Саяси жйе ымы, оны мні, рлымы мен ызметтері.
Азіргі замандаы саяси жйелер
Саяси жйе ымы, оны мні, рлымы мен ызметтері.
Саяси жйені жіктелуі.
Азастан Республикасыны саяси жйесіні трансформациясы.
Саяси жйе ымы, оны мні, рлымы мен ызметтері.
"Жйе" ымын XXасырды 50-жылдары ылыми айналыма алаш енгізген неміс биологы Л. Фон Берталанфи (1901— 1972). Ол бл терминді клетканы сырты ортамен зат алмасу процесін крсету шін пайдаланды. алым жйеге зара байланыста болатын элементтерді бірттас жиынтыы ретінде арады. Жйені бір элементі згеріске шыраса, барлы ттасты згереді. Жйе сырты дабылдара жне зіні ішкі элементтеріні талаптарына жауап айтару арасында дамиды.
Кейінірек жйелік тсіл оамды ылымдарда пайдаланыла бастады. Социологияда оамды жйелік трде талдаан Т. Парсонс. Ол коамды зара байланыста болатын 4 жйешіктен (экономикалы, саяси, леуметтік жне рухани) трады деді. Жйешікті райсысы белгілі бір ызметті атарады, іштен жне сырттан тсетін талаптара ла асып, жауап айтарады. Олар осылып жалпы коамны мір сруін амтамасыз етеді.
Саяси жйелер теориясыны негізін алаандар американ саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон зіні «Саяси жйе» (1953), «Саяси мірді жйелік талдау» атты ебектерінде саяси жйені сырттан келетін импульске жауап беретін жне зін-зі реттеп отыратын организм ретінде арастырады. Бл кзарас трысынан алып араса, саяси жйе бірттас, оамды мірді ерекше сферасы.
Г.Алмондты «Салыстырмалы саяси жйелер» (1956) деген мааласында саяси жйе саяси институттар мен саяси мдениетті бірлігі деген тжырыма басты назар аударады.
Марксизм позициясынан саяси жйе саяси процестер субъектілері — леуметтік топтарды мдделерін бейнелейтін оамды ондырманы элементі ретінде талданады. Бл мдделер саяси процестер арылы, саяси шешімдерді абылдау мен іске асыру арылы саяси рылымдарды кмегімен жзеге асырылады (араыз, Фарукшин М.Х. Политическая система общества. Социально-политические науки. 1991, 5, 60 бет). Мндай тсіл бойынша саяси жйе е алдымен саяси институттар жйесі болады, автор институционалданан жйені баса жйешелермен атар тратын жйеше ретінде арастырады.
дебиетте баса ымды байауа болады, атап айтса: саяси жйе саяси институттар жйесінде жзеге асатын саяси идеялар жйесі ретінде арастырылады. Саяси жйені тсінудегі мндай ртрлілікті болуы кездейсо емес, ол кпбейнелі тараптарды бірлігі ретіндегі феноменні зіні крделілігіне негізделінген.
Саяси жйені лайыты тсінігі зекті белгілері мен одан шыатын тараптарды ата айырмашылыын талап етеді. Жоарыда крсетілген анытамалар кбінесе осы проблемаларды арастыру мен байланысты.
«Саяси жйе» ымы е алдымен оамны саяси сферасыны жйелік сипатын білдіреді. Саяси ылымдар тарихында бірте-бірте саяси сфера жйелік бірттас деген идея алыптасты. «Саяси жйе» ымы жалпылаан трде осы идеяны бейнелейді.
Саяси жйе теориясыны негізін салушы Д.Истон, сондай-а француз саясаттанушысы Дювержье саяси жйе элементтер жйесі ретінде оларды зара рекеттеріні, рольдеріні, атынастарыны, сонымен бірге нормалар мен ережелерді жиынтыы деген ойа басты назар аударады. Осы трыда саяси жйені институционалды, коммуникативті, функционалды, нормативті трізді ртрлі жйешелерін айырады. Бл жйешелерді райсысынын з ерекшеліктері бар, з функцияларын атарады жне жйені ттастыы мен тратылыын амтамасыз ете отырып басалармен зара байланыса тседі.
