Практикалы саба 9.
1. Лексикалы таырып:Ебек.Ебек нарыы. Ебек тртібі. Ебек демалысы.
2. Грамматикалы таырып: имыл есімдер ызметі.
имыл есімдеріні жасалуы. Септелуі.Туелденуі.
Ебек
"Ебек" — зіні ттынушылыын амтамасыз етуге ажетті бкіл заттар жиынтыын жасайтын адам рекетіні негізгі формасы.
Ебек адамны зіні алыптасуында, оны сана, сйлеу трізді атынаса абілетті ететін асиеттерін алыптастыратын шешуші кш. Адам ебек арылы табиата сер етеді. Ебекті техникалы жаратану дрежесі, оны дадысын, детін, ебек сйгіштікті алыптастыру жеке тланы дамуында ерекше маызды. Ебекті леуметтік сипаты, оны тарихи даму сатылары ебек процесінде адамдар арасында орныатын жне ебек німдері мен трлерін таратуа сер ете отырып, оамдаы леуметтік атынастар жйесіні негізі болып табылатын ндірістік атынастар ерекшелігіне байланысты. Адам экологиясы шін ебек рекетіне талдау жасау жне рилы табиат жне леуметтік-экономикалы жадайлардаы оны р трлеріні ерекшеліктерін білуді трындарды мір сру жадайын баалауда маызы зор, йткені ебек демалыс жне трмыспен атар адамны мір сруіндегі негізгі элемент болып есептеледі.
Ебек нарыы.Ебек нарыында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында ратын элементтерге жмысшы кшін иемденетін адамдар жатады. Блара психофизиялогиялы, луметтік, мдени, діни, саяси жне т.б. адамды асиеттер тн болады. Осы ерекшеліктер адамдарды мдделеріне, мотивацияларына, ебекке белсенділік дрежесіне елеулі сер етеді жне ебек нарыына, оны болмысына ыпал етеді. ндірістік ресурстарды барлы трлерінен ебекті басты айырмашылыы ебек адамны тіршілік рекеттеріні формасы, оны мірлік масаттары мен мдделерін жзеге асыру формасы. Ебекті баасы-ресурс баасыны жабайы бір трі ана емес, ол тірішілік дрежесіні, луметтік мртебені, жмыскерді, жне оны отбасыны аман-есендігіні баасы, ны болып табылады. Сондытан ебек нарыы категориясын зерттеп талдаанда «адамгершілік» элементтер барын, оларды клекесінде жанды жаны бар адамдар бар екенін естен шыармау ажет.
Ебек нарыы-бл тауар болып табылатын ебек ресурстарыны нарыы бларды тепе-тедік баасы мен саны, олара сраныс пен сынысты бір-біріне етуімен белгіленеді. Ксіпкерлер мен ебекке абілетті адамдар нарыты агенттері,-ебек нарыында зара атынаста болады. Сондытан ебек нарыы сраныс пен сыныс механизмі арылы экономикалы агенттерді арасындаы бсекелестікті нтижесінде жмыспен амтуды белгілі клемі жне ебек тлемі дрежесі орнайтын экономикалы орта немесе болмыс болып табылады. Ебек нарыыны ызметтері оам міріндегі ебекті рлімен белгіленеді, ебек табысты жне жасы хал-жадайды те маызды ндірістік ресурс болып табылады. Осыан сйкес ебек нарыы басты екі ызмет атарады. луметтік функцияа адамдарды табыстары мен жасы трмыс халыны деттегідей дрежесіні амтамасыз етілуі жне жмыскерлерді ндірістік абілетіні тиісті дрежеде дайы ндіруіні амтамасыз етілуіжатады. Ебек нарыыны экономикалы функциясына ебекке рационалды тарту, оны блу, реттеу жне пайдалану жатады.
