ МЕН ТРБИЕЛЕУДІ ПЕДАГОГИКАЛЫ ЖЙЕСІ

1.Есту абілеті бзылан балаларды клиникалы-психологиялы мінездемесі

2. Мектепке дейінгі арнайы білім беру йымдарында есту абілеті бзылан балаларды оыту мен трбиелеу

3. Есту абілеті бзылан балалара білім берудегі коррекциялы оыту мен трбие жмысыны йымдастырылуы

4. Есту абілеті бзылан тлалара ксіби білім беру мен леуметтік бейімдеу

5. Есту абілеті бзылан тлаларды жалпы білім беретін мектептерде оыту мен трбиелеу

Есту абілеті бала интеллектісіні дамуында ерекше орын алады. Есту абілеті алыпты бала айналадаы дыбыстарды естіп, ересектерді сзіне еліктеу арылы з бетінше сйлеуді игереді. Сби ересек адамны тсіндіргенін абылдап, айтандарымен танысып таным рекетіні крделі трлерін мегереді, жасына сай сздерді маынасын ажыратуды йренеді. Есту абілетіні кмегімен зіні сзін басаларды сзімен салыстыруа, зіні сзіне баылау жасауа, дыбыстарды дрыс айтуа, тілді лексикалы-грамматикалы рамын игеруге дадыланады. Уаыт ткен сайын саталан ауызша сйлеу мен жазбаша сйлеуді игеруге жадай жасайды.

Есту абілетіні бзылу себептерін медициналы тексерулер инфекциялы аурулар, сосудты бзылулар, механикалы, акустикалы немесе контузиялы соылар, тымуалаушылы аурулар, туа пайда болуан жаымсыз серлер райды.

азіргі уаытта есту абілетіні жадайын дамуды ерте кезеінде анытауды ммкіндігі артуда. Есту абілетіні бзылу орны, дегейі аудиометрияны кмегімен (аппаратураны кмегімен) аныталса, сз арылы тексеру естуді жадайын анытауда олданылды.

азіргі уаытта есту абілеті бзылан балаларды классификациялауда 1961 жылы сынылан Л.В.Нейманны дісі олданылады. Мнда «саыраулы» диагнозы 75-80 дБ кезіндегі естуді жоалуына ойылады. Саыраулы сйлеу диапазоны арылы орташа арифметикалы жадайда (500, 1000, 2000, 4000) аныталады.

Саыраулы 500-ден 4000 Герц аралыында былайша аныталады.

Iдегейі — 50 дБ-ден аспайды;

IIдегейі — 50-70 дБ;

IIIдегейі — 70 дБ-ден арты.

Есту абілетіні бзылуын есту арнасыны ерекшелігіне арай трт топа бледі:

Iтоп - 125-250 Гц;

IIтоп - 125-500 Гц;

IIIтоп - 125-1000 Гц;

VI топ - 125-2000Гц-тен жоары.

Халыаралы классификация (1988ж.) бойынша естуді орташа дегейдегі жоалуына арай: 500, 1000, 2000 Гц-пен тртке блінеді.

Iдегей — 26—40 дБ;

IIдегей - 41—55 дБ;

III с дегей — 56—70 дБ;

1Vдегей — 71—90 дБ;

Саыраулы — 90 дБ-ден жоары.

Саыраулы– ла аланыны тбінен берілген дыбыстарды з бетімен абылдай алмаушылы, траты трдегі естуді жоалуы. Бл кезде бала айтылмайтын кейбір дыбыстарды (ысыры, оырау, барабанды соу) абылдайды. Саыраулы туа пайда болуы ммкін жне жре пайда болуы ммкін. Жре пайда болан саыраулы, ерте саыраулы, сйлеуді алыптасан кезеінен кейін пайда болан саыраулы, кеш саыраулы деп ажыратамыз. Естуді нашарлауы– есту алдыына сйене отырып, сйлеу абілетін игеруді ммкіндігімен аныталатын траты трдегі естуді бзылуы. Естуді нашарлауына – крделі трдегі сйлеу тілі бзылан есту абілеті нашар балалар жатады.

Есту абілетіні бзылуын ылыми трыда зерттеген Рахиль Марковна Боскис есту абілеті бзылан балаларды психологиялы-педагогикалы классификациясын анытады. Аталан классификацияда есту функциясыны бзылу дегейі, естуді бзылуы кезіндегі сйлеу тіліні даму дегейі, есту абілетіні бзылу уаытын есепке алынан. Бл классификацияда балалар трт топа блінеді:

· сйлеу тілі дамымаан саырау балалар (ерте саыраулыа шыраандар);

· сйлеу абілеті саталан саыраулар (кеш саыраулыа шыраандар);

· сйлеу тілі дамыан есту абілеті нашар балалар;

· сйлеу тілінде крделі кемшілігі бар есту абілеті нашар балалар.