Батысты саясаттануда екі идея басым: біріншіден, саяси жйе туралы белгілі бір нрсені оны сырты ортамен байланысын сараптау арылы айтуа болады; екіншіден, саяси жйені наты тсіну элементтерді зара рекетін, рольдік функцияларын жоне реттеуші нормаларын талдау нтижесінде жола ойылады.
Осыан байланысты саяси жйені ортамен «кірудегі» жне «шыудаы» зара рекеті бойынша арастырылатын «ара жшікпен» теестіреді.
Осыан сас жайтпен, яни жшікті ішіндегі болып жатандарды елемей Д.Истон саяси жйені арастырды. Ол басты трде жйені экономикалы, мдени, діни, экологиялы, биологиялы, психологиялы, халыаралы жне т.б. глобальды леуметтік жйеге енетін баса жйелерді кешенінен тратын з ортасымен атынасын талдады. Саяси жйе мен оны ортасы арасындаы атынастар жйеге импульс беретін орта тарапыны кіріс трінде, орта импульсіне жйені реакциясы болып табылатын шыыс трінде бейнелейді.
Жйе орта импульстеріне жауап бере отырып ортаа ыпал етеді. Орта жйе тарапынан импульс ала отырып з кезегінде жйеге ыпал етеді, жне барлыы жаадан басталады. Бір сзбен айтанда, жйе мен ортаны зара рекеті тйы кибернетикалы масаттарды рекеті принципі бойынша отеді.
| |
Оршаан орта
|
|
|
|
| |
«Кірісте» оам тарапынан болатын талаптар мен олдауларды белгілеуге болады. Саяси жйе оларды «игеруге», айта деуге жне сырты сигналдара лайыты жауап беру шін шаырылан. Бл саяси жйені басалар трізді тікелей жне айтымды байланысты болуы арылы алыпты ызмет етуін білдіреді. «Шыыста» жйені сырттан келетін сигналдара зіндік реакциясы болып табылатын шешімдер мен рекеттерді белгілеуге болады. Олар оамны барынша немесе барынша емес талаптары мен ктулері болуы ммкін. Осымен жйені легитимділік дегейі, яни оам тарапынан оны олдау мен абылдау аныталынады.
Легитимділік ымыны ттастай жйеге де, оны жйешелері мен элементтеріне де таратылатындыы айын. Жйе ішіндегі кез-келген асыра тырмысуды болуы, жекелеген жйешелерді келісімділігіні болмауы ттастай саяси жйені легитимділік дегейіні тмендеуіне алып келеді. Дл осылай оамда да жйедегідей трізді болады.
Сонымен, импульсты екі трін немесе кірісті екі трін бліп крсетеді, мысалы, сайлаушыларды жйеге деген талабы мен оларды жйені олдауы.
Талаптарды ауымы те ке: жалаыны ктеру, ебек жадайын жасарту, білім беру жне т.б. Егер де талаптар кп болса, бл тек белгілі бір шекке дейін шешуге абілетгі жктемелерді кбейіп кетуіне байланысты жйені лсіреуіне келіп сотыруы ммкін. Егер де талаптар кп болып, оны парламент немесе кімет шешуге физикалы жаынан дайын болмаса жктемелер санды, егер де талаптар крделі болса сапалы болуы ммкін. Сондытан да оларды жйе ммкіншіліктерімен сйкестендіру керек. Мны салдарыны ауырлыынан тылу жолын саясаткерлер іздестіруге тиіс. Бл мселені талаптарды белгілі бір шеберде стап тратын оамда мір сріп отыран ндылытар жйесі, мдени нормалар, ондырмалар жне т.б. атарады.
Импульсты немесе кірісті екінші трі — олдау да жйе шін те маызды. Ттастай аландаы ауымдастыты (елді) олдауды, режимді олдау, кіметті олдау жне оны алан барлы мшелерін олдауды айырып аланымыз абзал. Мысалы, мір сріп отыран режимді жек кре отырып, з отаныны патриоты болуы ммкін, рекет етуші кіметті ызметін жаратпай режимді олдауы ммкін, жекелеген мшелеріне теріс баа бере отырып ттастай кіметті олдауы ммкін.
