Саяси жйені жіктелуі

Саяси жйені жіктелуі жнінде алымдар арасында орта пікір жо. Олар бл мселеге р жатан арайды, р трлі лшемді (критерийді) пайдаланады. Мысалы, марксизм формациялы кзарасты басшылыа алып (ндіріс тсілінін, жне оамны тапты крылымыны згешеліктеріне арай) оны лды, феодалды, капиталистік жне коммунистік саяси жйе деп бледі.

Ал У. Ростоу жне т.б. "экономикалы су сатысы" деген тжырымдаманы ала тартады. Оларды ойынша, адамзатты даму тарихы мынадай бес сатыдан трады: 1) дстрлі оам; 2) тпелі оам; 3) ала басу (жылжу) оамы; 4) индустриялы жне 5) индустриялананнан кейінгі (постиндустриялды) оам. Бірінші сатыа алашы ауымдык, рулы жне феодалды оамны бір блігін, екінші сатыа ндірістік революцияны, шіншісіне 70-80 жылдардаы капитализмді, тртіншісіне 2000 жыла дейінгі капитализмді жатызады. Блайша сатыа блуді лшемі ретінде техникалы даму дегейін алады. Марксизмні басшылыа алатын ндірістік атынастарымен олар санаспайды.

Саяси жйені оны саяси тртібіне (режиміне) арай тоталитарлы, авторитарлы, демократиялы деп бледі. Мнда топтастыруды негізіне билік, тла жне оам арасындаы зара іс-рекетті сипаты мен тсілі негізге алынады. Тоталитарлы саяси жйеде жеке адам мен оам толыымен билікке баынады. Мемлекет оамды мірді барлы саласын зіні баылауына алады. Авторитарлы саяси жйеде билік басындаы жеке адам немесе адамдар тобы шексіз билікке ие болады. Парламент, оппозициялы партиялар боланымен оларды ыпалы шамалы келеді. Мемлекетті сайланбалы органдары, азаматтарды ытары мен еркіндіктері шектеледі. Демократиялы тртіпте тла ыы биік трады, билік жмысын оам баылауа алады. Онда билікті кілдік органдарын жалпыа бірдей сайлау арылы халык сайлайды, азаматтара саяси ытар мен еркіндіктер беріледі, елде задылы билейді.

Француз саясаттанушысы Ж. Блондель саяси жйені басаруды мазмны мен трлеріне сай оны 5 трге бледі: 1) либералды демократия. Ол саяси, мемлекеттік шешімдерді абылдаанда меншікке иелік етуі, жекешілдік, еркіндік сияты ндылытарды басшылыа алады; 2) коммунистік жйе. Ол леуметтік игілікті те блуге бадар сатайды; 3) дстрлі саяси жйе. Ол ар тбеліндей асйектерді саяси жне экономикалы стемдігіне негізделеді; 4) дамып келе жатан елдерде алыптаса бастаан саяси жйе. Онда авторитарлы басару беле алады; 5) авторитарлы-консервативтік жйе. Онда леуметтік жне экономикалы тесіздік саталады, халыты саяси билікке атысуына шек ойылады.

Саяси жйені жіктеуді таы баса да трлері бар. Ол мселені кпырлыын керсетеді. Сондытан саяси жйені топтастыранда р трлі лшемдері, белгілері, тсілдері басшылыа ала отырып арастыран жн.

Саяси жйелер р алуандыымен ерекшеленеді. Саяси ылым осы ор алуандыты талдауа, жекелей аланда шатаспас шін жне оларды тсінуге ол жеткізу шін оларды формалары мен типтерін анытауа рдайым талаптанып келеді. Саяси ылымда саяси жйелерді келесі бір критерийлері бойынша белгілі философ жне саясаттанушы А. С. Балымбаев біратар типологиясын крсетеді :

1) леуметтік-экономикалы формация типі маызды критерий болып табылады. Осы тип бойынша саяси жйелерді маркстік типологиясы рылан. Формациялы принциптерге сай л иеленушілік, феодалды, буржуазиялык, жне социалистік саяси жуйелерді бліп крсетеді. Біра саяси жйені лайыты тсіну шін формациялы тсіл антикалы дуірден бастау алан ркениеттілікпен толытырылуы ажет. Бл сіресе азіргі саяси жйелерді типологиясы шін маызды, йткені азіргі дуірде формациялы принцип толытай жоалып кетпесе де екінші орына ыыстырылан.

