ОЫТУ МЕН ТРБИЕЛЕУДІ ПЕДАГОГИКАЛЫ ЖЙЕСІ

 

1. Тірек-имыл аппаратыны бзылуына жалпы сипаттама. Балалар церебральды салы

2. Балалар церебральды салы кезіндегі психиканы дамуындаы ерекшеліктер

3. VI трдегі (тзету) мектептердегі балаларды оыту жйесі

4. Тірек-имыл аппараты бзылан балаларды жалпы білім беретін мектептерде оыту мен трбиелеу

 

Тірек-имыл аппаратыны бзылуы туа пайда болуымен де, жре пайда болуымен де тсіндіріледі. Балалар арасындаы ту пайда болан, жре пайда болан бзылулар 5-7 %-ды райды. Тірек-имыл аппараты бзылан балалар дамуындаы артта алушылытар трлі кемшіліктерді полиморфтылыымен тсіндіріледі:

Нерв жйесіні аурулары: балалар церебральды салы, полиомиелит (жлын миыны алдыы мйізшелеріні инфекциялы аурулары шалдыуы).

Тірек-имыл аппаратыны туа пайда болан патологиялы жадайлары: жамбас сйектеріні (туа пайда болан) шыып кетуі, мойынны исаюы, майтабанды, табан деформациясы, (омырталарды исаюы) сколиоз, ая-олдарды дамуындаы жетіспеушіліктер, саусатарды аномальды дамуы, артрогрипоз(туа пайда болан сынсызды):.

Тірек-имыл аппаратыны жре пайда болан аурулары жне заымдануы:жлын миыны, бас миыны, ая-олдарды соы алуы, полиартрит (буындарды ауруы), сйек аурулары (туберкулез, сйектерді ісінуі, остеомиелит), рахит (сбилік шата друмендерді жетіспеушігінен зат алмасуды бзылуы).

Аталан ауруларды клиникасы жетекші кемшіліктерді трлерін имылды бзылуы, имылды жетіспеушілігімен тсіндіріледі.

Балалар церебральды салы - рыты(перинатальды) кезедегі эндогендік жне экзогендік факторларды серінен миды полиэтиологиялы аурулара шалдыуы. Мндай жадайларды кпшілігі туылу кезіндегі бас миыны соы алуымен де тсіндіріледі. Онтогенез дамуыны ерте кезеінде бас миыны лкен жарты шарларындаы имылды озалыс, сйлеу кезіндегі ерікті озалыстарды реттеуші миды «те жас» блімдеріні заымдануы да сер етеді. Балалар церебральды салы кезіндегі имылды, танымды, сйлеу функцияларындаы кемшіліктер:

буынды тонусты бзылуы:

гипотония - ая-ол мен дене блшы еттеріндегі озалысты лсіреуі. Мндай белгілер мишы пен вестибулярлы аппарат жмысыны жетіспеушілігі:

дистония- буынды тонусты згермелілігі. Буындар тынышты жадайында болса, имылдау кезінде тонус кшейеді де озалыс лсірейді.

Ерікті трдегі озалыстарды шектелуі мен жойылуы (парез жне паралич) орта трдегі паралич кезінде бас миыны абыты зоналары мен пирамидалы жолдарды бзылуынан ерікті трдегі имыл-озалыс жоалады.Бл кезде бала олдарын жоары ктере алмай, олдарын сермей алмай иналады.

Гиперкинез — еріксіз, зорлау имылдарыны блшы ет тонустарыны ауысуымен байалады. Мндай еріксіз имылдар артикуляциялы аппарат, мойын, бас, ая-олдарды блшы еттерінде байалады.

Тремор — ая-олды дірілдеуі.

Тепе-тедік пен озалыс кооринациясыны бзылуы (атаксия) отыру, тру кезіндегі трасыздытар.

Кинестезия – имылды сезіну жадайыны бзылуында денені орналасу алпын аджырата алмаушылы.

Тзелу, статикалы рефлекстерді дамуындаы жетіспеушіліктен баланы ерікті трдегі моторика дамымайды.

Синкинезия — белсенді трдегі имыл-озалыса тсу барысында денені еріксіз озалыстарды реттей алмаушылыы.

Балалар церебральды салы кезіндегі психикалы кемшіліктер мен оны тзету жмыстары Л.А.Данилова, Э.С.Калижнюк, Г.В.Кузнецова, И.Ю.Левченко, Е.М.Мастюкова, О.Г.Приходько, К.А.Семенова ебектерінде толы зерттеледі. Авторларды барлыы балалар церебральды салы кезіндегі психиканы дамуындаы ерекшеліктер танымды рекетті, эмоциялы-ерік аймаыны, тланы алыптасуындаы функцияларды жояды деген болжам жасайды. Бл балаларды кпшілігінде танымды ректті тмендігі байалады.

Эмоциялы-ерік аймаыны бзылуы эмоция тріндегі озыштыты, кіл-кйді трасыздыымен байалады.