Кез-келген саяси жйеде маызды екі механизмні болуы шарт. Біріншіден, бл адаалаушы механизм, осы арылы жйені рекетке тсіретін талаптар мен олдаулар белгіленеді. Екіншіден, талаптар мен олдауларды шешімдер мен рекетке згертетін конверсивті (згертуші) механизм жмыс істеуі керек.
Д.Истон талаптарды келесі трлерін бліп крсетеді:
- игіліктер мен ызметтерді блуді арастыратын талаптар (ебек-аы, зейнетаы мен кмек туралы зандар абылдау, жекелей аланда, оларды тменгі дегейге дейін орналастыру мен ктеру; жмыс уаыты туралы зандар абылдау, жекелей аланда 8 саатты жмыс кнін белгілеу; білім беру ммкіндіктерін кеейту туралы; жолдарды жасарту, клік ралдары мен транспортты жмысын жасарту туралы задар абылдау);
- жріс-трысты реттеумен байланысты талаптар (оамды ауіпсіздікті; нарыты; неке, денсаулы сатау, санитарлы ахуалды жасарту жнс т.б. салалардаы баылауды амтамасыз ету);
- коммуникация мен апарат сферасындаы талаптар.
олдауа келер болса, оларды былай топтауа болады;
- материалды олдау: салы тлеу, оамды бастаулардаы ебек, скери ызмет;
- зандар мен директиваларды саталынуы;
- саяси мірге араласу: дауыс беру, саяси дискуссиялара атысу жне т.б. саяси атысу формалары;
- ресми апараттара назар аудару, олара сену, мемлекет пен оны рміздеріне жне ресми салтанаттара рмет;
Саяси жйе мемлекеттік басару механизмдері арылы легитимді шешімдерді жасатайды жне оларды жзеге асуы бойынша рекеттер абылдайды.
Саяси жйені негізгі элементтері:
- билік — шешімдерге ыпалын тигізе алатын бсекелес топтар арасында ресурстарды блу;
- мдделер — масаттар жиынтыы, оларды кздей отырып жекелеген тлалар немесе топтар саяси процестерді атысушысы болады;
- саясат — детте занама трінде болатын билік пен топтарды мдделерімен бірге оларды арасындаы зара рекеттердін оамды нтижесі.
Д. Истон мен Дювержьені зерттеулері саяси жйе табиатын тсінуге адам жасады. Біра оларда бір-бірімен атынаста, зара рекетте жне т.б. табылатын элементтерді зі нені білдіреді деген мселені басы ашылмай аландыы даусыз.
Осы мселені арастыруда зіні крнекті лесін Алмонд осты. Ол саяси жйеде институциональды жне ндылыты трізді элементтерді екі тобын айырып алу керек деп есептейді. Мнымен саяси жйені жоарыда Алмонд крсеткен анытамасы байланысты. Аылшын саясаттанушысы Уайт пен поляк саясаттанушысы Е. Вятр ндылытар жйесін саяси жйеге атынас бойынша сырты бір дние деп есептейді. Тиісінше, саяси жйе ртрлі леуметтік топтар мдделеріні белгілі бір ндылытар мен идеалдар негізінде келісімі шін ажетті саяси институттарды бейнелейді. Оны мні мынада, институттар жйесі мен ндылытар жйесі бір-бірінен ажыраысыз жне олар жиынтыында ана саяси жйені рады. Институциональды жйені негізінде жатан ндылытар жйесі ондырмалы жне жріс-трысты алып, оны шегінде саяси жйе орналасады, жне ол зады трде рсімделген немесе рсімделмеген болуы ммкін.
Сонымен, саяси жйе рылым, яни элементтер мен оларды арасындаы зара рекетті жиынтыы екен. Жйе элементіне мыналар жатады:
- институттар жйесі,
- немесе саяси ндылытар жйесі, немесе саяси мдениет жне институттар жйесі. Біра ай жадайда болмасын, авторлар ндылытар жйесіне басымды береді.