Есту абілеті бзылан балаларды сйлеу тілі естуді бзылу уаытына арай аныталады. Егер, есту абілеті 3 жаса дейін бзылса, сйлеу тілі здігінен алыптаспайды. Егер, есту абілеті 3 жастан кейін бзылса, фразалы сйлеу тілі саталады, біра сздіктерді айтуда, тілді грамматикалы рылымында, дыбыстарды айтуда кемшіліктер байалады. Егер, есту абілеті мектеп жасында бзылса, бала фразалы сйлеуді игергенімен, сзді буынды рамын ажыратуда, я дауыссыздарды айтуда иындытара кездеседі. Сйлеу тіліні даму дегейі трбие жадайына, коррекциялы тзету жмыстарыны басталу уаытына да байланысты.

Есту абілеті нашар баланы сйлеу тіліне тн сздерді тсінісксіз айтылуы, сздерді атты дауыспен айтылуы, сйлеуді баяулауы сияты ерекшеліктер болады. Ерте балалы шатаы есту абілетінен айырылан нашар еститін баланы сйлеуінде тілдік жйелерді барлыы (лексика, грамматика, фонетика) бзылады.

Есту абілеті нашар баланы жазбаша сйлеуінде тіл кемшіліктеріні барлыы айын крініп отырады. Есту абілеті бзылан балаларды сйлеу тіліндегі кемшіліктерден баса крделі тіл кемшіліктері (ринолалия) байалады. Есту абілетіні жеіл трдегі бзылуы кезінде баланы атты дыбыстарды шыарып сйлеуі есту абілетін белсенді кйге жеткізеді. Есту абілетіні крделі дегейінде ерін имылынан оу, тактильді-вибрациялы сезімталдыты алыптастыру арылы есту алдыын іске осуа баытталан жмыстар жргізіледі.

Есту абілеті бзылан балалардаы осымша кемшіліктерге байланысты оларды былайша топтастырамыз:

- осымша кемшілігі жо есту абілеті бзылан балалар;

- осымша кемшілігі бар (интеллектіні, круді, тірек-имылды, эмоцияны бзылуы) есту абілеті бзылан балалар.

Сонымен, есту абілеті бзылан балаларды тобы есту абілетіні бзылу дегейі, есту абілетіні сипаты (кондуктивті, сенсоневральды, аралас трдегі естуді бзылуы) естуді бзылу уаыты, дамудаы осымша кемшіліктер тріндеарастырылады.

Саырау жне есту абілеті нашар балалармен жргізілетін коррекциялы жмыстарды жетістігі мынадай жаымды факторлара байланысты:

- баланы оыту жадайыны интенсивті, жйелі, адекватты трде жргізілуі;

- оыту мен трбие процесіне отбасыны белсенді араласуы;

- баланы потенциалды ммкіндіктері, физикалы даму жадайы, тлалы асиеттері (белсенділігі, физикалы шыдамдылыы, жмыса абілеттілігі );

- сурдотехникалы ралдарды олданылуы;

Есту абілеті бзылан балалара коррекциялы кмек крсету жмыстары дстрлі трде денсаулы сатау жйесіне атысты мекемелерде (сурдологиялы кабинеттерде, орталытарда, блімшелерде, лкен ауруханалардаы ла ауруларын емдейтін блімшелерде) жргізіледі.

Мектепке дейінгі білім беру йымдарыны жмысы (1995) «Мектепке дейінгі білім беру йымдарына арналан типтік ереже» бойынша реттеледі. Ерте балалы шатаы саырау жне есту абілеті нашар балалара білім беру мекемелері:

- саырау жне нашар еститін балалара арналан балабаша;

-аралас трдегі балабаша;

- саырау жне нашар еститін коррекциялы жалпы білім беретін мектептердегі, мектеп-интернаттардаы арнайы топтара 1,5-2 жастаы балалар трбиеленеді;

-мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасындаы балалара арналан білім беру йымдары.

Аталан арнаулы білім беру йымдары бірінші сыныптан бастап 10-12 класс аралыында білім берумен айналысады.

Есту абілеті бзылан балаларды коррекциялы оыту мен трбиелеуді ылыми-дістемелік негіздері Р.М.Боскис, Г.Л.Выгодский, Л.А.Головчиц, Г.Л.Зайцева, С.А.Зыкова, Б.Д.Корсунская, Е.П.Кузьмичева, Э.И.Леонгард, Е.А.Малхасьян, Л.П.Носкова, Н.Д.Шматко жне т.б. ебектерінде беріледі.

Есту абілетіні бзылуы кезіндегі коррекциялы-педагогикалы жмыстарды мазмны бірнеше блімдермен аныталады. Оларды рбіреуітрбиелік, білімділік міндеттер сияты, мектеп жасына дейінгі есту абілеті бзылан балаларды психикалы дамуын алыптастыру ерекшеліктеріне арай коррекциялы баытты райды. Аталан блімдерге жеке-жеке тоталса, былайша сипатталады.

«Тіл дамыту» сабатары коррекциялы жмыстар жйесінде саырау жне есту абілеті нашар балаларды сйлеу тілін дамыту мен тілдік арым-атынаса тсу ммкіндігін арттыруда жетекші блім болып табылады. Бл блімні негізгі міндеттері сйлеу абілетін дамыту, сздік орды байыту, сзді маынасымен жмыс жасау, сйлеу тіліні трлі формаларын (ауызша, жазбаша сйлеу тілі, дактиль тілі), сйлеу рекетіні трлерін дамыту.

