азастан Республикасыны саяси жйесіні трансформациясы.
Демократиялы саяси жйені алыптастыру, билікті шынайы демократиялы институттарын ру оамды демократияландыру процесіні маызды рамдас блігі болып табылады. Демократиялы саяси жйе мемлекет пен баса да саяси институттарды оам алыптастыратынын жне оны баылауында болатындыын білдіреді. Саяси жйе мен оамны зара арым-атынасында барлы байланыстар жоарыдан тменге емес, керісінше тменнен жоарыа арай болады. Азаматты оам функциялары саясат масаттары болып табылмайды, ал керісінше саяси мдделер мен масаттар азаматты оамны ажеттіліктері мен мдделері аныталынады жне болып табылады.
Демократиясы дамыан елдер осындай жадайа андай да бір дрежеде таяу келді деуге болады. Біз де осы трыда сапарды алашы жолында трмыз. азастан Республикасында алыптаан саяси жйені адекватты тсіну шін біратар объективті факторларды ескеру шарт.
Біріншіден, азастан да брыны ода республикалары трізді тоталитаризмнен демократияга ту процесін басынан кешіріп отыр.
Екіншіден, азастан Шыыс пен Батыс арасындаы зіндік кпір бола отырып, зінде шыысты мдениет, менталитет пен дстр тере олтабасын амтиды.
шіншіден, кшпенді шаруашылы жадайында мір срген аза халы социализм ру процесіне еріксіз кш олданумен тартылып, мір сруді дстрлі станымдарын ирата отырып тоталитарлы жйе жадайында болды, ал аза халы шін халыны те жартысынан айырылуа алып келген тарихтаы геноцид те касіретті болды.
Тртіншіден, азастан кплтты мемлекет. Халыты кпэтникалы рамы бірегей болып табылады, біра леуметтік топтарды ана емес, леуметтік ауымдастытарды рилы мдделерін ескеруді талап етеді.
Демократияны наты модельдері е алдымен мірдегі жзеге асу дегейімен, идеалды конструкцияа жаындауымен, идеала барабарлы дегейімен аныталынады жне осымен бірге бір-бірінен ерекшеленеді. Идеала лайы дегей азаматты оамны, жалпы жне саяси мдениетті, яни шеберінде саяси жйе алыптасатын зіндік масатты жне жріс-трысты алыпты кемелдену дегейіне тікелей туелді болады.
Егер де утопияа бой рмаса, саяси жйені оамды ондырманы элементі ретінде базистік атынастар мен рылымдарды ккжиегінен биік бола алмайтындыын мойындауымыз керек. Осы кзарас трысынан, посткесстік кезеде алыптасан саяси жйе азаматты оам даму дегейіні наты бейнесі, оны алыптасуыны бастапы стадиясы болып табылады.
Бізді елімізде демократиялы саяси жйені ру ТМД-ны баса да елдеріндегідей тоталитаризмнен демократияа ту процесіні зі трізді бірегей болады. 1917 ж. азаны ел дамуыны табии жрісін, ондаы азаматты оам мен ыты мемлекет бастауларын дрекі, еріксіз трде згертіп жіберді. Азаматты оамды мемлекет жтып ойды, оамды мірді, леуметтік рылымдарды мемлекеттенуі тті, тіпті басарушы партия мемлекеттік, тіпті мемлекетті ол астындаы рылыма айналды. Сондытан да демократиялы саяси жйені барлы ажетті леуметгік-экономикалы алышарттар пісіп-жетілгенде ана руга тура келеді.
Саяси жйені реформалау демократиялы дстрді болмауы
жадайында, саяси мдениетті тменгі дегейінде, билік пен биліктік рылымдарды фетишизациясы тн культтік сананы стемдік етуі жадайында жргізуге тура келеді. Белгілі боландай, тоталитарлы жйеде масаттар мен ралдарды, мемлекет пен тланы атынастары тменнен жоарыа арай баытталан, адам масат ретінде емес, керісінше кзделген масатты жзеге асыру ралы ретінде, мемлекеттік механизм брандасы ретінде арастырылады.