2) Мндай тсілді негізін М.Вебер алаан. Саяси жйені типологияландыруды критерийі немесе негізі билікті негіздеуді, оны легитимділігіні дісі болады. Осы критерийге сай саяси жйелер дстрлі жне рациональды болып блінеді.

Біріншіден, баыну трткілері болып дады мен харизма, екіншіден — мдде ызмет етеді. Билікті дстрлі типі дстр крсеткенді атаратын принциппен ызмет етсе, рационалды немесе легитимді-ыты жйеде билік принциптер мен ыты нормалара негізделінген.

М.Веберді тсілі саяси жйелерді азіргі классификациясыны ерекшеліктеріне айтарлытай ыпапын тигізді. Оларда, жекелей аланда, классификацияны негізіне жйсні ызмет етуіні формалары мен дістері секілді критерийлер де ойылан.

Бір сзбен айтанда, негізі болып саяси режимні сипаты аланан типологияны мні артуда. Марксизм саяси жйені тапты табиатына басты назар аудара отырып бл аспектіні жоа шыарады. Антагонистік оам сипаты шін мндай тсіл зін атай алады. Антагонистік формациялардын саяси жйелері ркилы болуы ммкін, біра марксизм назар аударып отыран оларды тапты табиаты бл жадайда згеріссіз алады.

3) Саяси режимні сипаттамасына сай саяси жйелер демократиялы емес (тоталитарлы жне авторитарлы) жне демократиялы болып блінеді. Бл блініс саяси жйе негізделген ндылытармен, «ндылыты пайымдарды» леуметтік болмысты наыз мбебап ндылытарымен сйкестігімен, сондай-а оны йымдастыруды іргелі принциптерімен аныталынады. Орыс саяси ойшылы П.И.Новгородцев айтып кеткендей «жоары билік шін халы пен тланы туелсіздік идеясы императив болыл ала береді».

Саяси жйелерді демократиялы жне демократиялы емес (автократиялы) болып блінуі натылауды ажет етеді, йткені мбебапты принциптеріне сйкестік критерийі те жалпы, ал саяси салада аныталмаан болып табылады.

Типтерді ауымы нерлым ке болан сайын, жйелерді лшемі нерлым лкен назара алынады.

4) Мселен Аптерді жйесінде типтер екі белгі есебінен блінеді: билікті орталытандыру дегейі жне осы билік блетін ндылытар жйесі. Нтижесінде ол екі типті бліп крсетеді: тоталитарлы жне либералды-демократиялы. Авторды билікті шоырландыруды ртрлі болатындыына есеп беріп отырандыы аны, сондытан да авторитарлы дегейі де ртрлі болады; тоталитарлы термині автократияны белгілеу шін олданылады.

5) Егер андай да бір мдениетте стем болатын ндылытар жйесін натыласа жне осы негізде мдениет типін анытаса, онда саяси жйелерді тіптен блек, мейлінше орталытандырылан классификациясы ммкін болады. Бл ммкіндік Алмондты типологиясында жзеге асырылан.

Алмонд бойынша, мдениет типтері еркіндік, мемлекетті жеке сфераа араласпауы трізді ндылытара деген атынаспен аныталынады.

Осыан байланысты саяси жйені мдениетті трт типіне негізделген трт типін айырады. Біріншісі — англо-американды саяси жйе. Саяси жйені аылшын-америкалы турі ондаы саяси мдениетті бірыайлыымен, біртектілігімен сипатталады. Бл елдерде мемлекетті алдына ойан саяси масат-мратын жне оан жетуді жолдары мен діс-тсілдерін халыкты брі олдайды. Ол мдениет еркіндік, ауіпсіздік, тиімді есепорлы, пысыты, ыптылы сияты либералды кндылытара негізделеді. Билік тарматалан, ол толыымен жзеге асады. Мндай жйе траты жне тиімді ызмет атарады. Англо-американды жйені деэтатистік тенденциялар стем болатын жйе деп айтуа болады. Олар дуірлерді алыптан тыс этатистік тенденцияларына арсы рылан.Оан АШ-ты, Англия, Австралия, Канаданы жатызуа болады.