Балалар церебральды салы кезінде 80%-а дейін сйлеу тіліндегі кемшілік кездеседі. Осы кездегі сйлеу тілінде кездесетін кемшіліктер:

- дизартрия - сйлеу аппаратыны иннервациясы жетіспеушілігінен сйлеуді маыналы жаыны бзылуы;

- анартрия – блшы еттерді салдануынан сйлеу кезіндегі блшектеу ызметіні жоалуы.

Дизартрия кезінде сйлеу аппаратындаы азаларды нерв талшытарымен амтамасыз етілуіні органикалы жетіспеушілігінен сйлеу тіліні дыбыстарды айту жаынан бзылады.

Дизартрия кезіндегі жетекші кемшілік орталы жне перифериялы нерв жйесіні бзылуынан сйлеуді маыналы бзылуы болып табылады.

Дизартрия грек тілінен аударанда «блшектеу» деген маынаны береді. Дизартрияны анытауда авторларды кпшілігі сйлеу кезіндегі артикуляцияны, сйлеу ыраыны, интонацияны, темпті бзылатындыын крсетеді.

Дизартрия кезіндегі дыбыстарды айтуды бзылуы нерв жйесіні бзылу дегейі мен оны сипатына байланысты аныталады. Дизартрияны жеіл трінде кейбір дыбыстарды айтылмауы байалса, крделі трінде сйлеуді мнерлілігі жоалып, дыбыстарды кейбірі айтылмай, ттасымен аланда сйлеу тсініксіз болады.

Орталы нерв жйесіні крделі бзылулара шырауынан сйлеу кезінде белсенді ызмет атаратын блшы еттерді салдануы байалады. Мндай кемшілікті блшектеу ызметіні жоалуы, анартрия деп аталады.

Сйлеудегі дизартриялы бзылулар миды органикалы заымдануынан шырауынан пайда болады. Балалар арасындаы дизартрия перинатальды патологиямен (рыты немесе нрестені нерв жйесіні заымдануы) байланысты. М.Б.Эйдинова, Е.Н.Правдина, Е.М.Мастюкованы пікірінше дизартрик балалар церебральды салдануы кезінде кп кездеседі. Дизартрия кезінде имылды озалысты бзылуы байалады.

Дизартрияны белгілері анамнезінде ры асфиксиясы немесе туылу кезіндегі соылар, рыты даму кезінде жаымсыз жадайлара шырауды белгілері крсетілген. Бл кездегі (Л.Т.Журба, Е.М.Мастюкова) дизартрияны жеіл трі жойылан дизартрия бас миыны минимальды дисфункциясы белгілерімен сйкестенеді.

Алалия – тіл мкістіктеріні ішіндегі е ауыр тріне жатады. Мкістікті мндай тріне шалдыан баланы сйлеу тілі іс жзінде атынас ралы бола алмайды. Баланы ана рсаында жне сбилік кезде дамуындаы ми абыыны сйлеу орталытарындаы табии байланыстарды бзылу серінен сйлеуді дамымауы немесе млдем болмауы. Алалияны моторлы жне сенсорлы алалия деп блеміз. Моторлы алалия - сйлеуді моторлы жаыны бзылуы. Сенсорлы алалия - есту алдыы мен танымды абілетті саталуы кезіндегі естігенін тсінбеушілік. Балалар церебральды салы кезінде бзылуларды крделілігі мен таралымы р трлі болады. Крделі жадайларда ая-олды атарынан салдануы ммкін. Мндай жадайда баланы имыл-озалыса тсуі, озалыс функцияларыны дамуы иындайды. Кемшілікті жеіл трінде аяты салдануы аныталады. Кейбір балаларда бір жаты имыл-озалысты бзылуы, яни гемипарез байалады. Тірек-имыл аппаратыны бзылуынан олигофренияны белгілері де байалады.Неврологтар балалар церебральды салыны негізгі ш формасын анытап крсетеді: иілу, бгілу сияты озалыстарды жиі бзылуынан болатын спазмалы формасы, денені еріксіз арты озалыса тсуінен болатын гиперкинездік формасы, баланы жруі мен тепе-тедігін сатауа кедергі келтіретін астениялы формасы.

Тірек-имылды бзылуы кезіндегі бала миыны дамуында тзетуге бейім тратын жадайларды есепке алса, тзету жмыстарыны нтижесінде баланы имыл-озалысын тзетуге болады.

Балаларды кпшілігінде имыл-озалысты бзылуымен атар мінездерінде згерістер байалады. Балалар церебральды салы кезіндегі ерекшеліктер, оларды туан кнінен бастап-а пайда болады. Мндай кемшіліктер баланы басын стауы, отыру мен тру, жру дадысын игеруі, манипуляциялы озалыса тсуі кезінде аны байалады. Балалар церебральды салы кезіндегі орталы нерв жйесіні заымдануы ерікті озалыса тсетін жйелерді жмысын лсіретеді.

Буынды тонусты жмысы апраксиялы былыстар трінде, яни практикалы масаттаы имыл-озалыстарды орындай алмаушылы (тймені адай алмаушылы, бтекені бауын байлай алмаушылы), озалыса тсу кезіндегі стереогенез (сипап-сезу арылы заттарды тани алмаушылы) байалады.