Есту абілетін дамыту жне сйлеуге йрету процесінде баланы есту абілетін, сйлеу тілін дамыту жмыстарымен аныталатын коррекциялы міндеттерді маызды трлері орындалады. Саырау жне есту абілеті нашар балалармен жргізілетін есту абілетін дамыту жмыстары тілдік жне естілетін дыбыстарды абылдауа йрету масатында есту алдыын дамытуа баытталады. Есту абілетін дамыту жне сйлеуге йрету жмыстары мынадай міндеттерді шешеді:

- тілдік жне естілетін дыбыстарды абылдауа йрету;

- ауызша сйлеу тіліні негіздерін есту жне кру абілеті арылы абылдауа йрету;

- Тілдік арым-атынаса тсу дадысын алыптастыру.

Дыбыстарды айтуа йрету жмыстары ауызша сйлеуге йрету, шынайы сйлеуге еліктеуге йрету, дыбыс кшейткіш аппаратураларды кмегімен жмыс жасауа баыт береді.

Есту абілеті бзылан балалар алыпты балалар сияты сан жне цифр, клем мен форма, заттарды кеістіктегі орналасуы мен оларды асиеттері, санау жне лшеу, есептеу ралдарымен танысуда математикалы біліммен аруланады.

Есту абілеті бзылан балалара мектепке дейінгі йымдарда ойын арылы оытуа аса мн беріледі. Ойын рекетін алыптастыру оушыларды ойына деген ызыушылыын арттыру, сюжетті-рольдік ойындара араласуа, заттар мен рекеттерді ерекшеліктерін ажыратуа йретеді.

Бейнелеу неріне баулу мен конструктивті рекетті алыптастыру мектеп жасына дейінгі есту абілеті бзылан оушыларды эстетикалы таламын, танымды рекетін алыптастырады. Бейнелеу неріне баулу мен конструкциялауа йрету сабатарында, отбасында, сабатан тыс уаыттарда сурет салуа баулу, ермексазбен жмыс жасау, жапсыру, конструкциялауа йрету масатты трде жргізіледі.

Бейнелеу нері мен конструктивті рекетке баулу жмыстарын йымдастырудаы маызды міндеттер баланы сенсорлы абілетін дамыту. Оыту процесі кезінде кру арылы абылдау, тактильді-имылды абылдау, имылды абылдауды трлерін дамыту жмыстары жйелі трде жргізіледі.

Мектеп жасына дейінгі есту абілеті бзылан баланы ебекке трбиелеуде ересектерді ебегіне ызыушылы, еліктеу абілеті дамиды. Мектеп жасына дейінгі баланы танымды жне леуметік дамуы оршаан ортамен таныстыру барысында алыптасады

Мектеп жасына дейінгі есту абілеті бзылан баланы трбиелеуде музыкалы трбие беру жмыстары атар орындалады. Дамудаы кемшіліктерді коррекциялау мен компенсациялау жмыстары музыканы абылдау, вокалды-интонациялы дауыс ыраын реттеу арылы шешіледі. й жадайында трбиеленетін балалар шін коррекциялы кмек трлері мына мекемелерде йымдастырылады:

- денсаулы сатау жйесіні жергілікті жерде орналасан сурдологиялы кабинеттерінде;

- жергілікті жердегі отолорингологиялы кабинетерде;

- мектепке дейінгі йымдардаы ыса уаыта дейін трбиеленетін топтарда;

-медициналы-психологиялы-педагогикалы жне леуметтік реабилитациялау орталаытарында.

Есту абілеті бзылан балалара коррекциялы кмек крсету жйесі траты трде оыту мен трбиені интеграциялану задылыы бойынша жргізіледі. Аралас трдегі мектепке дейінгі йымдарда интеграциялы оытуды йымдастыруда интеграциялауды трлі формалары арастырылан:

- уаытша интеграция, бл формасында арнайы топты барлы трбиеленушілері психикалы дамуындаы жне сйлеу тіліндегі ерекшеліктерге арамастан айына екі рет трбиелік шаралар бірге йымдастырылады;

- ішінара интеграция, жалпы білім беру стандартын игеруге абілетсіз балаларды 1-2 баладан жалпы топтара кнні жартысын бірге ткізулеріне жадай жасайды;

- аралас интеграция, психофизикалы жне сйлеу тіліндегі ерекшеліктері алыпты бала дамуымен сйкес келетін 1-2 бала жалпы топтарда малім-дефектологты кмегімен трбиеленеді;

- жалпы интеграция барысында есту абілеті бзылан жалпы топтаы балалармен атар трбиеленеді;

- мектепке дейінгі аралас топтар, барлы балалара арналан топта (1-2 бала емес, 4-5 баладан рылан аралас топ) екі трбиеші ана емес, малім-дефектолог та жмыс жасайды.

Естімейтін (саырау) балалар ш дегей бойынша рылан жалпы білім беру бадарламасын арнайы (тзетім) мектебіні І трінде білім алады.

1-ші дегейі – бастауыш білім (нормативтік затыы оу пндеріне байланысты 5-6 жыл немесе дайынды сыныбын оса есептегенде 6-7 жыл);

2-ші дегейі – негізгі жалпы білім (нормативтік затыы 6-7 жыл);

3-ші дегейі – орта (толы) жалпы білім (нормативтік затыы 2 жыл).

