Ішкі жне сырты сауда
Сырты сауда– елдер арасындаы сауда.
Тауарлар мен крсетілген ызметтер кетілімі (экспорты) мен келімінен (импортынан) трады. Келісімшартпен ресімделетін коммерциялы ммілелер арылы жзеге асырылады.[1]
Дниежзілік экономиканы райтын лтты шаруашылытар бір-бірімен халыаралы экономикалы байланыстар (ХЭБ) жйесімен тыыз байланысан. Бл байланыстар халыаралы географиялы ебек блінісі негізінде дамиды.
Алашы мемлекеттер арасында халыаралы экономикалы арым-атынастарды е байыры трі – сырты сауда атынастары орнай бастады. Дамыан елдер жаппай нім ндіре бастаан индустриялы кезеде сырты сауданы маызы крт артты. азіргі заманда кез келген ел экономикасыны ажырамас блігіне айналан сырты экономикалы байланыстарды рылымы крделеніп, аясы кеейе тсті. Соан арамастан, сырты сауда халыкаралы экономикалы байланыстарды негізгі трі болып табылады. Халыкаралы экономикалы байланыс жйесі сырты саудадан баса несие-аржылы атынастар, жмыс кшімен алмасу, халыаралы туризм, экономикалы жне ылыми-техникалы ынтыматастыты амтиды. Ішкі сауда – экономиканы бір саласы. Ішкі сауда –бір ел ішіндегі сауда
Практикалы саба 5
1. Лексикалы таырып:Аша- кредит саясаты.Банк жйесі. лты валюта.
2. Грамматикалы таырып:Сан млшер категориясы.
Грамматикалы анытаыш:
Кптік жалауларыны олдану ерекшеліктері.Кптік маына білдіретін барлы, барша, кллі, бірнеше, біраз, кр, кптеген, талай жне т.б. сздер олданысы.Кп ымны сан есімдер арылы берілуі.
Баа. н
Баа – німні зіндік ны. Ол мемлекет тарапынан баылауда болады. Мемлекет баа саясатын жргізу шін за абылдайды.
Тауарды сатып аларда, біз тауарды сапасына, тр – тсіне жне баасына кіл аударамыз. Баа дегеніміз німні, бйымны, тауарды, жмыстарды, ызмет крсетуді ашалай ны. Ол ндірістік шыына, істелген ебек млшеріне, сраныс пен сыныса байланысты алыптасады. Бааны мынадай трлері бар: биржалы баа, діл баа, шартты баа, ктерме сауда баасы, еркін баа.
н – тауарды баасы немесе тауарларды, негізгі рал жабдыты сатып алуа жмсалан ашалай шыын. Сонымен бірге, жмыстарды орындауа жне ызметтерді крсетуге, игіліктерді сатып алуа блінген ашамыз.
Цена базисная – цена для определения качества, сорта товара. Она является исходной для определения окончательной цены фактически поставляемого товара.
Цена действительная – цена, по которой фактически совершается сделка.
Цена договорная – цена, устанавливаемая по договоренности между производителем (продавцом) и потребителем (покупателем) продукции.
Цена мировая – денежное выражение международной стоимости реализуемого на мировом рынке товара.
Аша
Аша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар ндірісіні дамуындаы бірден-бір шарт жне нім болып табылады. Тауар - бл сату немесе айырбастау шін жасалынан ебек німі. Тауар ажетті ттыну нын алу ралы бола отырып, зіні ндірушісіне атынасы бойынша айырбас ны ретінде крінеді. Тауарды ттыну нын ашаа теестіреді. Аша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлы баса тауарды ны бейнеленеді жне оны делдал ретінде атысуымен тауар ндірушілер арасында ебек німдеріні айырбасы здіксіз жасала береді. Жалпыа бірдей эквивалент ролі тарихи трде алтына бекітілген.
Ашаны ызметі: н лшеуіші, баылау ралы, баа клемін крсету ралы, айналыс ралы, ор жинау ралы, азына жасау ралы, тлем ралы, дниежзілік аша ызметін атарады.