Ебек нарыы — бл бсекелік нары. Оны рылымды-функционалды йымдастырылуыны те крделі боландыынан, ашан болмасын, жмыс орындары мен ебек ресурстарыны арасында белгілі сйкес келмеушілік болады. зін алмастыруа жоары квалификация талап ететін, жмыс орындарыны бір блшегі бос болып ала береді, ал ажетті арнаулы дайындыы жо адамдарды бір блшегі жмыс таба алмайды. Осындай жадайда, жмысты андайын болмасын табу шін жмыссыздар арасында бсекелестік пайда болады. Осымен бірге, з ебегімен жоары табыс табуды кздеп намды орналасу шін, жоары квалификациялы жмыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бсекелік сайыста болады. Ксіпкерлер арасында фирмаа бай тжірибелі жне жоары квалификациялы мамандарды тарту шін бсекелік крес жріп отырады. Ебек нарыында ебек аы, баа механизмі арылы белгілі сегмент шеберінде жмысшы кшіне сраныс пен сынысты алыптастыратын, экономикалы агенттерді кимылдарын йлестіруге ызмет ететін бсекелік орын алады. Ебек нарыы — бл те икемді рылымды-функционалды рамы бар динамикалы нары. Сондытан ебек нарыында белгілі аымдар алыптасады: жмысшы кші рамынан шыушылар, жмысшы кші рамына кірушілер; жмыс іздеуден бас тартандар; жмыс іздеуді бітіргендер; жмыс тапандар жне т.б. Осы адамдарды бейімділігі оамдаы жмысшы кшінін нарыты динамикасын сипаттайды.
Ебек Тртібі– ызметкер мен жмыс берушіні арасындаы ебек арым-атынастарыны жйесін ыты нормалар арылы белгілеп, оны аидаларын орындауа тараптарды зара міндеттілігін білдіретін ыты категория. Ебек тртібі жмыс беруші мен ызметкерлерді ішкі ебек тртібіне мойынсыну, оны белгілеп берген талаптарын орындау жніндегі зара міндеттемелерінен крініс табады. Ебек тртібі сендіру жн мжбцрлеу сияты дістерді кмегімен амтамасыз етіледі. Сендіру дісін колдану кызметкерлерді кімшілік талаптарын, ксіпорынны (йымны) ішкі ебек тртібі ережелерін саналы жне ерікті трде орындауа деген ішкі ажеттіліктерін трбиелеу масатында оларды санасы мен мінез-лына сер етуді кздейді. Сендіру дісін іске асыруды нысаны кетермелеу шаралары болып табылады. Мжбрлеу дісі сендіру дісі ажетті нтижелерге ол жеткізбеген уаытта олданылады. Ол ебек тртібін бза ны шін олданылатын тртіптік жазалау шаралары болып табылады.
Ебекті йымдастырудаы жмыс берушіні міндеттері:
· ебек жараатына жол бермейтін техника кауіпсіздігіні осы заманы ралдарын ндіріске енгізу
· ызметкерлерді ксіби жне баса да науастара шалдыуыны алдын алатын санитарлы-гигиеналы шараларды амтамасыз ету
· ызметкерлерді ауіпсіздік техникасы, ндірістік санитария, ебек гигиенасы жне ртке арсы сатану жніндегі барлы талаптарды орындауын баылайды.
Жмыс беруші ебектегі табыстары шін ызметкерлерді ктермелеуді р трлі нысандарын олдана алады. Ктермелеуді трлері мен тртібі жке ебек, жымды шарттар жне жмыс берушіні актілері арылы аныталады. Бл — баалы сыйлыпен марапаттау, сыйаы беру, алыс жариялау жне басалары болуы ммкін. Ктермелеу туралы шаралар деректері ебек кітапшасына жазылады. азастан Республикасыны 1999 жылы 23 шілдедегі "Мемлекеттік ызмет туралы" Заында мемлекеттік ызметкерлерді адал ебегі шін ктермелеу шаралары кзделген. Мселен, ызмет міндеттерін лгілі орындааны, мінсіз мемлекеттік ызметі, ерекше маызды жне крделі тапсырмаларды орындааны жне жмыста баса да жетістіктерге ол жеткізгені шін мемлекеттік ызметкерлерге мынадай ктермелеу шаралары олданылады:
· жоары ызмет алу жолымен ызмет бабында ктерілу немесе
кезекті біліктілік сыныбын мерзімінен брын беру
· ашалай сыйлыктар
· зада кзделген ктермелеуді зге де нысандары.