Бірінші сыныпа 7 жастан бастап абылданады. Мектепке дейіені балабашада трбиеленбеген балалар дайынды сыныбынан теді. Сынып оушыларыны толымы 6 оушы. Арнайы мектепті І трінде кешенді трдегі кемшілігі аныталан саыраулара (аыл-ой дамуы кешеуілдеген саыраулар, ПДТ саыраулар) арналан сыныптар болады. Мндай сыныптардаы оушыларды толымы 5 оушыны райды.

азіргі сурдопедагогикада Ресейлік сурдопедагогикада саырауларды оытуды екі жйесі (билингвистикалы оыту жйесі жне сйлеу тілі арылы оыту) олданылады. Сурдопедагогиканы дамуында А.А.Комарованы анытамасы бойынша саырауларды оыту жйесіні жаа тжырымдамасын ру масаты жоспарланан.

Скандинавия, Великобритания, Швейцария, Канада, АШ жне т.б. шет елдерде олданылатын саырауларды оытуды билингвистикалы жйесі зіні тиімді жатарымен танымал. Аталан жйе Ресейде профессор Г.Л. Зайцеваны басшылыымен рылан.

Билингвистикалы оыту жйесіарнайы білім беру процесіні ралдарын олдануда бір тектілік, састы, яни сйлеу тілі мен ыммен сйлеуді атар олдануда басшылыа алынады.

Ыммен сйлеу тілі – есту абілетінен айырылан тлаларды зара арым-атынаса тсу тілі. Ыммен сйлеу тіліні лексикалы жне грамматикалы задылыы ымны семантикалы бірлігіне негізделіп, оны фугнкционалды белгілері арылы аныталады. Саырауларды оытуда ыммен сйлеуді олдануды тиімділігі:

- педагогтар мен оушылар арасындаы коммуникативтік кедергілерді алыпа келтіру;

- балалар мен ересектер арасындаы сенімділікті тудыру;

- оу-трбие процесіні эмоциялы жаын ру;

- оу материалы бойынша апаратты клемін кеейту;

- оу материалы бойынша апаратты таратуды жылдамдыы;

- оушыларды абылдауын дамыту;

- жалпы білім беру бадурламасын толы клемде игеруге ммкіндік жасау.

Сйлеу тілі негізінде саырауларды оытуды коммуникативтік жйесіХХ асырды 50- ші жылдары отанды оымысты сурдопедагог, профессор С.А.Зыкованы басшылыымен рылан.

азастан Республикасындаы есту абілеті бзылан балалара арналан алашы мектеп 1931 жылы аза СССР Министрлігіні бйрыымен Алматы аласында ашылды. Есту абілеті бзылан балалара білім беру ісі крделі жне иын жолдарды басынан ткізді. Ал азіргі кезде есту абілеті бзылан балалара арнаулы білім беретін мектеп-интернаттардыматериалды базасы толытырылан, жаа замана сай оытуды ралдарымен, есту аппаратары жне баса да ралдармен амтамасыз етілген. Арнаулы мектепте жргізілетін трбие жмыстары балаларды жеке ерекшеліктерін танып білуден басталады. Есту абілеті бзылан балаларды компенсаторлы ммкіндіктеріне байланысты арнаулы мектепті педагогикалы жымы балаларды оама деген ажеттілігін трбиелеуге баытталан. Сонымен атар есту абілеті бзылан балаларды ебекке трбиелеу, ксіби ебекке баулу жмысы басты масат болып табылады.

Сйлеу тілі негізінде саырауларды оытуды коммуникативтік жйесіні негізгі аидалары:

- арым-атынаса тсудегі ажеттілікті пайда болуы мен дамуы йымдасан трлі педагогикалы рекет арылы жзеге асады;

- белсенді сйлеу тілін алыптастыруда дактиль тіліні тиімділігі жоары, ауызша жне жазбаша сйлеуге йретуді ммкіндігі жоары (алфавиттегі рбір ріпке сйкес саусатарды озалысы, оларды жадайлары беріледі).

Л.П.Носкованы зерттеулерінде тілге оытуды арнайы рылымды-семантикалы аидасы негізінде генетикалы трыда саырау баланы сйлеу тіліндегі жетістіктер компенсация процесіне сйкес олданылады.

рекет аидасы оушыларды сйлеу мен тілді игерудегі ажеттіліктерін орындаудаы затты-практикалы рекетіні орындалуына жадай жасайды. Оушыларды затты-практикалы рекеті сйлеуді арым-атынас ралы, з бетінше белсенді сйлеуге йрену, зіні рекетін жоспарлау деген негізгі тсініктерді алыптасу базасына айналады.

Техниканы ммкіндіктерін пайдаланудаы есту абілетін протездеу саырауларды сйлеуін, есту алдыын дамытуда зіні тиімділігін аны крсетіп келеді.