Аша айналымы дегеніміз – ебекке аы тлеу, тауар ткізу, крсетілген ызмет шін есеп айырысу жне баса да тлемдерді жзеге асыру барысында ашаны здіксіз озалыса келуі. Ашаны е басты ерекшілігі де, нды асиеті де оны адамдара ажеттілігінде.
аза елі лы Жібек жолына орналасандытан аша жасау, оны айналыма енгізу – мір ажеттілігі деп тым ерте ола алды. Арыстан бейнеленген тегелерді Суяб, Тараз алаларындаы арнаулы шеберханаларда йан.
ылым лемін VIII асырды басында жасалан Тргеш аанатыны тегелері ерекше ызытырып отыр.
Мыс, ола, кміс тегелер шыаратын арнайы теге сарайы болан. (Тркістандаы теге сарайы).
Тараз, Испиджаб тегелері ел экономикасында еркше міндет атарды.
збек хан, Жнібек хан, Бердібек, Наурызбек хандарды атынан ндірілген кміс, мыс ашалары ке таралып, айналымда болан.
аза ашалары тек ана сауда айналымы шін ана емес, зіні дербес ел боландыын длелдейді.
Тапсырма:
I. Мтінмен жмыс.
Табыс пен пайда
Табыс табу, пайда табу – лкен нер, лкен ебек. Ол андай жолмен келеді? Табыс оай жолмен келмейді. Кез – келген ндіруші ебектенгенде, біріншіден, пайдалы нім шыаруды ойлайды, екіншіден табыс келуді жоспарлайды.Табыс – бір уаыт кезеінде ксіпорындарды (фирма, компания, ЖШС т.б) німді ткізуден, жмыстарды орындаудан, ызметтер крсетуден тскен ашалай аражаты.
Бл халыты (жеке адамны, отбасыны) з мтаждарын анааттандыру шін алатын ашалай немесе заттай алатын аражаты.
Ксіпкер р ісін тсетін пайданы болжап бастайды. Кейде болжал аталуы ммкін аталан жадайда ол пайдаа кенеледі. Ал аталмаан жадайда залал шегеді. Сонымен, пайда дегеніміз табысты шыыстан асып тсетін ашалай аражат сомасы. Табыс - ксіпорын не жеке адамны ызметтері шін берілетін ашалай аражаты немесе материалды ресурстары болып табылады. Пайда – таза табыс трі, ндіріс шыыны мен табысты айырмашылыы.
Табыс – келешек шін керек. Табысты тапанда – бір блшегін ндірісті дамытуа, екінші блшегін айырымдылыа, таы бір блшегін келешекке, енді бір блшегін зіізді ажетіізге жмсауа болады.
Адамзат оамында алаш рет нім шыара бастаанда адам шін е ажетті – тама, киім, халы ттынатын тауарларды шыаран. р нім баасын кеткен шыындар, салытар, жалаы райды. Мемлекет з жадайын ойласа, ндірісті де ойлауы керек. Оан кмектесіп, ктерілуін амтамасыз етуі ажет.
I. Мтінмен жмыс.
Банк ызметі
Банк – мамандырылан аржы мекемесі. Оны негізгі ызметі: есеп айырысу, жиналан ашаларды несие трінде беру, ксіпорындар,мекемелер мен тлалар арасындаы зара тлемдер мен есептеулерде делдалды ызмет крсетеді. Банкті зырына жаа аша шыару мен баалы ааздар шыару да кіреді. Банк республикадаы аша айналымын реттейді.
“азастан Республикасыны лтты банкі туралы” Заы бойынша Р- ны лтты банкі Р- ны Орталы банкі жне республикамыздаы банк жйесіні жоары дегейі болып табылады.лтты банк- аша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, баса да материалды ндылытардан тратын жекеше млкі бар зады тла. Р- ны лтты банкіні негізгі міндеті- Р-ны лтты валютасыны ішкі жне сырты тратылыын амтамасыз ету болып табылады. Сонымен атар, лтты банк азастанны экономикалы дамуы жне оны дние жзілік экономикаа интеграциялануы масаттарына жетуге, аша- несие жне банк жйесіні тратылыын амтамасыз етуге кмектеседі. Банктік жне баса несиелік мекемелерді ызметін реттейтін ережелерді жасайды. Оларды орындалуын баылайды жне несие берушілерді, салымшыларды мдделерін орайды.