Ішкі ебек тртібі ережелерінде жне тртіп туралы жарыларда кзделген ктермелеу шараларынан баса ызметкерлер айрыша ебек ызметі шін жоары тран органдарга ктермелеуге, азастан Республикасыны ордендерімен, медальдарымен, рметті ататарымен, рмет грамоталарымен марапаттауа сынылады. Мселен, білім беру мекемелеріні ерекше кзге тскен ызметкерлерін ірге таатын "азастан Республикасыны білім озаты" белгісімен марапаттау кзделген. "азастан Республикасыны мемлекеттік марапаттары туралы" арнайы заында республиканы жоары марапаттарына сынылан азаматтарды марапаттауды тізбесі мен реті беріледі.
Ебек демалысы.
Ебек дамалысы - бл жмысшыны белгілі бір кезеде оны орны (ызметі) мен орта айлы жалаысын сатай отырып немесе леуметтік масатта жыл сайыны зіліссіз демалыса босату.
Демалыс трлері
1. тленетін жыл сайыны ебек демалыстары;
2. леуметтік демалыстар:
o жалаысы саталмайтын демалыс
o оу демалысы
o баланы тууына байланысты, жаа туан баланы асырап алу.
Жыл сайыны тленетін ебек демалысы, нормативтік ыты актілермен, ебек, жымды келісім-шарттар мен жмыс берушіні актілерінде осымша кн арастырылмаса, жиырма трт кнтізбелік кнге беріледі.
1. .азастан Республикасыны Ебек кодексін талдау
2. Жоарыда крсетілген мтіндермен жмыс.
Тест.
1) Болымсыз етістікті жрнаын табыыз.
А) –а, -е.
В) –ба, -бе.
С) –жо.
D) –емес.
E) –ды, -ді.
2)Болымсыз етістікті табыыз.
А) Мекендейді.
В) Болады.
С) Жазып отыр.
D) зын болады.
E) Крінбейді.
3)Болымсыз етістігі бар сйлемді табыыз.
А) Табиат- халы азынасы.
В) Адамдарды табиатсыз кні болмайды.
С) Табиатты байлыын орай білуіміз керек.
D) «Халыаралы табиат орау оамы» рылан.
E) азастанда а-стар, сімдіктер аморлыа алынан.
4)Сйлемнен болымсыз етістікті табыыз.
Жабыр жауса, біз ешайда бармаймыз.
А) Жабыр.
В) Жауса.
С) Біз.
D) Ешайда.
E) Бармаймыз.
5) Болымсыз етістігі бар сйлемді табыыз.
А) Сыныбымызбен концертке барамыз.
В) Кп оыса, кп білесі.
С) Біз ормана серуенге шыамыз.
D) лияны дрігер болысы келмейді.
E) Оны нер мектебінде оыысы келеді.
6) Болымсыз етістігі бар маал-мтелді табыыз.
А) Шеберді олы кпке орта.
В) ста, стадан нса.
С) стамен жаын болса, ісі бітер.
D) Жеті рет лшеп, бір рет кес.
E) ста пышаа жарымас, етікші етікке жарымас.
7) Болымсызды етістігі бар маал-мтелді табыыз.
А) Ебек етіп ас ішсе, балдан ттті болады.
В) Кшіе сенбе, адал ісіе сен.
С) Ерінген екі істейді.
D) Жас келсе іске, крі келсе аса.
E) Ерді атын ебек шыарады.