оамны саяси жйесі ызметіні тсінігі

ЖОСПАР

 

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................

 

1оамны саяси жйесі ызметіні тсінігі ЖНЕ РЫЛЫМЫ……………………………………………………………………...

 

1.1ОАМНЫ САЯСИ ЖЙЕСІНІ ТСІНІГІ ЖНЕ ОНЫ МАЗМНЫ…………………………………………………………………….

1.2 САЯСИ ЖЙЕ ТРЛЕРІ ЖНЕ ДАМУ ЗАДЫЛЫТАРЫ……………

1.3 ОАМНЫ САЯСИ ЖЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІ ОРНЫ МЕН РЛІ…………………………………………………………………………...

 

2 АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР……….

 

2.1АЗАСТАН РЕСПУБЛКАСЫНДАЫ САЯСИ КШТЕРДІ КЕМЕЛДЕНУ РДІСІ……………………………………………………….

2.2 АЗАСТАНДАЫ САЯСИ ЖЙЕНІ РЕФОРМАЛАУ………………...

 

ОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………...

 

КІРІСПЕ

 

оам - экономикалы жне рухани бірттастыпен, мір сру жадайын йымдастыруды ттастыымен сипатталатын, белгілі бір ауматаы адамдар бірлігі.

Саяси жйе - елді саяси міріне атысатын мемлекет пен мемлекеттік емес оамды рылымдарды бірттас кешенде арастырылуы.

Соныен, оамны саяси жйесі - мемлекетік жне оамды йымдарды, ебек жымдарыны бірігіп, елді саяси міріне кірісіп, оамды дамытуа, ныайтуа лес осуы.

Саяси жйені е крделі, е маызды элементі - мемлекет. Саяси жйені оамды басарудаы е орталы буыны - мемлекет. Біріншіден, ол саяси жйені билігін, мдде-масатын іске асыратын е негізгі аппараты. Екіншіден, мемлекет саяси жйені барлы элементтерін біріктіріп, саяси функция арылы оамны игілікті ндылытарын ділетті болу процесін басарып отырады. Бл процесті басару, баылап отыру дегеніміз - оамдаы арым-атынастарды, оларды зара байланысын реттеп отыру, траты, жасы дамуын амтамасыз ету.

Жоарыда крсетілген саяси жйені элементтеріні даму процесінен оамда р трлі саяси жйелер алыптасады: кімшілік, жарысты, ділетті- бірлік жйелері. оамны жасы-жаман дамуын осы жйелер шешеді, соан сйкес саяси жйе р трлері алыптасып жатады.

1) Формациялы саяси жйелері - л иелену, феодалды, буржуазиялы, социалистік формацияларыны саяси жйелері.

2) Авторитарлы саяси жйелер - тоталитарлы, партократты, деспотиялы, фашистік т.б. саяси жйелер.

3) Демократиялы саяси жйелер - либерал-демократиялы, социал-демократиялы т.б.

4) Прогрестік, реформаторлы, консервативтік, реакцияшыл т.б. саяси жйелер.

Бл курсты жмысты таырыбы «Мемлекет – оамны саяси жйесіні негізгі элементі ретінде» деп аталады. Бл таырыпты мазмнын толыымен ашып крсету масатында тмендегідей сратар арастырылады. Оларды атарына мыналар жатады:

- оамны саяси жйесіні тсінігі жне оны мазмны

- Саяси жйе трлері жне даму задылытары

- оамны саяси жйесіндегі мемлекетті орны мен рлі

- азастан Республикасындаы саяси кштерді кемелдену рдісі

- азастандаы саяси жйені реформалау

Адам оамы дамып, алыптасып, мірге келген кннен бастап міндетті трде оны бадарламасы, саясаты, билікті трі аныталады. Бл жмыстармен шылданатын оамны саяси жйесі. Е алдымен оамны мддесі мен масаты аныталады. оамды бадарламаны жасап, саяси билікті мазмнын толытырып, оларды орындалу баыттарын, жолдарын анытап, іске асыру механизмін белгілейді.

азастан Республикасыны Конституциясында елімізде азаматты оамды алыптастырып, демократиялы зайырлы, ыты, леуметтік мемлекет ру баыттары крсетілген. Бл баыт мемлекетімізді е крделі, е жауапты мдде-масаты.

азіргі тада бізді мемлекетіміз, жалпы оамымыз з дамуыны тбегейлі жаа сатысыны алдында тр. Мемлекеттігімізді, туелсіздігімізді негізін алап, уатты нарыты экономика ран со алдымыза мір сапасы жоары, бсекеге лайыты е дамыан елдер атарына осылу міндетін ойып отырмыз.

Бгінгі кн тртібіндегі е басты міндеттерді бірі ретінде саяси саланы реформалау. Демократия - лемні ркениетті елдеріні тадауы, яни бізді де тадауымыз. Тепе-те рі демократиялы саяси жйе ана азастанды модернизациялау жніндегі лыаусар міндеттерді есере алады. Курсты жмысты мазмнын толы ашу шін, р сраты жеке – жеке арастырып телік.

 

1ОАМНЫ САЯСИ ЖЙЕСІ ЫЗМЕТІНІ ТСІНІГІ ЖНЕ РЫЛЫМЫ

 

 

1.1ОАМНЫ САЯСИ ЖЙЕСІНІ ТСІНІГІ ЖНЕ ОНЫ МАЗМНЫ

 

оамны саяси жйесі - бл белгілі бір саяси функцияларды атарушы мемлекеттік жне мемлекеттік емес леуметтік институттарды жйесі. Мндай институттарды атарына оамды мірді билікке байланысты саласына атысушы мемлекет, партиялар, ксіптік одатар жне баса да йымдар мен озалыстар жатады. Саяси жйе сырты жне ішкі саясатты жзеге асуын амтамасыз етеді, леуметтік топтарды мдделерін алыптастырады, білдіреді жне орайды. Оны сипаты, е алдымен, осы саяси жйені пайда болан жне ызмет ететін леуметтік ортасы арылы аныталады:

1) Ебек нтижелері саналы трде мемлекеттік йымдасан адамдарды ерекше тобымен блінетін леуметтік орта. Мндай ортада меншікті мемлекеттік жне оамды трлері орын алады, зіндік меншікке рсат берілуі ммкін, ал жеке меншік млдем болмайды. Мндай саяси жйелерде мемлекеттік билік оамны экономикалы міріне тоталитарлы трде араласады; мемлекет идеологиясынан згеше ойлау басп- жаншылып отырады; мемлекеттік идеология, дін, мдениет, білім, ылым алыптасады. Билікте тек бір саяси партия болады.