Барлы элементтер зара рекетте болады жне аыр аяында оларды мір сруіні экономикалы шарттарында негізделген леуметтік топтарды саяси мдделерін келістіруді белгілі бір тсіліні жиынтыымен жзеге асады. Кез-келген саяси жйе, оны рбір элементі белгілі бір леуметтік мдделерді дл болсын, болмасын бейнесі болып табылады.
Саяси жйе экономикалы атынастар мен рылымдарда бастап рухани-адамгершілік сферадан аятап оамны ахуалын бейнелейді. Ол арылы леуметтік мдделер аныталынады, кейіннен саясатта бекітілетін леуметтік басымдылытар рылады. Саяси жйеде барлы леуметтік мірді «зегі» теді, йткені онда жала трде жне тікелей кзараспен ол жететіндей формада айшылытар болады, мнда олар рсат алады. Осы маынада саяси жйе леуметтік мірді бейнесі бола отырып, оамны тратылыы мен ттастыын амтамасыз ететін саяси-биліктік шешімдер абылдау жолымен оамдык кштер мдделеріні атыысы да, келісуі де тетін сфера болып табылады. Осындай жолмен саяси жйелер рылымына саяси атынастар да енеді.
Уорд пен Макридисті айтулары бойынша саяси жйе проблемаларды анытау мен ою шін пайдаланылатын механизмді бейнелейді, ол сондай-а мемлекеттік атынастар, ртрлі оамдарда шешімдерді орындалуын деу мен баылау шін де ажетті. Ресми механизм, оны кмегімен занды негізде аныталан проблема мен шешімдер, кн тртібіне ойылады, деледі жне рекетке келтіріледі, басару (немесе мемлекеттік басару) деп аталынады. Алайда басару салыстырмалы саясаттануды зерттеушілер шін ызыушылытарыны бірден-бір пні болып табылмайды. Мысалы, мынадай саяси жйелер бар, барлы ересек азаматтар шешімдер абылдауа атысу ммкіндіктеріне ие болады. Керісінше, диктатура тлаларды тар шеберінде шешімдер абыдлауа атысуды шектейтін саяси жйе.
Саяси жйе талаптар мен олдауларды «кіретін» тиімді импульстарын, сондай-а олармен шиырлас саяси ынтыматасты пен айшылытарды айта ратын кштерден, процестерден, институттардан трады.
Бл «кірстін» элементтер кейіннен жйеден «шыатын» аыры німдерге дейін згереді. Осындай процесті арасында саяси жйе саясатты жасатайды, оны кмегімен ндылытар жасалынады жне блінеді.
«ара жщік» моделін Д.Истон кілдік жйе негізінде жасаан жне оны азаматты оаммен, оны рылымдары мен институттарымен зара рекетіні ерекшелігін бейнелейді. Сондытан да Д.Истонны моделінде саяси жйе сырттан келетін импульстарды абылдайтын, олара жауап беретін «ара жшік» бейнесінде бейнеленеді. Баса сзбен айтар болса, жйе оамны мдделерін лайыты бейнелеуге, оны талаптарын анааттандыруа жне оны олдауа тартылан.
Сонымен, "кірісті" 2 трі бар: талап жне олдау. Талапты халыты билік органдарына оамдаы ндылытарды, азына мен аржыны, оамды орды ділетті, дрыс немесе ділетсіз, брыс блінуі туралы пікірі, билік органдарына ндеуі деуге болады. Ол оамда белгілі бір ажеттілікті, мтаждыты бар екендігін білдіреді жне р трлі болады. Мысалы, ебек-аыны ктеру, жмыс кнін ысарту, леуметтік салаа аржыны кбейту, білім алу мумкіндігін арттыру, азаматтарды ытары мен еркіндігін орау жне т.б. Мндай талаптар кбейіп, олара билік органдары назар аудармаса, саяси жуйе лсірейді.
олдау коам мушелеріні саяси жйеге ниеттестігін, адалдыын, саяси институттара сенетідігін білдіреді. Ол стемдік етіп отыран саяси жйені кшейтеді. олдауа, мысалы, салытарды дер кезінде тлеу, скерлік міндетті атару, лтжандылы білдіру, сайлауа белсене атысу, кабылданан шешімдерді, задарды уаытында блжытпай орындау жне т.б. жатады.
