Таматан улану кезіндегі алашы жрдем

Эрметов Ф.Ш

Кіріспе

Ттенше жадай — адамдарды аза табуына келіп соан немесе келіп соуы ммкін, оларды денсаулыына, оршаан ортаа жне шаруашылы жргізуші объектілерге нсан келтірген немесе келтіруі ммкін, халыты едуір дрежеде материалды шыьшдара шыратып, тіршілік жадайык бзан немесе бзуы мумкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумата туындаан жадай.
Табии сипаттаы ттенше жадай дегеніміз — табиат немесе ндіріс а,даттарыны зардаптарын кнделікті ызметпен, ара-жатпен жоюа ммкіндік бермейтін, ол шін дейі мате-риалды, техникалы, аша аражатын жоне адам кшін талап ететін жадай.
азастан мемлектіні орналасан жері — орасаы зор, ке байта. Ол жерлерде табиат апатыны неше трі: жер сілкіну, ар тасыны, атты жел, су тасыны сияты былыстар жиі болып жатады.
Зілзала — бл кенеттен найда болатын, халыты алыпты тірлігін крт бзатын, материалды нды-лытарды лкен шыына шырататын, сондай-а адамдар мен хайуанаттарды лім-жітімі болатын табиат былысы.
рбір зілзаланы зіне тн физикалы асиеті, пайда болу себебі, озаушы кші, сипаты мен даму сатысы, оршаан ортаа зіндік ыпал ету ерекшелігі бар. Зілзала кез келген мемлекет шін лкен ауыртпа-шылы, келтірер залалы мол ттенше оиа.
азастан Республикасы аумаында мынадай зілза-лалар болуы ммкін: жер сілкінісі, сел, ар кшкіні, сырыма, дауыл, су тасыны, буырасын, рт.
Техногендік сипаттаы ттенше жадайлар дегеніміз адамдарды з олдарымен жасалып жаткан апаттар мен ирауларды айтады.
Оны трлері:
— ндіріс орындарында болатын апаттар (зауыт-тарда, шахталарда жне т.с.с).
— Клік жйесіндегі апаттар.
— Трлі жарылыстар мен рттер (ндіріс орын-дарында, мнай, газ бырларында, энергия жйесінде, коммуналды жйеде жне т.с.с).
Себептері: Бгінде ылыми-техникалы прогресті шапша дамуынан ндіріс, рылыс, тау-кен байлыын идіру, жаа химиялы заттарды ндіріске енгізу сияты іс-рекеттер жргізіліп жатыр. Бндай арынды даму экономикаа сер еткенімен, экологиялы апата келіп соу ауіпі де туындап отырады. Кей жерлерде жаа техниканы жне технологияны, материалдарды пайда-лану ережелері саталмайды, ауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы сияты ателіктерді салда-рынан апатты болу ауіпі туындайды.
Апатты таы бір себептері — улы, тез ттаныш, жарылыш заттарды сатау, тасымалдау ережелерді саталу-саталмауы, олармен жмыс істеудегі ателік-терге жол берілуі жатады.
Апатты болуы, адамдарды ебек тртібін сата-маушылыгына, жмыс істеуші адамдарды салатыына, оларды тиісті дрежеде біліміні жетіспеушілігіне, техниканы жне оны ауіпсіздік сатау ережелерін жете мегермегендігіне кп байланысты.
Міне, осылар жмыс орнындаы апата, жарылыс-тара, ртке, ирауа, оршаан ортаны улы не радио-активті заттармен ластауа келіп сотырады. Мысалы: 1971 жылы Минск теле-радио заводында жарылыс болып, ндіріс орны ирап, адам шыынына шыратты. 1986 жылы Чернобыль атомдык станцияда ірі жарылыс болып, лкен апат боланы белгілі. Мндай жадай Атырау химия, мнай айыру заводтарында да болып тратындыы ытимал.
Апатты таы бір те ауіптілігі — кшті улы заттарды ауаа тарап кетуі. Осындай рттен шыан алы ттіндегі улы заттар ауаа ктерілі де жерге жайылып онады. сіресе полиэтилен, полистирол трпаттас материалдарды жануы адам, жан-жануар, стар жне т.б. міріне те ауіпті.

 

1.Ттенше жадайларды трлері мен сипаттамалары

Ттенше жадай – белгілі бір ауматаы апаттан адамдарды лімі, оларды денсаулыына тигізген сері оршаан ортаа жне халы шаруашылыы объектісі мен материалды шыын жне елді-мекен жадайыны нашарлауы (Р Азаматты ораныс Заыны табии жне техногендік характері 1 бап).