Адамзата баытталан гуманистік саяси ндылытар жйесі ретіндегі, идеялар, дстрлер мен саяси жріс-трыс лгілері ретіндегі саяси мдениетті алыптасу жолдарыны барлыы жабылып алады. оамды санада арама-айшылы, конфронтация, зге ойшылды пен кзарастар плюрализміне деген шыдамсызды логикасы орын алады.
ТМД-ны кейбір баса да елдеріндегідей азастанда да билікті демократиялы институттарын кру баса тарихи дамуды «зіндік ерекшеліктеріні» серінен крделі болып отыр. гіме баса тарихи фаза процестерінен, атап айтанда капитализмнен айналып тіп социализмге ту трысында болып отыр. 17 ж. азанына дейін аза этносы феодалды оамды атынастарды жаа се бастаан формасында рулы-тайпалы рылыс жадайында мір срді. Мнда тек оамды йымдастыруды мемлекеттік емес формасыны элементтерін ана айын круге болады, йткені мемлекет, марксизм айтып кеткендей, экономикалы негізі ндіріс сфера-сындаы жіктелу, жеке меншікті пайда болуы, алаларды салынуы жне т.б. болып табылатын оамны таптара блінуіні німі.
Рулы-тайпалы оамда адам з санасында коллективтен блінбейді жне зін руды мшесімін деп сезінеді. Осындай жадайларда коллективизмді жоары сезіну, оамды парыза адалды, ол шын беруге дайын болуды байалатындыы даусыз, ал барлы басару рекеттері оамды зін-зі басару формасыны, тікелей демократия шеберінде жзеге асады. Сонымен атар, рулы-тайпалы сананы негізгі белгісі ретіндегі руа баытталу -трайбализмды тудырады, ал билік пен оны тасымалдаушыларына деген рмет белгілі бір жадайларда зін-зі жаншу мніне ие болуы ммкін.
Осы трыдан аланда баса орталы-азиялы мемлекеттеріндегі сияты азастанда да саяси атынастарды маызды факторы болып дамушы елдер шін тн болатын ауымды сипатгаы байланыстар: отбасылы-рулы, кланды, этнолингвистикалы ала береді. Бл елдерді тарихи тжірибесі адамны зін-зі баалау идеясын жасатамады. Осындай байланыстар негізінде билік шін куреске тсетін топтар алыптасады. Олар таптарды емес, белгілі бір кландарды мдделерін орайды. Бір сзбен айтанда саяси арсыластар леуметтік-тапты емес, кланды белгілері бойынша блінеді.
Шыыста моральды-адамгершілік нсаулар мен принциптерді беделі рашанда ы беделіне жоары болды. Міне сондытан да билік занан жоары саналады, оны игеру заны баылауына жатпайтын басымдыты береді. Атарушы билікті біріктіруші бастау ретіндегі рлі коамны ішінде ана емес, баса мемлекеттермен атынаста да арта тседі.
Тоталитарлы жйе алыптастыран саяси дамуды, консервацияны осы ерекшеліктері андай да бір дрежеде Орталы Азия регионында крінеді жне авторитарлы тенденциялар шін жадай жасайды. Біра оан азастанда кшпенді оамны демократиялы дстрлері, сондай-а ел халыны полиэтникалы рамы жол бермейді, тоталитарлы жйені олынан келмегенді толытай жоа шыарады. Мнымен республиканы саяси мірі шін тн жаа Конституцияда бекітіліп алыптасан саяси жйені рылымындаы авторитаризм мен демократияны арасындаы тербелістер тсіндіріледі.
Мемлекеттік рылысты пісіп-жетілген проблемалары парламентаризм институттарын жетілдіру, билік тарматарыны шегін анытау, нарыты атынастар негізі ретіндегі берік нормативтік-ыты жйе ру жне саяси жйе субъектілеріні зара рекеттерін алыптастыру болып табылады. Азаматты оамны барлы институттарыны дамуы жне сонымен бірге демократиялы даму кепілдіктерін ру ерекше мнге ие.