2) леуметтік ортаны екінші трі оамны экономикалы міріні нарыты – ашалы негізіне, еркін ксіпкерлікті тжерибесі мен идеологиясына негізделеді. Мндай саяси жйелерде мемлекет нарыты экономика шін жадайларды йымдастырушы ретінде крініс табады, азаматтарды ытары мен бостандытарын амтамасыз етеді. Мндай жйеде партиялар билікті сайлау компаниларына атысу арылы жаулар алуа тырысады, ыты нысандар саяси масаттара жетуді негізгі ралына айналады.

3) леуметтік ортаны йымдастыруды шінші трі- аралас тр, ол конвергенция деген ата ие болды. Конвергенциялы саяси жйелер бір леуметтік ортадан екінші леуметтік ортаа ту кезінде пайда болады. Конвергенциялы саяси жйелерге ртрлі масаттаы жне мазмндаы кптеген саяси институттарды араласуы тн болып келеді.

Саяси жйе оамны объективтік даму процесінде алыптасып, міреге келеді. Саяси жйені негізгі міндеті экономикалы, рухани. Мдени базиска сйкес оамды билікті мазмнын анытап, сол билікті орнату, дамыту, ныайту. оам згерсе, саяси жйе де згереді. Адам оамы зіні диалектикалы даму процесінде бес формацияны басынан ткізіп отыр. Соан сйкес саясатты бес трі бар. Себебі р трлі тарихи дуерді р илы оиаларды болуы жа зады. йткені осы оиаларды брі де ажеттіліктен, оамны материалды мірі жадайларынан туады. оамды задылы оамды дамуды негізгі баытын анытайды, кездейсотыты біразын амти отырып, задылы зіне ажеттілікпен жол табады. оамды задылы абсолюттік идея трінде оама сырттан таылмайды, адам ызметі жне оны леуметтік жадайлары: ндіргіш кштер, ндірістік атынастар, ндіріс німдері т.б. рухани мдениет осындысынан туады. /1/

Адамдар тарихты объективті задарын жасап немесе бза алмайды, біра сол задар алдында дрменсіз емес. Тарихи даму задарын білу адамдарды ол задарды кшін оамды айта ру шін пайдалануына ммкіншілік береді. Белгілі бір за сер ететін жадайды згерту арылы адамдар оны нтижесіні трін згертіп жадайды згерту арылы адамдар оны нтижесіні трін згертіп, крінісін шапшадатады немесе баяулата алады.

Міне, осы оамды задылыа сйене отырып, саясат оаммен бірге згеріп, ескіріп, жаарып, дамып келеді. Саясатты оамда атаратын жмысы шан- теіз. оамдаы барлы мселені реттеп, басарып отыратын саясат пен мемлекет.

оамда бір мдде-масат болады. Соан сйкес оамды билік алыптасады. Онсыз оамны мдде-масатыны дрыс жасы орындалуы ммкін емес. оамды билікті реттеп, басаратын оамны саяси жйесі. оамды билікті трлері: саяси билік, мемлекеттік билік, жымды билік, йымды билік т.б. ірі-са биліктер. Саяси жйе мемлекетепн бірігіп оамны бадарламасын, мдде-масатын антап, оны баыттарын, орындау механизмін белгілеп, міндетті нсау, бйрытар, іске асуын баылап отырады.

Саяси жйеге мемлекет, бірлестіктер, йымдар, жымдар кіреді, мемлекет саяси жйеден кейінгі оамдаы е крделі, е клемді, е жауапты аппарат. оам клемінде атаратын жмысты басым кпшілігі мемлекетті зырында.

оамды саясатты тарихи трлері: алашы оамны саясаты- оамды меншік, оамды ебек, оамды, тедік; кл иелену оамыны саясаты - феодалды жерге меншігі жне оамдаы стемдігі; капитализм оамыны саясаты - капиталды буржуазиялы стемдігі; социализм оамыны саясаты (теориялы трде, іс жзінде толы болан жо) - жалпы оамды бостанды, тедік, ділеттілік т.б.

леуметтік мазмнына арай саяси жйе бірнеше трге блінеді: демократиялы, либерал- демократиялы , шовинистік, лтшылды, расистік, тоталитарлы, фашистік т.б. оамды ыпалына арай саясат жариялы жне пиялы болып екіге блінеді. Идеологиялы баытына сйкес саясат ш топа блінеді: ошылдар, центристер, солшылдар.

Бірлестіктерді, одатарды, жымдарды, т.б. йымдарды атаратын саяси жмыстары здеріні ережелері-уставтарыны мазмнына сйкес келеді, здеріні оамны зырыны шеберінде жргізіледі. Бріні жмысын біріктіріп айтса - оларды оамды мдде-масатты орындауда, саясатты іске асыруда лестері те зор. Мысалы: толып жатан жымдар: зауыт, фабрикалар, акционерлік шаруашылы, ндірістік йымдар оамны материалды, техникалы, леуметтік, экономикалы, мдениеттік негізін дамытып ныайтады. /2/

Демократиялы саяси жйені арастыран кезде оны негізгі нысаны азаматты оам туралы сз озаан жн. Адам оамы алай алыптасты, оны себептеру андай - бл туралы бір орытынды пікір жо. Біра бл тсінікті е бірінші ылыма енгізген Адам Смит, Давид Рикардо, оан саяси сипаттама берген Гегель.

Дниежзілік ылыми, саяси айраткерлерді, ойшыларды айтуынша- оам саналы адамдарды ерікті трде бірігіп мір сруі. Бл бірігуді негізгі себебі адамдарды бір мдделігі, бір тілектестігі. Мнсыз бірігу ммкін емес.