Балалар церебральды салы аныталан кннен бастап баланы міндетті трде балалар невропатологына тексерту керек. азіргі кездегі зерттеушілерді пікірінше, ерте аныталан жне ерте емдеу-сауытыру шараларын абылдаан балалар церебральды салы аныталан баланы нервтік-психикасыны дамуында жетістіктерді байалатыны белгілі. Тірек-имыл аппараты бзылан балалара арналан кмекші мектептерде жне он екі жылды жалпы білім беретін мектептерде з бетінше озалыса тсетін, интеллектісі саталан, з-зіне ызмет ету дадысын игерген балалар білім алады. озалыса тсе алмайтын, з-зіне ызмет ету дадысын игермеген балалар арапайым кмекші мектеп бадарламасымен, жеке бадарлама бойынша й жадайында білім алады.

Дамуында трлі кемшіліктер аныталан балаларды категорияларыны райсысы психологиялы-педагогикалы жеке ерекшеліктерге блінген. Осы ерекшеліктерді райсысын оу-трбие процесін йымдастыруда психологиялы-педагогикалы оытуды тактикасы мен стратегиясы есепке алынады. Дамуында крделі дегейдегі кемшілігі бар мгедек балалар білім беру кеістігінен алшатап, леуметтік амсыздандыру жйесіндегі интернаттара жолдама алады. Дамуында бірнеше кемшілік шоырланан трт жастан асан балалар леуметтік дамуа баытталан психоневрологиялы интернат-йлерінде трбиеленеді. Бл мекемелерді негізгі рекеті мгедек балалара леуметтік кмек крсетуді медициналы моделін ру арылы жргізіледі.Осы тста аныталатын балалар церебральды салыны классификациясы:

Гемиплегиялы формасы балалар церебральды салыны кп тараан трі. Бір жа жарты шарлар миыны бзылуынан болады. Баланы алашы кннен-а бір жа ая-олыны имылды-озалыстара тспейтінін байауа болады. Мндай балалар иындыпен отырып, жруді, труды да иындытармен бастайды. имыл-озалыстарды жзеге асуы зорлану, иналу трінде крініп, эпилептикалы жадайлар да білінеді. Гемипарез формасы балаларда мтылу, аып алу функцияларын орындау кезінде бала саусатарын біріктіруде, олдарын кеудесіне ою кезіндегі иындытармен байалады. Сол жа жарты шарлар жмысыны бзылуы кезінде балаларды сйлеу тіліні бзылуы рысу-парездік дизартрия немесе моторлы алалия, дислексия, дисграфия трінде байалады. Сол жа жарты шарлар блігіндегі самай блігіні заымдануы фонематикалы абылдауды бзылуымен аныталады.

Диплегиялы формасы балалар церебральды салдануыны екі аяты спазмалы рысу трлерімен аныталатынЛиттл ауруыны атауымен танымал трі. Бала физикалы дамуы жаынан артта алады. Мндай балаларды жріс-трысында ала арай жне тмен арай мтылушылы байалады, яни жрісі спазмалы-парездік кйді бейнелейді. Жріс-трысында тізелері бір-біріне жанасып, бала жрген кезде табандарына емес аяты саусатарына кш тсіреді. Мндай балаларды интеллектуалды дамуы толыымен саталуы ммкін.

Гиперкинездік формасы атетоз типіндегі зорлану, иналу, буынды тонус пен психиканы бзылуы арылы имыл-озалыса тсуде байалады. Гиперкинез формасындаы балалар церебральды салы миды абыты бліктеріні заымдануынан болады. имылды озалыстарды бзылуы еріксіз зорлану тріндегі имылды озалыстар арылы байалады. Гиперкинез еріксіз трде уайымдау, толу кезінде еріксіз имылды озалыстар кезінде кшейе тседі. Еріксіз имылды озалыстар бет блшы еттеріні, тіл, бас, мойын, денені озалыстарында жиі байалады. Гиперкинездік формасында ерікті моторика иындыпен алыптасады, озалыс дадысыны автоматизациясы иындап, сіресе жазу дадысыны алыптасуы иына соады.

Балалар церебральды салы кезіндегі жргізілетін коррекциялы-педагогикалы процес барысында есепке алынатын аидалар:

- коррекциялы-педагогикалы процесті жйелі трде йымдастыруда имылды, сздік, психикалы бзылуларды баылауа алу керек;

- саталан функцияларды кмегіне сйене отырып кмек крсету жмыстары ерте басталу керек;

- онтогенез дамуны жалпы задылытарына сйене отырып, коррекциялы-педагогикалы жмысты йымдастыру керек;

- психиканы жне сйдеуді даму динамикасын баылау керек.

- коррекциялы-педагогикалы кмек крсету жмыстарыны бір-бірімен байланысын адаалау керек.

- баланы отбасымен тыыз арым-атынас орнату керек.