Халыты р трлі жіктерінен тскен талаптара саяси жуйе андай типке жатуына байланысты р трлі арайды. Мысалы, антидемократиялы тоталитарлы саяси жйе адамдарды талап-тілектеріне билікке крсетілген наразылы ретінде карайды. Сондытан олардын ділдігіне сенімсіздік білдіріп, р турлі айла-тсілмен басып-жаншуа тырысады. Демократиялы конституциялы саяси жйе халыты мтаждыына, тілек-талаптарына жауап беруді, оларды ммкіншілігінше анааттандыруды з кызметін атару деп тсінеді.
Шыыс — саяси жйе жмысыны нтижесі. Онда саяси жйе тскен талап-тілектерге сйкес саяси шешімдер кабылдайды, оларды жзеге асыру жоспары арастырылады. Оны халыкты талап-тілектеріне жауап деп тсінуге болады. Мысалы, шыыса абылданып жатан задарды, атарушы билікті аулыларын, соттарды шешімдерін жне т.б. жаткызуа болады. Саяси жйе орасан зор леуметтік млімет, хабарламаларды арастырып, оларды натылы шешімдерге айналдырады. Олар жаа талаптарды тудыруы ммкін. Сйтіп "кіріс" пен "шыыс" рдайым бір-біріне сер етіп отырады. Саяси мірдегі бл кері байланыс абылданан шешімдерді дрыстыын тексеру, оларды тзету, ателерді жою, олдауды йымдастыру шін лкен маызы бар. Кері байланысты брын тадалан баыттан бас тартып, баса бадар алуа, жаа масат ойып, оан жету жолын тадауа да мні зор.
Егер билік басындаылар оам мшелеріні талаптарын тындамаса, оны шешімдері олдау таппайды. Егер талаптар шамадан тыс кп болмаса жне "кіріс" пен "шыысты" рекеттері дер кезінде зара йлестіріліп отырса, саяси жйе тиянакты ызмет атарады.
Д. Истонны идеяларын Г. Алмонд одан рі дамытты. XX . 50-60 жж. кптеген брын отаршылдыта болан Африка, Латын Америкасы елдері егемендігін алып жаа даму жолына тскен. Оларды біразы батыс саяси жйесін абылдады. Алайда ол келесіз зардаптара келді. Д. Истон соны зерттеді. Батыс елдеріні саяси институттары бтен леуметтік-экономикалы жне мдени-діни ортада зіні кптеген ызметтерін ойдаыдай атара алмады. Е алдымен оамны тракты дамуына ол жетпеді. Мндай тжірибені сараптау негізінде салыстырмалы зерттеулер дами бастады. Оан Д. Истон басшылык етті.
Ол саяси жйеге рлдер мен оларды зара атынасыны жиынтыы ретінде карады. Олар кіметтік институттар арылы ана емес, баса да саяси астары бар рылымдар арылы да жзеге асырылады. Бл рылымдарды талдаанда ол 2 дегейді — институционалды жне бадарлы — баса айтты.
Егер біріншісі мемлекеттік жне мемлекеттік емес институттарды зерттеуге кіл блсе, екіншісі саяси мдениетті райтын саяси рылымды зерделейді. рылым деп Д. Истон зара байланысты рлдер жиынтыын тсінді.Саяси жйені зіндік ммкіндіктері де бар. Д. Истон мен Г. Алмонд оларды трт трін крсетеді; 1) топтар мен жеке адамдарды жріс-трысын басаруа байланысты реттеу ммкіндігі; 2) зіні ызмет етуіне ажетті экономикалы жне баса орларды табуа байланысты ысымды ммкіндігі; 3) орларды, игіліктерді, ызметті, уздік (озаттык) белгілерді жне т.с.с. блу жне айта блу ммкіндігі; 4) леуметтік ортаны талаптарына рашан жауап берерлік, згерген жадайлара бейімдеушілік ммкіндігі. ндістан саясатшысы П. Шарон бл тртеуіне бесіншісін — ішкі жадайын басара алатын зін-зі реттеу ммкіндігін осады. Осыны брі, орып келгенде, стемдік етіп отыран оамны бірттас зін-зі басаратын леуметтік организм ретінде ызмет етуін камтамасыз етуі керек.