Мдде екі трлі болады: жеке адамны мддесі жне оамны мддесі. оам осы екі мдде- масатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму процесінде адамдарды зара ынтыматастыы алыптасты. Сол арылы жеке адамны олынан келмейтін, лі жетпейтін істерді атаруа ммкіншілік туды. К.Маркс ысаша: «оам- адамдарды зара ебек жасауыны одаы»,- дейді.

оамды мдде-масат, оамды тілек уаытша емес, тпкілікті, наты, объективтік маынада алыптасуы керек. Сонда ана оамны жасы дамуа, ныаба ммкіншілігі болады. Себебі оам саналы адамдарды ерікті трде алыптасан одаы. Егер бл ода, бл бірлік ерісіз, озбырлы трде йымдастырылса, ондай оам нтижесіз тез тарап кетер еді. Адам оамны бірінші- клеткасы. оам адамдарды крделі леуметтік бірлестігі. Бл бірлістік, бл оам дрыс, жасы даму шін оны ішіндегі арым-атынастарды реттеп, басару керек болды. Оны оамны объективтік даму процесіні задарына сйене отырып, адамдар здері леуметтік нормалар арылы реттеп, басарып отырады. Сондытан мемлекет пен ы пайда болды.

«Адамдар з тарихын здері жасайды,- деп Маркс,- біра олар оны з алауынша жасай алмайды, олындаы барлы, брыыдан алан мраны олдануа мжбр болады».

оамны тарихи объективтік алыптасан негізгі белгілері:

- саналы адамдарды ерікті трде бірлесіп ода руы;

- оамды тпкілікті, наты, объективтік мдде масатты алыптасуы;

- адамдарды зара ынтыматастыыны, бірлігіні алыптасуы;

- оамды мдде- масат, тілек арылы арым- атынастарды- басару;

- оамды басаратын, оамды тртіпті орайтын аппаратты, мемлекеттік билікті мірге келуі.

оам - саналы адамдарды бір мддені, бір масатты орындау шін сапалы трде зара бірігуі. Мнда мндетті трде екі шартты элемент бар: мдде-масатты алыптасуы жне саналы адамдарды саналы трде бірігуі.

Адамны объективтік тарихи даму процесіне жне кнделікті арым- атынасында оамны бірнеше трлері болады: ндірістік оам, шаруашылы оам, леуметтік оам, азаматты оам т.б. Осыларды ішіндегі е крделісі, е тпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатан азаматты оаи. оамны баса трлері тез рылып, тез тарап жатады. Оларды мірі, іс- рекетіні шебері, кеістігі кп лкеге жайылмайды, уаыты кпке созылмайды.

Азаматты оам - мемлекеттік рылымнан тыс алыптасатын леуметтік-экономикалы жне мдени-рухани оамды атынастарды жиынтыы. Оан атынасушыларды табии жне азаматты ытарын, бостандыы мен міндетін автономиялы даму жолы амтамасыз етеді.

Азаматты оамда зіліс болмайды, уаыты шектелмейді, лкеге- аймаа блінбейді, мемлекетті барлы жерін, барлы халын біріктіреді.

Азаматты оам мемлекетке туелді емес, дербес, ашы, жариялы оам. азастанда азаматты оамны алыптасу ерекшеліктері: кеестік мейлінше мемлекеттендірілген кйден шыу, оам мен мемлекетті араатынасын туелсіз- дербестікке дамыту.

Республика Конституциясы азастандаы азаматты оамны барлы даму сатыларын мемлекетке баындырмастан (оны айаы - онда «Азаматты оам» бліміні дейі болмауы) леуметтік бадарлы нары экономикасы мен жеке адамны автономиясын траты алыптастыру шін оан ажетті ыты жадайларды негізін алайды.

Оан: те дрежеде танылатын жне оралатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бапты 1- тармаы); адам жне азамат ытарыны ке ауымды жне бірттас кешені (ІІ блім); отбасын, ана мен ке жне баланы мемлекетті орауын (27- бап); идеологиялы жне саяси р алуандылыты (5- бап) жне таы юаса жаа Конституцияда бекітілген азастанды- азаматты оамды ерікті дамытуды алы шарттарын жатызуа болады.

Адам оамы дамып, алыптасып, мірге келген кннен бастап міндетті трде оны бадарламасы, саясаты, билікті трі аныталады. Бл жмыстармен шылданатын оамны саяси жйесі. Е алдымен оамны мддесі мен масаты аныталады. оамды бадарламаны жасап, саяси билікті мазмнын толытырып, оларды орындалу баыттарын, жолдарын анытап, іске асыру механизмін белгілейді.

азастан Республикасыны Конституциясында елімізде азаматты оамды алыптастырып, демократиялы зайырлы, ыты, леуметтік мемлекет ру баыттары крсетілген. Бл баыт мемлекетімізді е крделі, е жауапты мдде- масаты./1/

 

 

1.2САЯСИ ЖЙЕ ТРЛЕРІ ЖНЕ ДАМУ ЗАДЫЛЫТАРЫ

 

Саяси жйелерді пайда болатын леуметтік ортасыны сипатына арай мынадай саяси жйе трлері болады: тоталитарлы, либералды- демократиялы жне аралас жйелер; ал зара байланасу сипатына арай ашы жне жабы саяси жйелер болады.

Саяси жйені даму процесіні бірнеше трі болды. Социалистік типті мемлекеттерде сталиндік саяси жйе алыптасты. Оны мазмны: жеке адама табнушылы, бір партияны стемдігіні орнауы, кімшілік- міршілік, тоталитарлы басару жйені алыптасуы, демократияны, бостандыты, ділеттікті арасыны зор шектеулі.

Саяси жйені екінші трі - дамыан елдерде ХХ асырды 60-90 жж. алыптасан нарыты экономика мен либерал- демократиялы мемлекеттерді, йымдарды, одатарды зара атынасы мемлекетті Конституциясына сйкес дамуы. Бл еллдерде де толы бостанды ділеттік, тедік жо. Мысалы, таптарды , топтарды леуметтік саяси тедігіні жотыы.