О.Г.Приходько зерттеулері крсеткендей, коррекциялы-педагогикалы ызмет крсету жмысыны тиімді кезеі мірді алашы жылы болып табылады. Кмекті мндай трі стационар жадайында йымдастырылады. Ата-аналарды йымдастыру жмысымен таныстыруда есепке алынатын негізгі жадайлар:

- ересек адамдармен эмоциялы арым-атынасты дамыту;

- блшы ет пен артикуляциялы аппарат жмысын реттеу;

- дыбысты, буынды, сздік реакцияларын реттеу, уілдеу, былдырлау, былдыр сздерді айтуын баылауа алу;

- сору, жтыну, шайнау ызметтерін тзету;

- сенсорлы абілеттерді дамыту;

- сйлеу кезіндегі тыныс алуды дамыту;

-заттармен рекетке тсу кезіндегі олды имылдарын дамыту;

- сзді тсінудегі дайынды кезені жмысын алыптастыру.

Ерте кезедегі жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды негізгі баыттары:

- затты рекетті алыптастыру;

- функционалды ызмет трлеріне арай ойыншытарды пайдалану, рекетке тсуге йрету);

- крнекі-образды ойлауды, ерікті, траты зейінді алыптастыру;

- сйлеу жне затты-практикалы рекетке тсуді алыптастыру;

- оршаан орта туралы арапайым тсініктерді алыптастыру;

- сенсорлы белсенділікті ретке келтіру (кру, есту);

- саусатарды функционалды ммкіндіктерін арттыру, координацияны дамыту.

Балалар церебральды салы кезінде з еркімен озалыса тсе алатын 3 жасар бала арнайы балабашаа бара алады. Топтаы баланы толымы 8 баладан трады. Арнайы балабашадаы коррекциялы-педагогикалы жмыстар Е.Ф.Архипова, Л.А.Данилова, Г.В.Кузнецова, И.Ю.Левченко, О.Г.Приходько, Н.В.Симонова, И.В.Смирноваларды ран дістемелік-бадарлама материалдары бойынша жргізіледі. Мектеп жасына дейінгі балалармен жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмысты негізгі баыттары:

- ойын рекетін дамыту.

- оршаан ортамен тіл арылы арым-атынасты орнату.

- оршаан орта туралы тсініктерді кеейту.

- сенсорлы функцияларды дамыту. Кеістік жне уаыт туралы тсініктерді алыптастыру. Кинестетикалы абылдау мен стереогнозды дамыту.

- зейінді, ойлаауды, есте сатауды (крнекі-образды жне абстрактілі-логикалы ойлау) дамыту.

- математикалы тсініктерді алыптастыру.

- ол ебегінейрету мен жазуа дайындау.

- зіне ызмет етудегі гигиеналы талаптарды игерту.

Балалар церебральды салы кезіндегі жмыстарды негізгісін логопедиялы тзету жмыстары райды. Оны масаты - вербалды ралдар арылы арым-атынаса тсуді дамыту, сйлеуді маыналы жаын йрету.

О.Г.Приходько крсеткендей логопедиялы жмыстарды негізгі міндеттері:

- блшы ет тонусы мен артикуляциялы аппарат блшы еттеріні жмысын реттеу;

- сйлеудегі тыныс алу мен дауысты реттеу;

- сйлеуді темпті-ритмикалы жаын ретке келтіру;

- дыбыстарды ою, машытандыруда артикуляциялы органдарды жмысын реттеу;

- ол мен сауса имылдарын дамыту;

- сйлеуді лексикалы-грамматикалы маынасын дамыту, з ойын мазмндауа йрету.

VI трдегі (тзету) мектептерде балалар церебральды салына шыраан балаларды оытудаайын трдегі кемшілік аныталмаан балалар жалпы мектепте білім алады.имылды кемшіліктерді айын трдегі крінісі кезінде VI трдегі (тзету) мектептерінде білім алады.

Коррекциялы-педагогикалы жмысты масаты баланы ммкіндігіне сай жан-жаты дамыту. Арнайы мектептерде балалар церебральды салына шыраандарды 60-70%-ы білім алады. VI трдегі (тзету) мектептерде білім беру процесі жалпы білім беретін мектепті ш дегейімен (бірінші дегейі- бастауыш саты 4-5 жыл, негізгі жалпы білім беру 6 жыл, орта білім беру 2 жыл) оытылады.

Мектепке 7 жастан бастап абылданады. Балабашада болмаан бала дайынды сыныбынан бастап оиды. Дайынды сыныбындаы оытуды міндеттері: интеллект дамуыны дегейін анытау, баланы оуа абілеті мен потенциалды ммкіндіктерін анытау, (жалпы немесе арнаулы мектепте) алдаы уаыттаы білім алу мен бейімделу ммкіндіктеріне болжам жасау болып табылады.

Балалар церебральды салы кезіндегі арнаулы білім беру процесіні міндеттері: оыту мен трбиені сйкестігін орындау, емдік-сауытыру жмыстарын жргізу, ебекке баулу мен ксіби бадар беру.