Этатизмге негізделген екінші мдениет жаа мен ескіні элементтері атар туран индустриалды немесе ішінара индустриалды жйені негізінде жатыр. Жйені бл типіне кш крсетуді жоары потенциалы тн, себебі жйені ішіндегі лкен топтар саяси жйе мен оны аспектілерін ртрлі тсінеді. Мндай жйелер здеріне за шыару функцияларын алады, за шыару органдары сот процедураларына да араласады, партиялы шешімдер саяси шешімдерді ауыстырады.рылыты (континенталды) — еуропалы саяси жйені саяси мдениеті, станатын ндылытары р трлі келеді. Онда ескі мдениетті жрнатары мен жаа мдениет астарласып жатады. Алайда оны брінін либералды ндылытара, задылыа сйенген орта негізі бар. Сондытан олар зара келісім тауып, жымдасып жатады.

Индустриалды немесе ішінара индустриалды жйедегі ндылытар рлыты Еуропа елдерінде белгілі орын алады жне осы негізде саяси жйені континенталды-еуропалык типі рылады. Е алдымен бл типке Франция, Германия мен Италия кіреді. Скандинавия елдері мен Бенилюкс англо-американды жйе мен еуропалы-континенталды жйені арасындаы аралы орынды алады. Континенталды-еуропалы жйеде гомогендік емес, гетерогендік стем, яни олар дамуды, ркендеу мен лдырауды бір лшемді еместігі, индустриалды оам шін тн болатын ескі мдениет элементтеріні реанимациясы тн аралас мдениетті білдіреді.

Индустрияланбаан немесе жарым-жартылай индустрияланан саяси жйеге аралас мдениет тн. Онда батысты ндылытары, этникалы салт-дстрлер, діни дет-рыптар шоырланан. рылыты-еуропалы саяси жйемен салыстыранда онда орта негіз жо. За шыарушы, аткарушы, сот биліктері жете тарматалмаан. Олар біріні ісіне бірі араласа береді. Бл елдерде авторитарлы тртіп, кшке сйену бой алан. Бан Азия, Африка, Латын Америкасыны кптеген елдері жатады.

Тоталитарлы жйеде саяси мдениетті тапты сипаты бар. Сырттай араанда ол біртектес сияты. Оны ндылытарын оамны, барлы мшелері мойындайды. Біра оны еріксіз жасайды. Билеуші партия саяси жйені барлы элементтерінін, іс-рекетіне баылау жасайды.

Бл жйелерде ешандай ерікті бірлестіктерге жол берілмейді, ал коммуникация мемлекет баылауында болады. Мжбрлеуді барлы механизмін басарушы партияны баылауында болатын бюрократиялы аппарат монополиялап алан.

6) Егер де лемдік саяси процесті объективті тенденциясы демократияа жылжу дегенге назар аударса, онда саяси жуйелерді дстрлік жне модерндік деп блу толытай атайды деуге болады. Бл жадайда саяси ылымда крсетілген жйелерді екі интерпретациясы байалады. Дстрлі оам саясаттануда былай талданады: - экономикалы трыдан жай арапайым ндіруге негізделген аграрлы басым болады;

- леуметтік трыда лсіз жіктелген, кланды, индивидті текке, тайпаа, клана жне т.б. бадарлануы болады;

- саяси трыдан саяси рольдері лсіз жіктелінген, саяси партиялар болмайтын немесе дамымаан, мемлекеттік билікті ата патронажы мен оны негіздеуді дстрлі дістері орын алатын оам.