Саяси жйені шінші трі - ХХ асырда алыптасан аралас мемлекеттік рылыс-конвергенция теориясы. Капитализм мен социализм оамыны экономикалы, саяси, леуметтік, мдени дамуыны, жасы тжірибелерін біріктіру. Бл саяси жйеде де кемшіліктер кп кездеседі.

Адам оамыны тарихында лтшылды, шовинистік, расистік, фашистік саяси жйелері алыптасан, аз болса да мір срген.

азіргі заманда мемлекеттерді саясаты дниежзілік бірлікке, одаа бет бруда. Бл объективтік прогрестік былыс. Глобальды проблемаларды шешуге олайлы жадай алыптасуы ммкін.

Сонымен, оамны саяси жйесі- мемлекеттік жне оамды йымдарды, ебек жымдарыны бірігіп, елді саяси міріне кірісіп, оамды дамытуа, ныайтуа лес осуы.

Саяси жйені трт баыты болады.

- институционалды- мемлекет, саяси партиялар, оамды йымдар бірігіп оамны саяси жйесін райды:

- реттеуші- ы, саяси нормалар, дет- рып, мораль т.б.;

- функционалды – саяси рекетті тсілдері, саяси жйе;

- идеологиялы- саяси сана, оамдаы стемдік идеология.

Саяси жйені негізгі элементтері: саяси жне ыты нормалар, саяси рылыс, саяси іс- рекет, саяси сана жне саяси мдениет.

оамны мдде- масаты объективтік трыдан алыптасады. Ол мдде- масатты іске асыратын, орындайтын кштер субъективтік жолмен алыптасып, жмыса кіріседі. Оларды ішінде е негізгі басарушы, йымдастырушы, реттеуші, шешуші кш- саяси жйе, одан кейін мемлекет. Субъективтік кштерді дамуыны негізгі шешуші себептері сол кштерді (мемлекет, оамды йымдар, бірлестіктер, одатар, ебек жымдары, саяси аымдар, партиялар т.б.) арасындаы зілссіз дамып жататын айшылытар. оамны даму процесінде бл айшылытар мір тжірибесінен тіп, шыдалып дрыс саяси жйесін алыптастыруа, дамытуа зор лес осып отырады. Бл субъективтік айшылыта екі жаты субъектілер болады. Оларда оамны мдде-масатын іске асыру страгегиясы бірдей, ал тактикасы р трлі болады. Осы р трлі тактикаларды арасындаы зіліссіз айшылытар субъективтік кштерге нр беріп, саяси жйені дрыс алыптастыруа, дамытуа шешуші ыпал жасап отырады. Соны нтижесінде оамда демократиялы баытта ділетті саяси жйе алыптасан, оны негізгі мазмны мемлекетті констритуциясына, ыты нормаларына кіріп, саяси жйені даму задылытарына айналады, оны трлері: тапты, топты, лтты, леуметтік, саяси, нсілдік, халыаралы, мемлекетаралы т.б. айшылытар. Ол айшылытарды бейбітшілік жолмен реттеп, бір келісімге келіп, саяси жйені, білікті дрыс дамуына ммкіншілік жасалып отырады.

оамны саяси жйесіндегі мемлекетті алатын орны те зор, те жауапты. Мемлекет саяси партиялармен бірігіп оамны барлы саласыны дрыс, жаымды дамуына жауапты жне сол жауапты жмысты басым ауыртпалыын мемлекет з мойынына алады. рине, бл тоталитарлы мемлекетті тсінігі емес, демократиялы мемлекетті сипаттамасы, мазмны.

Сонымен жйені даму задылытары дегеніміз- оам міріні р кезеінде саяси - леуметтік былыстарды бірлесіп саяси жйесіні объективтік, траты даму процесіні задылытарына айналуы. /3/

 

 

1.3ОАМНЫ САЯСИ ЖЙЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІ ОРНЫ МЕН РЛІ

 

Мемлекет саяси жйеге белгілі бір жекелеген органдары арылы емес, зіндік бір саяси, ауматы, рылымды боік ретінде кіреді. Ол з функцияларын баса леуметтік институттармен, партиялармен, ксіптік одактармен, жергілікті басару органдарымен бірлесе отырып атарады. Ол саяси жйеде жетекші рлді иеленген, себебі.

а) оны ауматы шекараларында азаматты белгілі бойынша біріккен халыты жалыз ресми кілі рлін атарады;

) егемендікті жалыз иесі болып табылады;

б) оамды басаруа баытталан леуметтік аппараты болады;

в) арулы рылымдары болады;

г) ышыармашылыа атысты монополяиа ие;

д) материалды ндылытарды ерекше жиынтыында (мемлекеттік меншік, бюджет , валюта жне т.б.) ие.

Мемлекетті оамды саясатты орындаудаы ерекшеліктері:

- мемлекет саяси жмысын оам клемінде нормалар арылы жргізіледі;

- мемлекет барлы оамды жмысты негізгі баыттарын анытап, басарып отырады;

- мемлекет ішкі- сырты істерді атаруа, егеменді туелсіз аппарат.

Мемлекет оамны саяси жйесіне кіретін барлы йымдарды, бірлестіктерді, одатарды, жымдарды біріктіріп, кмек жасап отырады. Мемлекетті бл баыттаы жмыстарыны трлері:

1. Мемлекет Конституция арылы барлы азаматара здеріні бірлестіктерін, йымдарын руа толы ммкіншілік береді; оамдаы демократияны дамытуа міндетті.

2. Мемлекет оамды йымдарды ыты зыретіні клемін, шеберін анытайды.

3. Мемлекет оамды йымдарды дербес жмыс жасауына толы ммкіншілік беріп, оларды орап отырады.

Сйтіп, мемлекет оамдаы барлы йымдарды, жымдарды біріктіріп, оамны саясатын, мдде- масатын дрыс, жасы орындауын , демократияны дамуын амтамасыз етіп, саяси жйені жан- жаты ныаюына ммкіншілік жасайды.