азастанны саяси жйесіні жетілмегендігі кптеген партияны болуын білдіретін шынайы кппартиялы жйені, оларды билік пен мемлекет істерін басару шін крес процесіндегі зара рекеттесуіні болмауынан, кілдік органдарды сайлауды пропорционалды жйесіні болмауынан крінеді.
Сз мемлекеттік билікті тарматара блінуі туралы болып отыр. Билікті ттастыы жне оны тарматарыны блінуі, яни шттасты сипаты ртрлі формада жзеге асуы мумкін, президенттік билік соны бір тармаы болып саналады. Оларды райсысы билік тарматарын тедей стап тратын, яни оларды балансын жне соан сай саяси жйені сенімді жне тиімді ызмет етуін камтамасыз ететін жйеге сай тежемелік рі тепе-тедік талап етеді.
Жаа Конституцияда бекітілген тежемелік жне тепе-тедік жйесі атарушы билікті ныаюы мен кшеюіні ажеттіліктерімен мотивацияланады. Легитимді, яни зады мжбрлеуге не кшті билік демократияны шарты екендігі даусыз, ол оны охлократияа айналып кетуіне кедергі келтіреді. Біра атарушы (сол сияты за шыарушы) билікті кшейту билік тарматарыны зара рекетіндегі ажетті балансты бзып жіберу аупін тндіреді. Билікті беліну принципіне айшы келетін «барлы билік кеестерге» дегенді ранды жоа шыара отырып атарушы билікті шектен тыс кшейтіп жіберуге таы болмайды. Бл ауіпті алдын алатын Конституцияа сай Президентті барлы билік тарматарынан тедей алшатануы жне осыан орай оларды зара рекеттерін реттеу жне оларды ажетті балансын амтамасыз ету ммкін болады.
Ттастай аланда саяси билікті рылымы оны тарматарыны кажетті балансын жне саяси жйені тиімді ызмет етуін амтамасыз етпейді, авторитарлы тендснциялара жадай жасап береді.
Алайда азастандаы авторитаризмны болашаы жо. Авторитарлы режимді орнатуа деген рекеттер леуметтік-саяси тратылыты бзуы, салдары те ауыр болатын оамды кштерді осал балансына келуі ммкін. Біра азаматты оам мен демократиялы саяси жйені орнауы иындататын авторитаризм мен демократияны арасындаы тербелістерді заа созылуы ммкін емес. Бдан демократияа арай шешуші жылжу, наыз дсмократиялы саяси жйені ру арылы шыуа болады.
Жаа Конституцияны абылдаана дейін елде атарушы вертикаль, барлы дегейді кімшілік басшыларыны институты рылан еді. Олар жоары тран рылымдар кімшілігі басшыларымен таайындалды жне жергілікті кілдіктерден толытай туелсіз болды. Бл тртіп атарушы билікті оам баылауынан шыып кету, шенеуніктер мен бюрократиялы аппарат тарапынан ктемдік, лауазымды тлаларды жауапсыздыын тудыру, мемлекеттік жйені барлы салаларында атарушылы тртіпті крт темендеуі аупін тндірді жне сонымен бірге мемлекеттік билікті ныаюына емес, лсізденуіне септігін тигізді.
Бір сзбен айтар болса, атарушы вертикальды, егер де оны муниципалды дегейде тежемелік рі тепе-тедік жйесімен толытырмаса тмен тран рылымдарыны жоары трандарына баылауы тиімді бола оюы екіталай.
Жаа Конституцияда осы жайт ескерілген. Жергілікті кілдік органдарды штен екісіні дауысымен сенімсіздік вотумын абылдаанда кімдерді ызметінен босату механизмі амтылан. Биліктік функциялар шашырауыны объективті тенденцияларыны арнасында региондардаы ахуал шін жауапкершілікті елеулі лесі билікті жергілікті органдарна ойылуы жадайында крсетілген нормалар жеткілікті ме деген сра туады? Жо деп бірден жауап беруге болады. Жергілікті жерлердегі кілдік органдарды, рлін кшейтетін баса да механизмдерді амтылуы ажет. Бл жадайда, бізді кзарасымыз бойынша, атарушы вертикаль линиясы бойынша есеп берушілік жалпы лттык орындау блігінде, ал алалы жне ауданды, регионды салалары шін бадарлама мен бюджетке аударуда саталынуы тиіс. Муниципалды дегей мселелеріне келер болса, онда кімшілік басшылары жоары тран атарушы рылымдардан туелсіз жне жергілікті кілдік органдара есеп беруі тиіс, рине, екеуіні кілеттігі шеберінде.