лтты банкі жмысыны негізгі баыттары- елдегі несиелік ресурстарды жне аша айналысын басару болып табылады. Сонымен атар, банк ісін лицензиялау, баылау жне адаалау ызметін атарады. Валюталы операцияларды жргізу ережелері мен тртібін жасайды. Біркелкі валюталы саясатын жргізеді.
лтты банкіні е жоары басару органы лтты банк траасымен басарылатын басарма болып табылады. Басарма 9 адамнан трады. Оны рамына- лтты банк траасы, 4 орынбасары, Парламент пен Президентті бір- бір кілі жне азастан Министрлер Кабинетіні 2 кілі кіреді. Басарма мшелері Р Президентімен бекітіледі.
Басарма мынадай сратарды шешеді:
- мемлекеттік аша- несиелік саясатын жасайды;
- лтты банкі шыаран, банктер ісіне атысты нормативтік актілерді бекітеді;
- Парламент бекіткен тжырым негізінде банкноттар мен монеталарды номиналды нын жне шекейлік пішінін бекітеді;
- лтты банкіні банктермен жне азастан Республикасыны бюджетімен операциялар бойынша пайызды млшерлемесін бекітеді;
азастан Республикасыны валюталы айырбас баамын анытау тртібін белгелейді;
| Басарма Директорлар кеесі |
| Траа Трааны орынбасарлары |
| лтты банкіні орталы аппараты |
| Департтаменттер, дербес басармалар жне блімдер |
| Облысты (ауматы) басармалар |
| лтты банкіні туелсіз блімшелері Мемлекеттік сатау орыны Банкнотты фабрика Баалы ааздар фабрикасы Приборлы баылауды мемлекеттік инспекциясы. |
Мтінмен жмыс.
Лтты валюта
Валюта – француз тілінен valuta – “баа”, “н” деген маынаны білдіреді. Кез – келген елді аша жйесі болады.
1993 жылы 15 арашада бізді еліміз зіні лтты валютасын-тегені айналыса енгізді. Теге - егеменді азастанны е бірінші аша белгісі.
Теге де мемлекеттік атрибуттары – ту, герб, нран сияты мемлекетті негізгі бейнелеріні бірі. Ол азастан Республикасыны мемлекеттік рміздер атарынан орын алып отыр. 1991 жылы Кеес Одаы ыдырады. Ресей жаы азастанны экономикалы егемендігін шектейтін талаптар ойды. Сол себепті азастан з валютасын енгізуге мжбр болды. Тегені эскиздерін салу зімізді трт суретшімізге тапсырылды. Олар: Хайрулла абжалилов, Тимур Слейменов, Медыбай Алин жне Аымсалы Дзелханов. Осы суретшілер салан аша лгілерді лтты Банкті Басармасы 1992 жылы 27 тамызда бекітті. азастанда банкнот фабрикасы болмаандытан, жаа ашаларды шыаруа аылшынны «Harison & son’s» фирмасымен шарт жасалды. Бл фирма банкноттарды 400 жыл бойы шыарып келеді.
1993 жылы 12 арашада Р-ны Президенті Н..Назарбаев «азастан Республикасына лтты валютаны енгізу туралы» Жарыа ол ойды. Осы жарымен 1993 жылы 15 арашадан бастап лтты валюта -теге енгізілді.
Бізді теге сапа жне орау дрежесі жаынан мыты валюталарды бірі болып саналады. Ол ТМД елдеріні банкаралы операциялар айналысындаы е тартымды валюталарды бірі. Мысалы, 200 теге купюрасыны арты бетінде (реверс) ажы Ахмет Яссауи кесенесі бейнеленген. Кесенені абыралары мен кмбезінде ран сурасын оуа да болады. Бл кп ебекті талап ететін крделі де ызыты жмыс болды. 200 тегелік банкнотты клемі 144 х 69 мм. Басым тстері оыр жне сары. Оны бет жаындаы (аверс) негізгі бейне – философ, алым л – Фарабиді (870 – 950) портреті. 200 тегені сырт жаындаы (реверс) негізгі бейне – ожа Ахмет Яссауи кесенесіні слбасы.