Саяси жйені барлы саласы здеріні жмысын леуметтік нормалар, оны ішінде басым трде ыты нормалар арылы жргізіледі. Мемлекет, барлы саяси партиялар, йымдар, жымдар задылыты, ыты тртіпті ата сатап, орайды. /4/

Мемлекет оамды жне саяси жйені рамындаы басарушы, реттеуші, йымдастырушы е маызды бірлестік. Оны себептері:

1. Мемлекет оамдаы айшылытарды ршітпей, дамытпай дрыс келісімге келтіруді арбитры, діл азысы. Ф.Энгельс бл жнінде те асаша былай деген: «Егерде мемлекет пен ы мірге келмегенде, адам оамы кне дуірде аыр замаа тап болатын еді».

2. Мемлекет оамдаы сан ырлы айшылытарды, ретсіз жадайларды халыпен, бірлестіктермен, йымдармен, одатармен, саяси аымдармен, партиялармен, ебек жымдарымен, бірлесіп, оларды бір келісімге келтіріп, сол келісімді брі бірігіп іске асырушы кш.

3. Мемлеект басында оамды басарушы, ааушы стемдік тапты ралы ретінде мірге келді. Кейін оам дамыан сайын, мемлекет демократияны жатап, оамды мдде- масатты басым трде реттеп, басарып отырады. азіргі заманда да осылай, сым трде реттеп, басарып отырады. азіргі заманда да осылай.

4. Мемлекет адамдарды, саяси-леуметті кштерді здіксіз крестеріні нтижесінде оамдаы зіліссіз айшылытарды келісімге келтіруді діл азысы болып отыр.

5. Мемлекетті оамдаы барлы мселені шешудегі егемендігі, оамны дрыс дамуы, адамдарды бостандыы мен ытары, ділеттік пен тедікті шын мнінде алыптасуы мемлекетті зыретіндегі мселе. йткені оамдаы билік мемлекетті олында.

6. оамны саяси- экономикалы, мдени- леуметтік жадай зіліссіз диалектикалы даму прроцесінде боландытан, бл процесті дрыс, пайдалы басару тек мемлекетті олынан келеді. йткені мемлекетті зырында барлы материалды, саяси, леуметтік, скери кштер бар. Мемлекеттік билікті іске асыратын ыты механизм бар.

Мемлекет зіні билігін саяси партиялара, оамды йымдар мен бірлестіктерге, ебек жымдарына, жергілікті зін- зі басару йымдарына, азаматтара сйене отырып іске асырады. Енді осы байланыстара ысаша тотап тейік.

Мемлекет жне саяси партиялар- бл екеуі бірігіп оамды басарудаы е шешуші кш. Басаруды сапалы немесе сапасыз болуы осы екі бірлестікті ызметіне байланысты. Сондытан оларды іс-рекеті халыты, кіметті немі баылауында болады.

Мемлекет жне оамды йымдар мен бірлестіктер- азіргі заманда халыты мдде - масатын орындайтын тек мемлекет пен саяси партиялар емес. Ол мдде - масатты басым кпшілігі оамды йымдар мен бірлестіктерді олында. Сондытан мемлекет олара кмек крсетіп, іс рекеттерін, жмыстарын баылап отырады.

Мемлекет жне ебек жымдары- ндірісте, шаруашылыта мселені басым кпшілігі ебек жымдарыны зыретінде: шаруашылыты нтижелі жмыс жасауы, тртіпті жасы дрежеде болуы, адамдарды бірлігі, достыы, мдени, рухани білімі, денсаулыы т.б. Осы баытта жымны атаратын ызметіні маызы, ндылыы еделеп айтпаса да белгілі. Бл мселені жым мемлекетпен бірігіп іске асырады.

Мемлекет пен жергілікті зін-зі басару мекеменлеріні ызметі жергілікті басару мекемелері зіні кімшілік территориясында мемлекеттік билікті жргізуге зіреті болады жне ол шін жауапты. Бл жмыса сол территориядаы азаматтар белсенді атысып, барлы мселені реттеп, басаруа міндетті. Жергілікті мемлекеттік басару органы олара жан- жаты кмек крсетуге міндетті. Осы екі орган тыыз байланыста ызмет жасауа тиіс. Сонда ана нтиже болады.

Мемлекет пен азаматтар мемлекетті жмысына тікелей атысып немесе здеріні кілдері арылы з ой-пікірлерін білдіріп оытруа ытары бар жне апарат, радио, теледидар да здеріні тілектерін, талаптарын, сын- пікірлерін айтуа зыреті бар. Мемлекеттік орындар кмек крсетіп, толы бостанды беруге міндетті. Егерде бл іс-рекет екі жаты сапалы жргізілсе оама, халыа тиетін жасылыы кп болады деуге болады.

Мемлекет пен дін. Мемлекетті дінмен арым-атынасына мйкес ш трлі мемлекеттер болады: зайырлы, теократиялы, клерикалды:

- зайырлы мемлекетті дінмен тікелей байланысы болмайды, олар бір- біріні жмысына тікелей атынаса алмайды, жай байланыс жасауа болады. Оны баыттары- демократияны, бостандыты, ділдікті, тедікті дамыту, халытыв мдени, рухани білімін ктері, жастарды инабаттылыа, парасаттылыа, адамгершілікке трбиелеу, лттарды бірлікке, достыа трбиелеу т.б.

- теократиялы мемлекетті басару шіркеу зыретінде. 1921 жыла дейін Монолия осындай мемлекетке жатты. азір- Ватикан осы жйедегі мемлекет.

- Клерикалы мемлекет зайырлы жне теократиялы мемлекеттеріні ортасындаы мемлекет. Олар мемлекетпен бірікпейді, біра за шыару процесіне атысып, мемлекетті саясатына ыпал жасайды. Бл мемлекеттерге жататында: лыбритания, Дания, Норвегия, Швеция, Израиль, Италия жне 20 шаты ислам мемлекеттері.

Саяси жйе билікті жасаталуын, ызмет атаруын, жне оаммен арым-атынасын реттейді. Саяси жйе осы ш крделі мселені тетіктерін біріктіреді. Демо­кратиялы елдерде билікті алыптастыру сайлау арылы, яни оамны шешімі негізінде жзеге асырылады. Жне де, билікті жауапкершілігі алыптасу шін кілетті, атарушы жне сот тараптарыны бірін-бірі тежеп, адаалап отыру тетіктері болуы керек.