Коррекциялы-дамыту жмыстарыны мазмны:

- танымды рекеттерді реттілікпен дамыту;

-жоары психикалы функцияларды дамыту;

- тртіп нормаларын игерту, леуметтік-трмыса бейімдеу.

Тірек-имыл аппаратыны крделі бзылуы кезіндегі оытуды йымдастыруды формасы й жадайында білім беру болып табылады. й жадайында білім беруді тиімділігі балаларды білім беру кеістігіне жетелесе, екінші жаынан білім беру бадарламасыны ысартылуына, й тапсырмаларын орындаудаы реттілікті саталмауына, баланы оамнан, рдастарынан ошаулау, ксіби ебекке йренуді шектелуіне апарады.

Арнайы мектеп-интернаттарда баланы психофизикалы ммкіндіктеріне сай ксіби білім беру ебекке баулу жмыстары кнделікті йымдастырылып, баланы тігін ісі, ааш шебері, машина басу, бабан ісі т.б. мамандытара йренісуіне жадай жасалады. Баланы ебекке жарамдылыын дрігерлік-медициналы ебек экспертизасымен анытау арылы, ксіби білім беруде баланы техникумдара, училищелерге оуа тсуіне жеілдіктер жасалады.

Соы жылдары имыл-озалыстарында кемшіліктер бар балаар жалпы білім беретін мектептерге орналасуда. Оларды атарында кбінесе, сколиоз, туа пайда болан жамбас сйектеріні шыуы, майтабанды, балалар церебральды салы кездеседі. имылды бзылуларды негізгі белгілері жріс-трысты трасыздыы, жру темпіні баяулауы, баспалдатан з бетінше тсе алмау болып табылады. Мндай балалар згелерді кмегінсіз киімдерін шешуде, киюде киіміні тймелерін салуда иындытара шырайды. Аталан кемшілікті белгілері балалар церебральды салы кезінде аны крінеді. Олар о жа немесе сол жа олды салдануынан трлі рекеттерді орындай алмайды, озалыс координациясы бзылады, аятарды арасы ке ашылан кйде жруге бейімділік танытады, орыныш пен уайымдау кезінде лау, з озалысын реттей алмаушылы асиеттер крсетеді. здеріне ызмет ету дадысыны алыптасуы жеткіліксіз кйге ауысып, затты-практикалы рекеттері де шектелгендіктен сурет салу, жазу дадысын игеруге дайындысыз болып келеді.

Балалар церебральды салы кезінде аталан озалыстарды шектелуі емес, кейбір дыбыстарды айту да бзылады. Ол балаларды ммкіндігі з бетінше озалыса тсу кезінде, заттарды манипуляциялауда, згелермен арым-атынаса тсу кезінде шектеліп, мектепке дейінгі шата рбылары игерген білім мен оршаан орта туралы тсініктерді толы игере алмайды. оршаан орта туралы мліметтері фрагментті трде боландытан заттар мен былыстар туралы ымдарды мазмнын салыстыру, негізгіні табу, себеп-салдарды табу, сздік орды болмауы тріндегі кемшіліктер аны крініп отырады. Сондытан ол балаларда жалпы мдени орындарды (дкенде, театр, музей т.б.) тану ммкіндігі де шектеліп, аталан мдени орындар туралы тсініктері болмайды.

Бл балаларда аталан кемшіліктерді серінен имыл-озалыс дадысыны алыптаспауы ана емес, озалыс туралы ымдар да болмайды. Ол шін озалыс мшелеріні жмысын ана емес, озалыса тсудегі сезім органдарыны жмысын алыптастыру ажет.

Балалар церебральды салы кезіндегі оу процесіні тиімділігін арттыру шін м,алім бала дамуыны психофизикалы ерекшеліктерін, оу материалын игеруде жне денсаулыына байланысты кездесетін иындытарды типтерін білуі керек. Оыту кезіндегі иындытарды себептерін, ол кемшілік бала дамуыны ай кезеде боландыын білу, анытау, оны сері оу материалын игеру кезінде алайша байалып отырандыын білу маызды.

Оу - трбие жмысыны басталу уаытына дейін ата-аналармен кездесу жасап, баланы сйіп айналысатын ісімен, ызыушылыымен, бейімділігімен, ммкіндігімен, сйіп оитын пндерімен, ойындарымен танысып, дамыан имыл-озалыс актілерін білу, ол озалысты ай кезде жасы байалатынын, баланы еркін озалыса тсу ммкіндігігні алайша орындалатынын анытау ажет. Одан баса бала бойындаы жаымды жне жаымсыз асиеттерді анытау малім жмысы шін маызды. Малімні ата-аналармен тыыз арым-атынас орнатуы балалар церебральды салы бар балаларды леуметтік ортаа бейімделуі, жалпы білім беретін мектептерде зіні орнын табауна септігін тигізеді. Балалар церебрльды параличі бар оушы білімді игеріп ана оймай, денсаулыын сатап, ныайтуа байланысты емдік-сауытыру шараларын емханаларда абылдап, арнаулы ауруханаларда ем абылдап отырады.