Есту абілетін ерте жастан бастап диагностикалау жмыстарыны негізі Т.А. Власова , Е.П. Кузьмичева Э.И. Леонгард, Ф.Ф. Рау, А.Д.Салахова, Н.Д. Шматко, Т.В. Пелымская жне т.б. зерттеулеріне сйене отырып, Батыс Европа елдерінде 1950-ші жылдарды аяынан бастап саырау балалара ерте педагогикалы кмек крсету, саыраулыты ерте диагностикалау жйесі, яни ерте жастаы балаларды есту абілетін протездеу жмыстары ола алына бастады. Осы ретте Хорватияда сурдотехниканы жетістіктеріне сйене отырып рылан оытуды педагогикалы жйесі, яни саырауларды есту абілетін жне сйлеу тілін дамытуа арналан оытуды верботональды жйесі рылды.

ІІ трдегі коррекциялы білім беру кеш саыраулыа шыраан нашар еститін балалара арналан білім беру жйесін жзеге асырады. ІІ трдегі оушыларды жалпы білімді игерудегі цензалы дегейі мемлекеттік жалпы білім беру стандартыны нормативтік талаптарын орындайды. Нашар еститін оушылар мен кеш саыраулыа шыраан балаларды оытуды саралау жмысы екі блімнен трады.

1-ші блім - жеіл трдегі тіл кемшілігі аныталан, есту абілеті нашар балалар. Сыныптаы оушыларды толымы 10 оушыны райды.

2-ші блім - крделі тіл кемшілігі аныталан, есту абілеті нашар балалар. Сыныптаы оушыларды толымы 8 оушыны райды.

Білім беру процесі жалпы білім беру бадарламасына сйкес ш дегейде бастауыш білім, орта (толы) білім, жалпы білім йымдастырылады. 1-2 блімдерді сыныбына 7 жастан бастап абылданады, 2-ші блім дайынды сыныбынан басталуы ммкін. Білім беру барысындаы педагогикалы процесс коррекциялы-дамыта оыту принципіне сйкес мазмнды жне дістемелік баыттардан трады.

Есту абілеті бзылан балалара арнайы білім беру мазмнындаы зіндік ерекшеліктері тланы ортаа бейімделуін, шыармашылы рекетін, эмоциялы-ерік сферасын дамытуа баытталан. Мндай жадайлар саыраулара полисенсорлы негізде арнайы сабатар жргізу арылы йымдастырылады:

- ерін имылынан оу дадысын алыптастыру;

- сйлеу техникасын игерту (сйлеу кезіндегі имылды база);

- есту алдыын олдану жне дамыту.

Сенсорлы жйеде оыту теориясы Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, Л.А.Венгер жне т.б зерттеулерінед есту абілетіні дамуы сйкес сезу мен абылдау асиеттеріні кмегімен орындалып, анализаторлар жмысыны белсенділігін арттырады. Аталан теория негізінде саыраулларды тілге оыту есту абілетіні серінен болан кемшіліктерді жоюа негізделеді. Мнда сздік орды байыту, сзді дыбысты рамын ажырату, тілді грамматикалы рылымын игеру, сйлеу рекетіні формаларын игертуге баытталан жмыстар жргізіледі. Жазу мен оу саырауларды тілге оытуды негізгі ралы. Мнда оу материалын игертудегі олданылатын негізгі рал крнекіліктер, драматизация, инсценировка, пантомимо.

Жалпы мектепте білім алатын есту абілеті нашар балалара арнайы сурдопедагогты атысуымен йымдастырылатын педагогикалы кмек керек. Себебі, бл балалар оу материалын игеруде мынадай иындытара жолыады:

- оу мен жазуды игеру;

- диктант, з бетінше орындайтын жазба жмыстарын орындау;

- малімні тсіндіргенін абылай алмау.

Есту абілеті бзылан баланы ателіктері:

- айтылуы сас дыбыстарды шатастыру;

- дыбыстарды айтудаы уезділікті жоалуы;

- крделі сйлемдерді оу барысындаы дауыссыз дыбыстарды тастап кету.

Есту абілетінен айырылан бозбалалар мен бойжеткендер мынадай мамандытарды игере алады:

- саыраулар оамы бойынша оу-шаруашылы орындарында жмыс жасау;

- ксіби-техникалы училишелерде, колледждерде, жоары оу орындарында.

Есту абілетінен айырылан тлалар инженерлік-техникалы мамандытарды игере алмайды.

Есту анализаторыны алыпты дамудаы атаратын ызметі баланы жалпы дамуында ерекше орын алады. Есту анализаторыны ызметі бзылан кезде сйлеу тілі, баланы психикалы дамуы бзылады, танымды абілетті жалпы дамуы згерістерге шырайды, осыны серінен, есту анализаторыны бірінші кемшілігі бала дамуында андай да бір екінші кемшілікті пайда болуына себепші болады. Есту анализаторыны дамуындаы бірінші, екінші, шінші кемшіліктерді барлыы естімейтін баланы танымды рекетіні дамуын лсіретеді.