оамны баылауын амтамасыз ету шін, біріншіден, билікті зіні жариялы­лыы ажет. Екіншіден, оамды пікірді билік саясатына сері болуы тиіс. Билік оамдаы пікірді зге­руіне, сондай-а жаа талаптарды туындауына байланысты станып отыран саясатына зге­рістер енгізгені жн. шіншіден, сз бостан­дыы, туелсіз бара­лы апарат ралдары бо­луы шарт. Саяси жйе осы баыта арай жыл­жуы керек./5/

 

2 АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ САЯСИ ПРОЦЕСТЕР

 

 

2.1АЗАСТАН РЕСПУБЛКАСЫНДАЫ САЯСИ КШТЕРДІ КЕМЕЛДЕНУ РДІСІ

 

Республикасы зiн демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтiк мемлекет ретiнде орнытырады, оны е ымбат азынасы - адам жне адамны мiрi, ытары мен бостандытары.

Республика ызметiнi тбегейлi принциптерi: оамды татулы пен саяси тратылы; бкiл халыты игiлiгiн кздейтiн экономикалы даму; азастанды патриотизм; мемлекет мiрiнi аса маызды мселелерiн демократиялы дiстермен, оны iшiнде республикалы референдумда немесе Парламентте дауыс беру арылы шешу./7/

Саяси жйе заман талабына сйкес болу шін оан отын-отын згерістер енгізіп тру керек. Мемлекеттік комиссия аясында зір­лен­ген сыныстарды за мерзімді баыты бірте-бірте мемлекетті, орта шаруаны баса­руда азаматты, оамны рлін арттырады. Еліміз­дегі басару жйесі Конституцияда президенттік жйе деп аталан. Біра лемде президенттік жйені атып алан моделі жо. Мысалы, Америка рама Штаттарында прези­денттік жйе, онда президентке кілеттілігі пара-пар Конгресс бар. Францияда президент­тік жйе, онда кімет басшысы ішкі істерге келгенде прези­денттен дербес. Польшада да пре­зи­денттік жйе. Сол себептен пре­зиденттік жйені ауыс­тырмай, біра кілетті органдара кбірек пр­мен беріп, сіресе кілетті органдарды ат­арушы билікті адаалау мм­кіндігін арттыру – бл азаматты оамдаы орнын ктеруді бір жолы.

Партияларды рлін ктеру де азаматты, оамны мемлекет бас­­а­рудаы рлін арттыруды жо­лы. Соны­мен атар, жергілікті зін-зі басару­ды да лемдік т­жірибесіне сйене отырып, Конституциядаы бгінгі айшылыты жойып, жергі­лікті зін-зін басару органдары ретінде сай­ланбалы кімдер жне мсли­хаттарды тануымыз керек. йт­кені, демокра­тиялы баыттаы зге­рістерді ажет­тілігі бгін айын сезіліп отыр.

ткен жылы Президент Мемлекеттік комис­сия­ны жмысын бастаумен тспа-тс келген Жолдауында азастанды лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына осу баста­масын ктерді. Бсекеге абілетті­лікті дамытуда да, шектеуде де саясатта, эконо­микада, шыар­машылыта, ебекті ай саласында болсын, саяси жйені сері мол. Оан адамзат тарихын­даы наты мысал ретінде екі Корея мен кезінде атар мір срген екі Германияны келтіруге бола­ды. Екі Германия 40 жыл блек мемлекет болып мыр кешті. Бір халы – екі саяси жйе. Сонда демократияа негізделген Батыс Герма­ния 40 жылды ішінде Шыыс Германиядан бірнеше есе озып кетті. азір екі саяси жйеге блінген Солтстік Корея мен Отстік Ко­рея­ны алыыз. Отстік Корея демокра­тиялы баыт стану негізінде лемдегі е арынды дамып келе жат­ан жне алдыы атарлы мемлекетті біріне айналса, Солтстік Корея р тоталитарлы жйені ару-жара­ымен маайындаылара оан-лоы жаса­аны болмаса, зіні халын асырайтын тама тауып бере алмай отыр.

“Саяси реформа”, ысаша айтса, саяси жйеге згерістер енгізу. Ал саяси жйе билікті жасаталуын, ызмет атаруын, жне оаммен арым-атынасын реттейді. Саяси жйе осы ш крделі мселені тетіктерін біріктіреді. Демо­кратиялы елдерде билікті алыптастыру сайлау арылы, яни оамны шешімі негізінде жзеге асырылады. Жне де, билікті жауапкершілігі алыптасу шін кілетті, атарушы жне сот тараптарыны бірін-бірі тежеп, адаалап отыру тетіктері болуы керек.

оамны баылауын амтамасыз ету шін, біріншіден, билікті зіні жариялы­лыы ажет. Екіншіден, оамды пікірді билік саясатына сері болуы тиіс. Билік оамдаы пікірді зге­руіне, сондай-а жаа талаптарды туындауына байланысты станып отыран саясатына зге­рістер енгізгені жн. шіншіден, сз бостан­дыы, туелсіз бара­лы апарат ралдары бо­луы шарт. Саяси жйе осы баыта арай жыл­жуы керек. Біра лемде зіні саяси жйесін дамытуды шегіне жеткен, бдан рі даму ммкіндігі жо деп айтатын ел жо. йткені, адамзатты ерекшелігі сол, жасы нрсеге й­рен­ген со, одан да биік талап туындайды. Тр­мыста да, ылымда да, саясат пен экономикада да сол.

рине, бізді оамны зіндік ерекшелігі бар. Бізде еліміз егемендігін алып, айта ру басталана дейін билікке талап ою тжіри­бесі болан емес. Сонау патша дуірінде де, кеес дуірінде де билік з бетімен, оам з бетімен мір срді. Сондай-а оамны билікке сер ететін тетіктері болан жо. Сайлауды барлыы баламасыз сайлау болды. Мемлекеттігіміз алып­тасу кезеінде тиімді саяси жйе іздеу – зады былыс./6/

Егер саяси жйе экономикада, шыар­машы­лыта, саясатта, жалпы адамны кез келген е­бек ету саласында шынайы мыты­ларды іріктеп алып, соларды кшбасшы ете­тіндей болса, барлы салада елді бсекелестік дегейі седі. Олай болмайтын болса, бсекеге абілеттілік тмендейді.