Арнаулы мекемеге абыланатын баламен жым оушыларын толы таныстырып, оны дамуындаы згешеліктерді, оны шеттетпеу керектігі туралы таныстыру жмыстарын жргізеді. Балалар церебральды салымен келген оушыны ызыушылыы, мінез-лы, бойындаы жасы асиеттері туралы айтып, оан сынып оушылары тарапынан олдауды, кмекті ажеттілігі туралы тсіндіру жмыстары жргізіледі.

Балалар церебральды салы кезінде оу мен ебек рекетіне тсудегі имылды дадылар мен іскерлікті алыптаспауынан оушыларда жазу, зіне ызмет ету, ебекке араласу дадысында айтарлытай иындытар туатыны белгілі. Олар андай иындытар? Балалар церебралаьды салы кезінде жазу дадысын игеруді иындыы сермеу функцияларыны алыптаспауынан немесе аталан функцияны дамуындаы кемшілікпен тсіндіріледі. ол буындарды еркін озалысын ажет ететін жазу актісіні зі буындарды лсіздігінен, кей кезде барлы олды озалысыны лсіздігінен нашарлайды. Мндай кезде балалар жазу барысында олдарын дрыс стай алмай, жазу лгісі олды озалысына байланысты аныталады. Жазу кезіндегі ріп элементтеріні арасы жанаспай, сздер тсініксіз кйге ауысып, каллиграфияа ойылатын талаптар толы орындалмайды. Жазу кезінде гиперкинезді серінен бала олдарыны, саусатарыны имылын зорлау, кштеу арылы озалыса тсіреді, мны серінен ріптерді кейбірі лкен немесе кіші болып, саусатарды арты озалысы жазуа кедергі келтіреді.

Балалар церебральды салы кезіндегі жазу дадысы баяу дамитындытан, олара шекте тыс жазу жмыстарын орындату, жазу жылдамдыын кшейту керісінде ол жне сауса моторикасыны жмысындаы кемшіліктерді пайда болуына себепші болады. Нтижесінде ебек сабатарында ермексазбен жмыс жасау, ермексазды блу, илек, заттарды белгілі формаларын жасау, бліктерге блуде иындытара кездеседі.

Денешынытыру сабатарында балалар церебрлаьды салы кезіндегі бала дамуыны ерекшелігін білу маызды. Саба барысында балалар дене тепе-тедігін сатай алмаандытан олдары мен аятарын ажетті алыпта игере алмайды. Дене жаттыуларынан белгілі бір заттарды пайдаланып орындалатын арнаулы жаттыулар: допты, брусокты дл тигізу, жіпті, аранды ысу тріндегі жаттыуларды орындауда длдікті сатамау, жоары немесе тменге самау, ару тріндегі озалыстарды орындай алмайды. Жгіру, зындыа секіру, рмелеу сияты тапсырмаларды орындау кезінде де имылды бзылу кедергі келтіреді. Сонымен атар, балалар церебральды салы кезінде баланы тыныс алуыны нашарлауы берілген тапсырмаларды орындауа кедергі болады.

Балаларды кпшілігінде кру ызметі мен моториканы,тепе-тедікті бзылуынан олды озалысы мен кз арылы озалысты реттей алмауды сері де орын алады. Кру жне моторлы координация оу дадысын игеру кезінде, яни бала кітаптаы жазуларды кз арылы саусаымен буындарды, сзді, сйлемді баылауа алып, жргізіп ои алмай иналады. Ол балалар олды имылы баланы еркінен тыс орындалатындытан дптердегі жазу жолын сатай алмайды. орытындысында, баланы жазуы блшектенген кйге ауысады да, бала не жазыланын тсіне алмайды. Кру арылы баылау жасау жне моторлы координация ызметіні алыптаспауы зіне-зі ызмет ету кезінде, ебекке баулу сабатарындаы материалдарды ажетті орына онналастыру, айшымен жмыс жасауда, жапсырма жмыстарын орындауда байалады.

Балалар церебральды салы кезінде кейбір балаларда кеістікті бадарлау, талдау мен жинатауабілеттері жеткізіліксіз болады. Мндай белгілерді конструкциялау, зіне-зі ызмет ету кезінде, оу мен жазу кезінде, дене шынытыру сабатарында байаймыз. Балалар сызышпен жмыс кезінде дптерге кесінділерді, тзулерді, брыштарды дрыс орналастырмай, дптерді о жаы мен сол жаын айыра алмай иналады. Кеістікті бадарлау ызметіні бзылуы, заттарды кеістіктегі орналасуын бадарлай алмау, талдау мен жинатау абілетіні бзылуы кезінде кру жне моторлы координацияны ызметіні бзылуы кшейіп отырады.

Заттарды кеістіктегі орналасуын айыра алмау, кеістікті бадарлай алмау математика сабатарыны бастапы кезеінде аны байалады. Мысалы, санны рамымен танысуда оларды затты санымен сйкестендіре алмай, берілген санды дптер жолына орналастыра алмайды. Ерекше иынды тудыратын процесс геометрия мен тригонометрия матераилдарын игеру барысында крініс табады.