Оны азіргі оамны дстрлі оамнан айырмашылыы келесі белгілермен:

- экономикалы трыда индустриалдыымен;

- леуметтік трыда азаматтарды индивидуальды жне топты бадарларымен кптеген топтар мен жіктерге жіктелінгендігімен;

- саяси атынастарда саяси институттарды арасында билікті жне билік ресурстарыны диффузиясымен байланысты саяси рольдерді диверсификациясымен, туелсіздікпен жне сонымен бірге мемлекетті шектеулігімен, азаматты оамны оны баылауымен жне билікті негіздеуді рациональды-ыты типімен сипатталынады.

азіргі саяси жйе келесі белгілермен:

- билікті тек ана оны тарматары арасында ана емес, оны бір кола шоырлануына кедергі келтіретін ртрлі орталытара блінуімен;

- мемлекеттік билік институттарыны алыптасуына, басаруа жне саяси-биліктік шешімдер абылдауа тікелей атысатын партиялар мен мдде топтарыны болуымен;

- мемлекеттік жне саяси функцияларды іске асуыны консенсусты технологиясыны болуымен;

- саяси мдениет пен осы мдениетті тасымалдаушы тла типіні жоары дегейімен сипатталынады.

азіргі коамны саяси жйесінс демократиялы ндылытара деген масаттар мен бадарлар, сондай-а жріс-трысты демократиялы лгілері тн.

Бл талдауды саяси дамуды лемдік процесін дстрлі жйеден модернделгенге ту деп айтуа болады.

арастырылан классификациялар (типологиялар) тарихи процесті барлы кезеіндегі саяси жйелерді сипаттамасы шін ажет жне осы маынада бірін-бірі толытырып отырады, біра белгілі бір кезедер шін оларды біреуі мейлінше адекватты болып табылады.

7) Осындай классификацияны ажеттілігі айын, осыны шеберінде алан барлыы мейлінше ке ттасты моменттері болып табылады.

Е бірінші осындай рекетті француз саясаттанушысы Ж.Блондель жасады.Ол классификация шін негіз ретінде саяси жйені келесі лшемдері абылдану керек деп есептейді:

Бірінші — билік рушы элитаны ртрлі фракцияларыны арасында лидерлік шін кресті сипаты. Бл крес жеімпаздар мен жеілгендерді анытауа ммкіндік беретін арнайы процедураларды болуы салдарынан ашы жне занды сипатта болуы ммкін. Мндай тектегі процедуралар сайлау болып табылады, біра оны баса да нсалары болуы ммкін (жеребе). Былай да болады, оппозициялы ызметке тыйым салынады, ал басшылыты ауысуы мрагерлік, кооптация жне тіпті кш крсету формасында теді. Лидерлік шін кресті крсетілген екі тсілі ашы жне жабы саяси режимдерге сйкес келеді.

Екінші лшем — бл элитаны ішкі жіктелуді бар болу немесе болмау белгілері бойынша сипаты. Кейбір оамдарда экономикалы элита билік рушы элитамен сйкес келеді, ал соысыны ішінде кімшілік жне меншікті саяси функцияларыны блінуі болмайды. Меншік субъектісі мен билік субъектісіні сйкестігі дстрлі немесе индустриялыа дейін оам шін тн жне жартылай немесе ішінара индустриялы оамдарда стемдік етеді. Мндай элитаны біз монолитті, ал оан арама-арсысын — жіктелген деп атаймыз. Элитаны монолиттік сипатыны біратар маызды салдары бар. Оларды біреуі — билік рушы элита топтарыны арасында билік шін кресті болмауы. Бл монолитті элитасы бар коамда билік шін крес белгісіз дегенді білдірмейді. Біра ол рилы саяси субъектілерді арасында емес, біртекті ттасты индивидуальды раушыларды (монолитті билік рушы элитаны) арасында жреді. Сондытан монолитті элиталы режимдерді ашы болуы ммкін емес. Ал жабы режимдерді арасынан осы белгі бойынша екі тр — монолитті жне жіктелген элиталы режимдер бліп крсетіледі.