Негізі партия деген сзді зі оамны бір блігі деген ымнан шыан. Бліну ртрлі болады: леуметтік, ксіптік, діни, жас млшер­лігі, т.б. Ал партия деген – дстрлі а­лып­тасан саяси кзарастар, саяси нды­лытар, бадар­ламалар негізінде біріккен топтар. Олар оама жалпы ел андай баытта дамуы керек деген идея­лар сынады. Сол идеяларды, бадар­ламаларды бкіл оама кедергісіз таралуына жадай жасалса, оам зі сол партияларды ішінен наанын тадап алады. кінішке арай, бізде лі ондай жадай жо. Тіпті, баса кштерді былай ойанда, Мемле­кеттік комиссияа, баса да отырыстара аты­сып жрген бізді партияны шараларыны, сыныстарыны зі кейбір мемлекеттік элек­трон­ды апарат ралдарында ешашан крсе­тілмейді. Бл партияларды арасындаы бсе­кені діл еместігіні крінісі. сіресе, мем­лекеттік басылым­дар, БА бкіл халыты аржысына сталатынын ескерсек, олар бкіл партияларды идеяларын Конституция аясында халыа еркін жеткізуге тиіс­ті. Сонда ана діл бсекелестік болма. Екіншіден, трлі дегей­дегі кімдіктер мыты пар­тияларды болуы мемлекетті траты дамуыны кепілі екенін тсінетін кн жетті. Жалпы, елді ішінде саясат­та діл бсекелестік болмаса, келе­шекте мыты саяси тлаларды шыуы да, лт мддесін орау да иын болады.

Егер кейбір партиялар теледидардан крін­­бейтін болса, оларды ойлары халыа жет­пейтін болса, бл ел леуетін шектеп, лт мдде­сіне ай­шы келеді. Мысалы, дамыан елдерді алса, азір Франциядаы биліктегі партияда Николя Сар­кази президенттіктен міткер болып отыр. Ал Си­го­лен Роял деген йел баса пар­тиядан міт­кер, біра Францияны бкіл теле­дидары сол Сиго­лен Роял­ды да сзін еш кедергісіз крсетеді. йт­кені, сол арылы е мыты ойларды халы мддесі шін жмыс жасауына жадай туы­зылады.

Партияларды ыпалы мыты болуы шін жалпы елімізді саясатында оамды пікірді ыпалы кшті болуы керек. Ол шін кез келген дегейдегі сайлау діл бсекелестік трінде таза туі тиіс. Бл жадайды алыптас­тыру – билік тетіктерін стап отыран рбір азаматты парызы. Бізде лі кнге дейін осыны тсінбейтіндер жеткі­лікті. Мен алдыы жылы Шыыс азастан облысыны бір ауданында боланымда ауданды сайлау комиссиясыны траасы айтты: “Міне, мені олымда бір ап дрі. Бл ткен сайлаудан кейін пайда болды. Енді таы бір сайлау ткізсем, инфаркт болатын шыармын. йткені, халыты айтанын жа­сайын десем, билікке намайды. Билікті айтанын жасайын десем, жолдаста­рымны кзіне арай алмаймын”. Егер осылай жаласа беретін болса, кппартиялы жйені халыа беретін мол ммкіндігі пайдаланылмай алады.

Сайлауды маынасы – тадау. Талам тадау арылы алыптасады. Тадау ммкіндігі болса, халыты саяси таламы жетіледі. Пар­тиялар халыты тадаудан ту шін здеріні оамды, экономиканы дамыту трысынан жаа, ты сыныстарын жасайды. Сол сыныс­тар бсекеге салынып, тиімді шешімдер абыл­дауа септігін тиізеді. Сондытан партияларды аншалыты олдауа ие екенін айту шін, алдымен партиялар арасында діл бсекелестік болу керек. Екіншіден, елде рей болмау керек. Мен баса пікірдегі пар­тияны олдасам, ерте жмысымнан айырыламын, мені туыстарым жапа шегеді-ау деген орыныш болмау керек. Осындай жадайда ана кімні шынайы ол­дауа ие боланын білуге ммкіндік бар.

Еліміздегі партиялы жйе жай­ында гіме озалып отыран со туелсіздіктен кейін алыптасан азастанды саяси рылымдара ысаша шолу жасап тпей болмас. Сонау тосаныншы жылдары бірпартиялы ктемдікті жне социалистік саяси жйені ыды­рауы республикамызда демо­кра­тия­лы аидаттар негізінде ызмет жасайтын сан алуан саяси партия­лар мен оамды бірлестіктерді ызме­тіне жол ашты. Яки, кппар­тиялы жйеге тумен республика халы­тары­ны масат-мдделерін, талап-тілектерін жзеге асыру жолында ызмет жасаан саяси рылымдар шоыры алыптасты. Ксеуі зын крінетін Кеес Одаы кйрегеннен кейін аз уаыт ішінде лі буыны бекіп, банасы атая ой­маан туелсіз азастан демо­кратиялы, ашы оам ра отырып, экономи­калы реформа­лар­­ды ал­ашы сатысы­нан срін­бей т­ті. Соны ішін­­де жаадан рылан оамды бірлестіктер мен саяси партиялар жас мемле­кетте оамды-саяси мірді демо­кратияландыру, саяси р алуан­ды, халыты р трлі леуметтік топ­тарды мдделері мен ытарын орау, траты леуметтік-эконо­ми­калы дамуа ол жеткізу ма­сатында кеінен ызмет жасады. 1990 жылы 1 наурыза арай республикада 100-ге жуы оамды йым ызмет істеп тран екен. Оларды атарында: “Достас­ты” азаматты озалысы, “Фо­рум” оамы, “Инициатива” леу­меттік-саяси бірлестігі, “аза тілі” оамы, аза лтты мдениеті ассамблеясы, лтты мдени орта­лы­тар ассоциациясы, “Бірлесу” туелсіз ксіподаы, “Желтосан” оам­ды комитеті, “Бірлестік” аза­мат­ты озалысы, сондай-а о­ам­­ды бірлестіктерді ірі эколо­гиялы йымдары — ядролы жарылыса арсы “Невада-Семей” халыаралы озалысы, “Арал-Азия-азастан” халыаралы оамды комитеті деп, міне осылайша тізім тізбектеліп жаласа береді.