Кеістікті бадарлау мен заттарды орналасу алпын бадарлай алмау география сабатарындаы бадарлама материалдарын игеру барысында (зендерді аысы, оларды баыты, масштаб, планмен жмыс, дниежзіні белгілі блшектеріні орналасан жері) контурлы картамен жмыс жасау барысында крінеді. имылды озалысты алыптаспауы оушыларды оу рекетіні мазмнын, оны алыптасуын айындап отырады.имылды дады мен іскерлікті уаытында алыптаспауы моториканы жетіспеушілігі ана емес, барлы крделі функцияларды (кру жне моторлы координация, кеістікті бадарлау, талдау мен жинатау) бзылуына апарады.

Балалар церебральды салы кезіндегі оушыларды оыту мен трбиелеу жмысыны ерекшелігі сйлеу тіліні дамуымен де аныталады. Бл балаларды сйлеу тіліні дамуындаы кемшіліктерді сипаттамасы дыбыстарды дрыс айтылмауы, сз маынасыны бзылуы, байланыстырып сйлеуді болмауы, оршаан адамдара сзді ссініксіз болуымен тсіндіріледі. Сйлеу кезіндегі кемшіліктерді крделенуі сзді дыбысты жне буынды рамыны згерістерге шырауы тыныс алуды бзылуымен байланысып отырады. Кей жадайларда дауысты бзылуы байалып, балада маалы, монотонды сйлеуді белгілері крінеді.

Игерілген білімді тексеру, бадарлама материалыны клемін анытауда малім жмысына кедергі болатын жадайлар орын алып отырады. Олар сйлеу аппаратында зорлану, иналу озалыстары ауызша жауап беру кезіндегі бет блшы еттеріні еріксіз жиырылуы, дірілмен байалып отырады. Мндай балалар малімні ойан сраына ана жауап беріп, здеріні ойларын те ыса трде жеткізуге тырысады. Кейбір жадайларда балалар ойылан сраа жауап беруде сйлеу аппаратындаы кемшіліктерді, тыныс алуды реттеу шін за уаыт бойы дайындалады, тіпті жауап беруден бас тартулары да ммкін.

Дыбыстарды айтудаы кемшіліктер есту арылы дыбыстарды ажырату ммкіндігін де тежейді. Айтылуы жаынан сас дыбыстарды (ысыры дыбыстарды ызы дыбыстара, жуан жне жіішке дыбыстарды) бір-бірімен алмастырудан жазу кезінде ателіктер оын алады.

Балалар церебральды салы кезінде сйлеуді лексикалы-грамматикалы рылымы да ерекше алыптасады. Оларды сздік оры шектеулі боландытан, бадарлама мазмны бойынша сзді маынасын ажыратып, оны тсінбейді. Бл балаларды жазбаша сйлеуі ріптерді тастап кету, ріптерді ауыстырып айту арылы бзылады. Жазбаша сйлеу мен ауызша сйлеуді сйкес келуі аталан кемшіліктерді анытауымыза себеп бола алады. Сздерді айтылуы мен маынасы жаынан састыын ажырата алмау салдарынан диффернсацияланан жмыстарды трлендіруге тура келеді (М.В.Ипполитова, Е.Д.Чернобровкина, Е.А.Забара).

Сзді лексикалы-грамматикалы алыптасуындаы ерекшеліктер жазу кезіндегі сзді морфологиялы рылымын ажырата алмаумен байланысты. Мндай балалара жрна, жалаулармен жмыс жасау кезіндегі кемшіліктер, сздерді тастап кету, сздерді айталап жазу тн. Бл кезде малім оушыларды логопедке крсетіп, оушыны сйлеу тіліндегі кемшіліктерді анытап, кемшіліктерді тзету мен жоюа арналан малімні жмысына ажетті арнаулы нсауларды беруін талап етеді.

Бала психикасындаы ерешеліктерді арастырса, оларды жмыса араласуы, осылуы баяу екендігін айта аламыз. Мндай кезде малім берілген тапсырманы айталау, орындауа иын соатын жерлеріне осымша назар аудару, баланы тапсырманы орындауа деген ызыушылыын, ммкіндігін арттыру жмыстарын жргізуі керек. Бл балалара жмыс жасауа деген абілетті тмендігі, зейінні трасыздыы тн боландытан, бір тапсырманы орындаудан екінші тапсырмаа кшу кезінде иындытар туындайды. Мндай жадайда малім баланы берілетін тапсырмамен белгілі бір уаыт брын таныстырып, оны орындауды жолдары мен ерекшеліктерін ажыратуа ммкіндік береді. Оушыларды кпшілігі здеріні жіберген ателерін баылау ызметіні нашарлыынан крмейді, байамайды, нтижесінде жмысты орытындысын баалай алмаушылы орын алады. Малім оушыны партадан татааеркін шыып, труын амтамасыз ету масатында ыайлы орына отырызуы керек. Партаны стінде оулытарды, дптерлер мен ажетті заттарды орналастыру шін жеткілікті орын болуы тиіс. Оушыны жмыс кезіндегі имыл-озалысына баылау жасау арылы, ыайлы озалысты баытын анытап, бала шін отырып немесе трып жауап беруді ерекшелігін анытайды.