Саяси жйе тмендегідей ызметтерді атарады:
1. Белгілі бір леуметтік топты немесе кпшілік халыты саяси билігін амтамасыз ету. Ол билікті тртіпке келтірілген, ережелерде, алыптарда бекітілген, яни институционалданан трі. Сондытан ол конституцияа негізделген жалпыа міндетті задар шыарады. Сол арылы коамда тртіп орнайды. Егер оны бзушылар болса, олара тиісті шара олданылады.
2. Саяси жйе коамды атынастарды реттейді, жекелеген леуметтік топтар немесе кпшілік халыты масат-мддесіне сйкес адамдарды тіршілік рекетіні р трлі салаларын басарады. Ол леуметтік институттар ызметіні масаттарын айындайды, соларды негізінде оларды орындауды саяси жобаларын жасайды.
3. Саяси жйе оамда жинатаушылы топтастырушылы ызметті атарады. Ол орта леуметгік-саяси масаттар мен ндылытарды айналасында барлы леуметтік топтар, таптар, жіктерді белгілі бір бірлестігін амтамасыз етеді.
4. Экономиканы алыпты жмыс істеп, прогресті дамуына ажетті саяси жадай жасау. Мысалы, саяси жйе ендіріс ралдарына меншік трлерін ыты трыдан бекітеді, аржы жйесін реттейді, салы саясатын жргізеді.
5. оамды, оны мшелерін ішкі жне сырты бліндіргіш рекеттерден орау. Мысалы, йымдасан ылмыс, сырты агрессиядан (скери, экономикалы, информациялы) жне т.с.с.
Сонымен, оамны саяси жйесі деп билік жргізіп, коамда тратылы пен тртіпті амтамасыз ететін, леуметтік топтар, таптар, лттар, мемлекеттер арасындаы саяси зара атынастарды реттейтін йымдар мен мекемелерді жиынтыын айтады. Бл жйе саяси деп аталады. Себебі мемлекеттік істер ала койан масатты, амал-дістерді, олара жету жолдарын амтитын арнайы жете зерттелген шаралар, саяси баыт арылы жзеге асырады. Сонымен атар оны жйе дейді. йткені оан мемлекеттен баса мемлекеттік билікке ыпал ету шін басалармен бсекеге тсетін, одатара кіретін, ммілеге келетін мемлекеттік емес кптеген йымдар да кіреді. Бл саяси катынастарды крделі крінісі жйелілікті, ттастыты білдіреді. ртрлі леуметтік топтарды мдделері сйкес болмайды, сондытан да ндылыа деген кзарастар, ндылыты пайымдар ртрлі болуы мумкін. Сонымен атар біратар орта мдделер да болады. леуметтік келісім мен саяси тратылы — барлы леуметтік топтарды, ттастай оамны мдделері. Сол себептен де саяси мдениестке орта мдделерден шыатын ндылытарды жне андай да бір леуметтік топты мдделерінен шыатын кндылыты пайымдарды айырып алу ажет. Оларды араатынасы рилы болуы ммкін. Біра антагонизм, стемдік пе баыну жадайында саяси жйе ндылытарды стемдік етуші тапты мдделеріне сай лшемде ескереді.
Саяси жйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптарды басымдыын сезінгенде ана берік бола алады. Жалпы аланда адамзат оамы шексіздікке, адам болмысыны аиаттыына деген сенімді ажет етеді. Бл те жа материя наыз шынайылы, онымен есептеспеуге ешашан жол берілмейді.
Адамгершілік масаттарды, жалпыа маызды ндылыктарды акиаттыын, нормативтілігін тануда ртурлі леуметтік кштерді, саяси озалыстар мен партияларды бірігуі теді.
ндылытара деген атынасты сипатын саяси жйені сипаты, полюстері деспотия мен демократия болып табылатын оларды барлы спектрі анытайды.