Отанды жне шетелдік статистиканы орытындыларына сйкес, есту органыны бзылуы немесе лсіреуі аныталан балаларды саны артып отыр. Осыан байланысты сурдопедагогика ылымыны алдында мынадай міндеттер ойылан:

- есту абілеті бзылан тлаларды педагогикалы трыдан зерттеу жне оларды жеке даму ерекшеліктеріне байланысты есту, сйлеу абілетіндегі бзылуларды задылытарын зерттеу;

- есту абілеті бзылан тлаларды трлі категорияларына арнайы білім беру мазмнын жасатау, ылыми трде негіздеу жне тжірибеге енгізу;

- есту абілеті бзылан тлаларды оытуа арналан білім беру, дидактикалы жне арнайы дістемелерді ылыми негіздерін ру;

- есту абілеті бзылан тлалара арнайы білім берудегі ішкі жйелерді ру, есту алдыын дамыту, ыммен сйлеуге, ауызша сйлеуге, ана тілін мегеруге, (кохлеарлы имплантация кезінде) операциядан кейінгі педагогикалы реабилитациялауа арналан білім беру технологияларын жасатау;

- есту анализаторындаы бзылуларды тзету мен компенсациялауа арналан техникалы ралдарды растыру;

- есту абілеті бзылан тлаларды леуметтік бейімдеу, леуметтік-ксіби трыда бейімделуіне жаымды жадайларды туызу.

Есту абілеті бзылан тлалара арналан мектептер боланымен, кей жадайларда олар жалпы білім беретін мектептерде білім алуа мжбр болады. жалпы білім беру мекемелерінде есту алдыы саталан балалар білім алады. Мндай жадайда малім сыныптаы барлы дыбыстар мен айтылан сздерді естуі бзылан балаа естілуін амтамасыз етуі тиіс. Осыан байланысты баланы сыныптаы орны да талапа сай саталуы керек, яни баланы ортаы атарды бірінші немесе екінші атарына отырызан жн. Одан баса малім оу процесі кезінде балалара берілген тапсырманы естуі бзылан баланы естіп отыруын, орындауа ммкіндігін крсете білуіне немі назар аударып отыруы тиіс. Соны ішінде тіл сабатарында сынахат жазу кезінде, математика сабатарындаы сынахат, баылау жмыстары барысында есту анализаторыны ызметіне сйене отырып жмыс жасауына жадай туызуы керек. Кей жадайларда есту абілеті нашар немесе саырау оушылар жалпы білім беретін мектеп бадарламасын толыымен игеріп, з рдастарымен атар білім алатын жадайлар да кездеседі. Есту абілеті бзылан балаларды жалпы білім беретін мектептерде білім алуына себеп болатын жадайларды былайша тсіндіруге болады:

Біріншіден, траты трдегі естуі бзылан балаларды ішінара кездесуі, олара арналан арнайы мекемелер ірі алаларда орналасады да, шалай жерлерде тратын балаларды жалпы мектепте оуына тура келеді. Арнайы мектептерді кпшілігі интернат типінде боландытан, кейбір ата-аналар балаларын алыса жіберуден бас тартады.

Екіншіден, есту алдыы саталан балалар арнайы мектептерде білім алу кезінде саырау, траты трдегі саыраулы аныталан балалармен білім алатындытан, ол жадайлар сйлеу тіліні дамуына кедергі келтіреді.

шіншіден, кейбір балалар денсаулыына байланысты интернатта мір сруге дайын болмайды немесе ата-аналар тарапынан белгілі бір жадайлара байланысты интернатта оуына рсат берілмейді.

Сонымен, жалпы білім беретін мектептерде де естуі бзылан балаларды кездестіруімізге болады. Есту абілеті бзылан баланы абылдаан малім алдаы уаыттаы жмыс жоспарын руда саырау немесе есту абілеті бзылан бала дамуыны, сйлеу тіліні даму ерекшеліктерін, арым-атынаса тсудегі рекетін, естуді бала міріндегі алатын орнын білуі керек.

Оу жылыны басында алыпты балаларды здері жалпы дамуды жне сйлеу тіліні трлі даму дегейімен мектепке абылдананса, естуі бзылан балаларда мндай белглер аны байалады. Балаларды дамуында байалатын мндай ерекшеліктер мынадай факторлармен, яни баланы жеке даму ерекшелігі. Есту ызметіні жадайы, тзету жмыстарыны басталу уаыты, тзету жмыстарыны нтижесі, дамудаы осымша кемшіліктермен аныталады. Жалпы білім беретін мектепке дайын келген саырау немесе нашар еститін балаларды ш топа блуге болады.

Бірінші топа есту абілетіні аз дегейдегі тмендеуінен сыбыр сздердіесту абілетінен айрылан балалар жатады. Мндай иындытарды баланы зі де, айналасындаы адамдар да біраз уаыта дейін байамайды.

Екінші топа ерте уаытта басталып, жйелі трде жргізілген тзету жмыстарыны нтижесінде жеті жаса таман сйлеуді игерген, кітапты ои алатын, баспа ріптермен жаза білетін балалар жатады. ПМПК (психологиялы-медициналы-педагогикалы кеес) мамандарыны орытындысында бл балаларды жалпы дамуы мен сйлеу тіліні даму дегейіні айтарлытай жоары екендігі крсетіледі.

шінші топа 5-6 жаста немесе одан кейінгі жаста есту абілетінен айырылан, яни кеш саыраулыа шыраан балалар жатады. Оларды ауызша сйлеу тілі естуді алыпты дамуы кезінде дамуынан, зрдастарынан сзді дыбысты рылымдарын ажыратуда ерекшеленіп отырады. Дегенмен, ая астынан есту абілетінен айырылу, баланы зі оршаан адамдарды сздерін тсіне алмауына апарады. Уаытында басталан тзету жмыстарыны ттижесі оларды алыпты балалармен білім алуына ммкіндік береді.