Малім баланы жмыс жасауды ммкіндігіне арай тапсырманы клемін, дегейлеріне тадау жасап, жазба жмыстары мен баылау жмысыны талаптарын наты білгені дрыс. Балалар церебральды салы кезіндегі баланы имылды ерекшеліктерін есепке ала отырып, жазба жмыстарын орындауа ажетті рал-жабдытарды (тата, бор, жеке карточкалар, альбом, магнитті таталар, компьютер) тадап алуы керек. Оушыны тапсырманы орындау кезіндегі баяулыы жазбаша жмыстарды бір блігін ауызша трде орындауына ммкіндік береді. Сондытан, бадарлама материалындаы берілген білім клемін анытау масатында сынылатын тапсырмаларды клемін, оны орындау тсілдерін ажыратып алу ажет.

Кеістікті бадарлау ызметіні бзылуы мен кру жне моторлы координацияны алыптаспауы малімге осымша жмыстарды жктейді. Мысалы, ріпті немесе цифрды, сздерді жазатын орынды аламмен немесе арындашпен крсету, белгілеу керек. Цифрларды баан трінде жазу кезінде арифметикалы амалдарды дрыс орындалуын амтамасыз етеміз. Ол шін дптердегі торларды трлі-тсті арындаштармен бояу сынылады, яни жздіктерге арналан торды жасыл тспен, бірліктерге арналан торды кк тспен бояу керек.

Оуа йрету кезінде ріптерді, буындарды, ссздерді, сз тіркестеріні кзден тайып кетпеуіне арнаулы ойытармен берілген кітапты арасына салаты жолатарды пайдалану тиімді.

Бейнелеу нері сабатарында салынатын затты орналасу алпын малім алдын ала тсіндіріп, крсетіп, оны негізгі блімдерін, жмысты орындалу тртібін тсіндіреді.

Ауызша сратара жауап беру кезіндегі иындытарды жою шін оушыа сратара жауап беретінін алдын ала ескертіп, оан дайындыа уаыт беру керек. Ауызша сйлеуге йрету барысындаы баланы білімін баалауда сйлеу тіліндегі ерекшеліктерді ескеріп, интонацияны, дауыс ыраыны, сйлеу мнерлілігіні саталмауына байланысты бааны тмендетпеу керек.

Жазбаша жмыстарды баалауда жазуды бзылуы, ріптерді дрыс орналаспауы, сз арасындаы, жол арасындаы зіктерді сатамау, ріптерді ені мен зындыына байланысты пішіндерді саталмауы, зорлану имылыны серінен сздерді айталануына байланысты баланы жмысын тмендетпеу керек.

Оушыларды білімін баалаудаы иындытар фонетикалы-фонемалы естуді бзылуы мен жалпы сйлеу тіліні бзылуына байланысты туындап отырады. Малімге жіберілген ателіктерді айсысы балалар церебральды салы аныталан оушылара тн екендігін жне орфографиялы ережелерге тн ателік екенін ажыратып алу міндетті. Мндай жадайларда малім орындалан жазба жмыстарын логопедпен келісіп, талдау жасааннан кейін жіберілген ателіктерді тзету мен жоюа арналан дістермен, дістемелермен танысады. Мазмндама, шыарма жазу кезінде оушыларды з ойын толы, жйелі баяндау абілетіне, сйлемдерді дрыс ру, сынылан сйлемдерді сауатты жазу, грамматикалы рылымын анытау абілеттеріне назар аударады. Мазмндама жаздыру шін мтіндерді мазмны, клемі, тірек сздері мен синтаксистік рылымы балалар церебральды салы аныталан оушыны ммкіндігіне сай болуы керек.

Пн бойынша оушыларды білімі, іскерлігі мен дадысын анытауда, баалауда мынадай критериилер саталуы тиіс:

-білімні клемі;

-білімні орындалу уаыты мен йлесімділігі;

-білімні орытындысы мен жйелілігі.

Сонымен атар, оушылар оу ебегін іскерлік, дадымен штастырып, берілген таырыпты негізгі мазмнын жаа материалмен байланыстыра білуге алыптасуы тиіс.

Баылау сратары мен тапсырмалары

1. Балалар церебральды салыны клиникалы формаларына сипаттама жасаыз.

2. Балалар церебральды салы кезідегі имылды бзылуларды атаыз.

3. Балалар церебральды салы кезіндегі бала психикасыны дамуындаы ерекшеліктер андай?

4. Балалар церебральды салы кезіндегі арнайы балабашаларда жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды мазмны андай?

5. Балалар церебральды салы кезіндегі арнайы мектептердегі педагогикалы процесті ерекшеліктерін ашыыз.

6. Жалпы білім беретін мектептердегі тірек-имыл аппараты бзылан балалармен жргізілетін коррекциялы-педагогикалы жмыстарды ерекшеліктерін аныта.