Сонымен атар, ызметі тари­хи-аарту сипатындаы бірлестік­терден “Аиат”, “Мемориал”, “ділет” та­рихи-аарту оамдары, “Жерйы” тарихи-этнографиялы бірлестігі жмыс істесе, оамды-саяси оза­лыс­тарды ішінен “Азат” (1990 ж., 1 шілде), “Поко­ление” (1992 ж., 24 а­раша), “Лад” (1993 ж., мамыр), “Аза­мат” азамат­ты озалысы (1996 ж., 20 суір) з хал-адерлерінше азаматты оама арна салды. азастанда оамды бірлестіктерді алыпта­суыны келесі кезеінде аза­станны либералды озалысы (1997 ж., мамыр), “азастанны бо­ла­шаы шін” (1998 ж., апан) жастар озалысы, “азастан — 2030 шін” (1998 ж., 6 азан) оам­ды оза­лы­сы, “рлеу” (1998), “А жол” оам­ды озалыстары (1998), таы бас­а­лары рылды. 1989—1994 жылдарды аяында азастанда 500-ге жуы оамды бірлестік ділет министр­лігінде тіркелді. 1998 жылы оларды саны 1500-ден асты, ал 2001 жылды аяына арай елде 1700-ден астам ресми тіркеуден ткен оамды бір­лестік ызмет жасады. Сол кезеде атал­ан озалыстар мен оамды бірлестіктерді наты стратегиялы тырнамалары жне соынан ерткен орныты идеялас электораты бола оймаса да олар егемен елде кппар­тия­лы ры­лыс­ты іргесін алау­лары­мен тарих беттерінен орын теп­пек. аза­стан­даы саяси партиялар мен оамды бірлестіктерді ы­ты жаынан реттеу республика­мыз­ды Консти­ту­циясында, “оамды бірлестік­тер туралы” (31.05. 1996) жне “Сая­си партиялар туралы” (15.07.2002) задарында амтамасыз етілді.

азастандаы аталан саяси партиялар мен оамды бір­лестіктер леуметтік ділдік, демо­кра­тиялы-ыты мемлекет пен азаматты оам, лтаралы жне азаматты келісім орнатуда осы уаыта дейін аз ызмет атаран жо, атара да бермек. Алайда алдына лемдегі бсекеге барынша абілетті елу елді атарына кіру жнінде ршіл міндет ойан аза­станны жедел саяси жаа­руына кптеген саяси партиялар мен озалыстарды сылбыр рекеті” сай келмейтіні аны еді.

Партияларды саяси жйедегі рлін ныайту арылы ана демо­кра­тиялы реформаларды ала бас­тыруа болатынын Елбасы Нр­сл­тан На­зарбаев бірнеше рет алалы жиын­дарда атап крсеткені соны айын мысалы. Президент саяси партиялар м­нан былайы саяси жаа рдістер­ді озаушы кшіне айналуа тиіс еке­нін жне партия­лы жйені да­муы ел задарын берік стана отырып жмыс істейтін нерлым кшті рі абілетті пар­тияларды табии трде іріктеліп шыа алатынына сенім білдіргені кпшілікті есінде.

Бл ретте елдегі саяси партиялар з кілеттіктерін елеулі трде кеей­ту­ге дайын ба, здеріні есе­леніп отыран ыпалын оам мен мемле­кет­ті мддесіне сай ан­шалыты пай­далана алады деген зады сра­ты туындайтыны жасырын емес. йткені ткен тжірибе крсетіп отырандай, осыан дейін аза­стан оамында кпшілік партиялар тек здеріні саяси жетекшілері мен аржылы демеушілеріні мдделері аясында ызмет етіп келгені аиат.

Осыан орай Мемлекет басшы­сы оамны барлы буыныны олдауы мен сеніміне шын мнінде ие болан бірнеше ірі баралы партияны рылуын мірді зі талап етіп отыранын адап айтан еді.

зара идеялас партияларды “Отан­ны” айналасына топтасу рдісіне орай бдан былай аза­стан­ды партиялы жйе андай болады деген ддмал гімелерді туатыны шынды. Бл сауала жауапты Пре­зидент таяуда Азамат­ты партияны кезекті съезінде зі айтты. Бзбі­реулер азастанда бірпартия­лы жйе болуы керек деген пікірлер айтып алатынын, біра бізді бл жолдан ткенімізді, ондай адам тйыа келіп тірейтінін Елбасы наты айтты. Сондай-а енді біреулер екіпартия­лы жйе тиімді болады десе, келесі біреулері наты мірден млдем алыс экзотикалы схемаларды сынан. Мені кзарасымша, де­ген еді Елбасы, мндай гіме­лерді саяси дерістер мен партиялы аланы ­рылуын жасанды ше­берлермен шек­теуге болмайтынын ескермейтіндер шыарып жр. Бізге демократиялы стандарттар мен нормалара сай келе­тін партиялы жйе керек. Біз осын­дай аны та айын аидата тотам жасауымыз керек. Президент, тптеп кел­генде, бізде бірнеше уатты, бсе­ке­ге абілетті, кшбасшы партия­лардан ралан демократиялы кппар­тиялы трлаулы жйе рылуы тиіс деп есептейтінін, еліміз басшы­лы жасауа жауапты рі рефор­маларды жргізе алатын, халыты мдделе­рін орай алатын бірнеше іргелі саяси партиялар болуына адам жасауы керектігін, жаа йым негі­зінде біз шын мнінде баралы ха­лыты партия жасай алатыны­мызды ашып айтты.