Егер, бірінші топтаы балалар оытуды интеграцияланан трінде сурдопедагогты кмегімен білім алуа дайын болса, екінші, шінші топтаы балалар жйелі трдегі жмысты нтижесінде жалпы білім беру мекемесінде білім алады.

Естуі бзылан баланы жалпы білім беретін мектепте білім алу ммкіндігін баланы жалпы дамуы мен сйлеу тіліні даму дегейімен ана анытамай, баланы алыпты балалар арасында арым-атынаса тсу арылы білім алуа деген психологиялы дайындыын да анытайды. Есту абілеті бзылан баланы трлі жас кезеінде психофизикалы дамуы мен сйлеу тіліні дамуы алыпты бала дамуына жаын болан кезде оытуды интеграцияланан трін сынауа болады. Дегенмен, саырау немесе нашар еститін балалар интеграциялы оыту кезінде сйлеу рекетіне байланысты берілген тапсырмаларды орындауда иындытара кездесуі ммкін. Ол шін малім-дефектолог тарапынан сауатты трде рылан тзету жмысы ажет.

Жмысты мндай формасы баланы отбасы орналасан трылыты мекен-жайды айда екендігіне байланысты шешіледі. Баламен жрізілетін сурдопедагогты осымша жмысы жйелі трде аптасына 1-2 рет йымдастырылуы керек немесе эпизодты трде каникул кезінде бір немесе екі апта бойы жргізіледі. Одан баса, педагог-дефектолог баланы білім алатын мекемесімен тыызбайланыс ра отырып, зіні тарапынан крсетілетін жмысты трін баылауа алып отырады. Жалпы білім беретін мектепте оитын естуі бзылан балаа педагогты ерекше кмегі ажет. Малім баланы жаа жыма йренісуін адаалап, балалармен арым-атынаса тсуін баылауа алады. Аталан жмыстара баулу барысында гиперопекаа жол бермеу, есту абілеті бзылан балаа шектен тыс кмек крсетпей, зіне келген иындыты жее білуге йрету керек.

Малім оу процесіні рбір кезеінде естуі бзылан баланы малімні, сынып оушыларыны бет-жзін, татаа шыан оушыны, татадаы жазуларды, кестелерді, сызбаларды, картаны уаытында круін, адаалап отыруы керек. Сондытан есту абілеті бзылан бала малімні о жаында отыруы тиіс. Сыныптаы ол орыннан балаа болып жатан былыстар мен жадайларды барлыы крініп отырады. Естуі бзылан баладан саба кезінде барлы зейінін сыныптаы сйлеушілерге аударып отыруын талап ету керек. Естуі бзылан баланы сйлеушіні згеріп отыранын тез баылай білуін адаалап, оны баылауа ала отырып, балаа мынадай кмекші сратарды ойып отыру ажет: «Мені не туралы айтанымды айтала», «Айдос не деді?», «Бгінгі сабата не туралы айтты?».

Есту абілеті бзылан бала сыныптаы барлы жадайлармен жасы танысып, олара атысып, белсенділік крсетіп отыруы тиіс. Білімді игерту барысындаы андай да бір назардан тыс алан таырыптар, тапсырмалар оу пні бойынша игерілетін келесі блімдерді абылдауда иындытар туызады. Малім оушыны ркез баылаудан тыс алдырмай, саба барысында бір-екі кмекші сраты ойып, баланы саба барысында не істегені, не білгені туралы срап, оу материалыны мазмнын жалпы сыныпты игеруіне жадай жасауы керек. Оушы білімін тексеру барысында баланы абылдаан жаа материалыны мазмнын анытау шін з бетінше жмыстарды орындауа (И.М.Гилевич, Э.В.Миронова, Л.И.Тигранова, Н.Д.Шматко) ммкіндік жасау керектігі аны крсетілген. Сынып оушылары ауызша тапсырма орындау барысында естуі бзылан балаа жеке тапсырма ретінде жазбаша орындалатын з бетіндік жмыс беріледі. Бл дрыс емес, себебі естуі бзылан бала андай да бір жмыс трін орындау барысында сынып оушыларынан блініп алып, оларды андай тапсырманы алай орындаандыын баылай алмайды. Нтижесінде, мндай жадайларды серінен есту абілеті бзылан тлалара жалпы білім беретін мектептерде білім беру жмысыны маынасы мен мні жоалады.

Саырау немесе есту абілеті нашар баланы жалпы білім беретін мектептегі білім алуы, білім алудаы жетістіктері баланы саба барысындаы оу рекетіне аншалыты дрежеде осыла алатындыына байланысты аныталады. Осыдан келіп малімні естуі бзылан баламен жмыс жасау кезіндегі тиімді кмек крсете білуді ерекшеліктері аныталады. Соны ішінде орта мектепте білім алуа ажетті білім, іскерлік, дадыны мектепке дейінгі кезеде, бастауыш мектепте алананы зіні зектілігін жоалтпайды.