шінші лшем — бл бкараны саясата атысу дегейі. Жауапты шешімдерді абылдануы рашанда азшылыты, элитаны ісі. Біра мынадай режимдер де мір среді, оларда кадай формада болмасын бараны саяси белсенділігіне жол беріліп ана оймай, оларды мір сріп отыран крылысты тратылыыны ажетті алышарты ретінде арастырады. Мндай режимдер ашы та, жабык та болуы ммкін; бараны саяси атысуыны формасы жне оны функциялары шешімдер абылдау процесінде елеулі трде згешеленуі ммкін. Бдан туелсіз халыты саяси мірге атыстыру механизмдерін амтамасыз ететін барлы саяси режимдерді атыстырушы деп атаймыз. Керісінше, бараны саясаттан тыс алдыратын режимдерді атыстырмаушы ретінде анытаймыз.

Осы критерийлерді пайдалана отырып, саяси жйелер ажыратылатын саяси режимдерді негізгі алты типін бліп крсетуге болады.

Бл типтер идеалды-типтік конструкция, олар таза классикалы трінде те аз болады. андай да бір типке жататын ртрлі елдерді басару формалары кп жадайда бір-бірінен ерекшеленуі ммкін, ал кейбір шынайы саяси режимдер бірден бірнеше типтерді сипаттамаларын амти отырып аралы жадайда болуы ммкін.

 

Режимдер	Монолитті элиталы жабы	Жіктелген элиталы жабы	Ашы
Катыстырмаушы	Дстрлі	Авторитарлы-бюрократиялы	Жарыспалы олигархия
атыстырушы   (коммунистік)	Эгалитарлы-авторитарлы (фашизм)	Авторитарлы-бейэгалитарлы	Либерал-демократиялы

 

Мндай тектегі классификация салыстырмалы зерттеулер аспабы ретінде те пайдалы. Басару формаларыны ртрлілігі, режимдерді аралы типіні болуы жне олара сйкес саяси жйелерді болуы жадайыда — авторитарлы жэне демократиялык трізді режимдерді екі трін бліп крсетугс болады.

Авторитарлы деп негізгі сипаттамалары «жабы» немесе «атыстырмаушы» болатын кез-келген саяси режимді атаймыз. Олай болса жоарыда келтірілген алты типті бесеуіні авторитарлы екендігін байау иын емес. Шындыында да, авторитаризм демократияа караанда азіргі тарихта ке тараан былыс. Бгінгі кндері «демократиялы толын» ктерілуін бастан ткеріп отырса та, авторитаризм проблемасы азіргі кезде жер бетіндегі халыты жартысы авторитарлы режим жадайында мір сріп отырандытан практикалы та, теориялы та зектілігін жоалтан жо.

Крініп транындай, Ж.Блондельді классификациясы азіргі кнні ана емес, саяси тарихта мір срген саяси жйелерді де амтды.

8) Бізді зарасымыз бойынша, осы баыттаы барынша табысты рекетті, яни жйелерді классификациялауды тек Францияда ана емес, барлы лемге белгілі Крозье, Турен жне баса да мектептерді идеяларына сйене отырып ресейлік саясаттанушылар жасады. Олар біріншіден, дстрлі жне азіргі жйелерді айыруды сынады. азіргі саяси жйелерге келер болса, онда екіншіден, баса типологизациялардан ерекшелігі, оларды бір маызды критерий — мемлекет пен азаматты оам арым-атынасыны сипаты бойынша блуді сынады. Осы критерийге сйкес саяси жйелер кілдік, модернистік жне постмодернистік болып блінеді.

Мндай блу саясат пен саяси жйе функциясыны белгілі бір тсінігіне негізделінген. Жоарыда атап ткеніміздей, азіргі саяси жйелер за уаыттар бойы здеріне ойылан талаптара сай келмеді. кілдік жне модернистік жйелер, яни классикалы капитализм мен автократиялы (кімшілік, мемлекеттік, кімшілік-бюрократты жне т.б.) социализм жйелері бірдей біржаты, жне посттоталитарлы оамны орталы мселелеріні бірі жаа саяси жйені алыптастыру болып табылады.