Мндай тртіп мемлекеттік органдарды горизонталь бойынша да, вертикаль бойынша да ызмет сферасы мен зыретін мейлінше ата жне дл белгілеуге, жауапсыздытан, бюрократиялы аппаратты ктемдігінен тылуа, ытык мемлекет атрибуті билікті бліну принципіні жзеге асуына ммкіндік береді.
Билікті орталысыздандыру тенденциясымен байланысты кілдік демократия шеберіндегі жергілікті зін-зі басару проблемасы бой крсетеді. Оны мемлекеттік билік пен зін-зі басару бір-біріне арсы келмей, бірін-бірі зара толытыратын жадайдан шыа отырып шешу ажет. Оларды райсысы басару тиімсіз бола бастаанда одан туді белгілі бір шекарасында ажет. Мемлекеттік билік пен оамды зін-зі басаруды бліп тратын шекараны ана емес, оамды атнастарды реттеуді ажетті аспабы ретіндегі басаруды осы екі формасыны зара рекеттеріні принциптері мен механизмдерін анытау да маызды.
азастаннын саяси жйесіні жетілмегендігі кп партияны болуын білдіретін шынайы кппартиялы жйені, оларды билік пен мемлекет істерін басару шін крес процесіндегі зара рекеттесуіні болмауынан крінеді.
Мндай жйе азакстанда алыптасан ба? Біреулер и десе, басалары жо дейді. Шамасы, республикада кппартиялы жйе енді ана ола алына бастады деген тжырым шындыа жаын болар.
Егер ол болмаса, онда кппартиялы негіздегі сайлау туралы ойды болуы да ммкін емес жне ол туралы мселені ойылуы да маынасыз рі мнсіз.
Бізді оамымыздаы здерін партия деп атайтын кптеген саяси бірлестіктер ке леуметтік базаа ие емес. Алайда, осымен ана шектелмейтін болса, партиялар белгілі бір идеология мен саяси бадарлар негізінде, оны райтын идеялык-саяси платформа жиынтыымен йымдасатын болса, егер саяси партиялардын басты масаты — сайлау кампанияларыны барысында билік шін крес болса, онда кппартиялы негіздегі сайлаулар ммкін ана емес ажетті де болар еді. ртрлі леуметтік топтарды сайлау алдындаы кампаниялар барысында з мдделерін орайды жне сондытан демократиялы саяси жйені сенімді ызмет етуі кппартиялытан тыс ммкін болмайды, йткені тек ана ол шынайы саяси кштер мдделеріні барлы спектрін барынша толытай ескеруге ммкіндік береді.
Партияларды жоарыдан рылмайтындыы жне ешандай мемлекет оппозицияны алыптастыруды з міндеті деп арамайтындыы аны. Біра ол саяси партияларды, оны ішінде оппозицияны еркін ызмет етуіне жадай жасауы тиіс.
ыты мемлекет жне оны институттарын, саяси мдениетті саяси жйені элементі жне идеалды формасы ретінде ру тере леуметтік процестермен аныталынады. Демократия «жоарыдан» орнатылмайды, ол азаматты оам, оны институттарыны алыптасу жне даму лшемі бойынша жола ойылады. Демократиялы саяси жйе осы леуметтік процеске дем беру шін шаырылады. Азаматты оам мен саяси жйені зара рекеттесуі саяси идеала жылжуды бастауы, мотиві.
Минимизация, орталыа жылжу, саяси инфракрылымдаы згерістер Конституцияа згерістер енгізуді талап етеді, мнда таданатын ештее жо. Конституцияда атып алан аидалар белгіленбейді, ол экономикалы, леуметтік жне саяси жадайларды жетілу лшемі бойынша жетілдіріліп отырады.