Мектепке дейінгі шатаы естуі бзылан баламен жмыс жасау ерекшеліктерін малім немі есте стай отырып, оны міндетті екендігін естен шыармауы тиіс. аза тілі сабатарында дстрлі трдегі міндеттерді орындай отырып, тзету баытын стану ажет. Бл сабатарда есту органыны патологиясына тн сйлеуді грамматикалы рылымымен жмыс жасалады. Естуді тмендігі байалатын балалара мынадай тіл жаттыуларымен жмысты трі сынылады: сз ішіндегі орфограммаларды табу, сз таптары мен сйлем мшелеріне граматикалы талдау жасау, сз ішіндегі морфемаларды сызу. Малім мндай тапсырмалара тадау жасауда оушыны аншалыты тапсырманы орындай білу абілеті мен дегейін, ммкіндігін есепке ала отырып таныс мтін ішіндегі сз тіркестері мен сйлемдермен жмыс жасауды сынады. Осы трдегі жмыстарды масатты трде орындау саырау немесе нашар еститін балаларды сйлеуді грамматикалы рылымын игертуге, оны бекітуге, тзетуге ммкіндік береді.

Малім сздібуынды рамын ажыратуа байланысты тапсырмаларды сынуда баланы ммкіндігін есепке аланы жн. Себебі, тапсырмаларды орындау кезіндегі туындаан иындытар сынахат, мазмндама жазу кезінде аны байалып отырады. Егер, бала сынахат жазу кезінде жалпы оушылара ілесе алмаса, уаытша балаа баса тапсырманы трін сынып, ол баламен сынахатты жеке сабатан кейін есту-кру негізінде абылдау ммкіндігін амтамасыз ете отырып жргізу керек. Есту алдыы жасы саталан балалар сынахатты алан оушылармен бірге жазады, біра алдын ала мтінні мазмнымен, дыбысты-буынды рамы жаынан айтылуы иын, маынасы мен грамматикалы рылымы тсініксіз сздермен алдын-ала таныстыру керек.

Есту абілеті нашар балаларды мазмндама жазуа йретуде де оларды арнайы дайындытан ткізу керек. Олара сынылатын мтінді іштен оуа сынып, содан кейін жалпы айтылан мтінні мазмнын тыдау сынылады. Балаа таныс емес сздер кездессе, малім ол сзді маынасын тсіндіріп, жазылуын крсетіп дайындайды. Соны ішінде мтінні негізгі ядросы болып табылатын жетекші орындаы сздермен жмыса баса назар аударып, ол сздерді грамматикалы крделі рылымымен жмыс жасап, ол сздермен баланы алдын ала таныстыру керек. Одан кейін де бала мазмндама жазу кезінде иындытара кезігіп отырса, мтін мазмнына байланысты дайындалан сратар сынылады.

Тіл дамыту сабатарында есту абілеті бзылан балалар деби шыармалармен жмыс жасауды барысына кірісе алмайды, себебі олара тілді игеруге байланысты иындытар кедергі жасайды. Мысалы, деби шыарманы ішіндегі тсініксіз сздер, крделі рылан грамматикалы тапсырмалар, мтінні белгілі блімдерін тсінбеу, диалогты, сипаттауларды мазмнын тсінбеу сияты иындытар туындайды. Біра, йден жаа материалды мазмнымен танысуа болмайды, себебі сыныпта оушыа жаа мтінні мамны таныс боландытан ызыушылы жоалады. деби шыармаларды, ледерді кітапта бейнеленген иллюстрациялы суреттермен атар тсіндіру тиімді. Егер, оушыа шыармаларды, ертегілерді, ыса повестерді мазмны таныс болмаса, сол сабаа дейін балаа ысаша малмат беріледі.

Математика сабаында есту абілеті бзылан балалар есепті шартын тсінуде иындытара кездеседі, мндай кезде баланы жалпы оушылармен есепті шыаруына ммкіндік жасап, оны алай шыаранын баылауа ау керек. Есепті шыару барысында математикалы терминдерді мазмнымен (те бліктерге блу, арты, кем, соншаа арты, сонша кем) жмыса назар аударылады. Есепті шартымен жмыс кезінде крнекі-иллюстрациялы материалдарды кп млшерде пайдалану тиімді.

Сонымен, есту абілеті бзылан балалара жалпы білім беретін мектептерде білім беру процесі - сйлеу рекетіндегі ерекшеліктермен айрышаланатын крделі процесс. Бл кезде малімнен шыдамдылы пен балаа деген махаббат ана емес, арнаулы білімні клемі де ажет болып табылады.

 

Баылау сратары мен тапсырмалары

1.Балалы шатаы есту абілетіні бзылуы бала дамуына алайша сер етеді?

2. «Саырау», «Есту абілеті нашар», «Кеш саыраулы» ымдарына анытама жасаыз.

3. Есту абілеті бзылан балалара білім беру мекемелерінде есепке алынатын факторларды атаыз.

4. Есту абілеті бзылан балалармен коррекциялы-педагогикалы жмыс жасау барысында андай ралдар олданылады?

5. Жалпы білім беретін мектептердегі есту абілеті бзылан балалармен жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды ерекшеліктерін анытаыз.