Ттенше жадайлар себеп-салдарына байланысты мынадай классификацияа блінеді:

Табии (жер сілкіну, сел, кшкін, су тасыны, табии рт, эпидемия, ауылшаруашылы сімдіктер мен орманны зиянкестермен аурумен блінуі).

Техногендік (нерксіптік, транспортты т.,б. апаттар, рт, жарылыс, СДЯВ, РВ,БОВ тастандылары, ымаратта мен рылыстарды блінуі, мірді амтамасыз етіп отыран объектілердегі апаттар, плотиналарды блінуі).

Ттенше жадай дегеніміз адамдарды аза табуына келіп соан немесе келіп соуы ммкін, оларды денсаулыына, оршаан ортаа жне шаруашлы жргізуші объектілерге нсан келтірген немесе келтіруі ммкін, халыты едуір дрежеде материалды шыындара шыратып, тіршілік жадайын бзан немесе бзуы ммкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумата туындаан жадай. Ттенше жадай пайда болу себептеріне арай табии сипаттаы жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлара блінеді.

Табии сипаттаы ТЖ – длей зілзала (жер сілкінісі, сел, кшкін, су тасыны жне басалар), табии рт, індеттер мен малды жпалы аурулары, ауылшаруашылы сімдіктеріні жне ормандарды кеселдері мен зиянкестері арылы заымдануын туызатын ТЖ-лар.

Техногендік сипаттаы ТЖ — нерксіп, клік авариялары жне баса да авариялар, рт (жарылыс), кшті сер ететін улы, радиоактивті жне биологиялы жаынан ауіпті заттарды тарататын (тарату аупі бар) авария, йлер мен имараттарды кенеттен ирауы, бгендерді бзылуы, тіршілікті амтамасыз ететін электр-энергетика жне коммуникация жйелеріндегі, тазарту рылыстарындаы авария туызан ТЖ.

Ттенше жадай аймаы бл ТЖ туындаан белгілі бір аума. Табии жне техногендік сипаттаы ТЖ таралу аумаына жне келтірген нсанны клеміне арай, объектілік, жергілікті, ірлік жне жаанды болып блінеді. Туындаан ТЖ жіктемесі Р кіметіні 2004 жылы 13 желтосандаы №1310 аулысымен бекітілген «Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар жіктемесіне» сйкес жіктеледі. Р кіметіні 2002 жылы 24 желтосандаы №1351 аулысымен бекітілген «Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайларды туындауына келіп соан аварияларды, зілзалаларды жне апаттарды себептерін тексеру ережесіне» сйкес объектілік жне жергілікті ауымдаы ттенше жадайларды ТЖМ ОО ттенше жадайлар департаменті тарапынан рылан комиссия зерттейді.

Комиссия рамына орталы атарушы органдарды ауматы органдары, жергілікті атарушы органдарды кілдері, мдделі органдарды басшылары кіреді. Комиссия тексеру барысында оианы кргендерден, лауазымды жне баса адамдардан жазбаша жне ауызша тсініктемелер алуа, сараптамалы адаалау органдарыны мамандары, алымдар атарынан белгіленген тртіппен кіші сараптама комиссияларын руа ыы бар. Кіші сараптама комиссиясы жне оны траасы табии жне техногендік сипаттаы ТЖ себептерін тексеру жніндегі комиссия траасыны кімімен таайындалады. Сараптамалы орытындыны талап ететін мселелер жазбаша трде беріледі. Кіші сараптама комиссиясыны барлы мшелері ол ойан материалдар комиссия траасы белгіленген мерзімге комиссияа тапсырылуы жне тексеру материалдарына оса берілуі тиіс. Комиссия тексеру барысында болан оианы жадайларын анытайды, оны себептерін, нормативтік ыты кесімдерді жіберілген бзушылы сипатын, жауапты адамдар рамын белгілейді жне оларды жазаа тарту шараларын сынады, зардаптарды жою жне осындай жадайларды айталануын болдырмау жнінде іс-шаралар белгілейді, ирау жне зиян млшерін анытайды. Комиссия 10 кн ішінде табии жне техногендік сипаттаы ТЖ-ды туындауына келіп соан аварияларды, зілзалаларды жне апаттарды себептерін тексеру актісін жасайды.

Ал, ірлік жне жаанды ауымдаытабии жне техногендік сипаттаы ТЖ-ды Р кіметіні шешімі бойынша рылатын комиссия тексереді.

Авариябл технологиялы процесті бзылуы, механизмдерді, жабдытар мен имараттарды бзылуы. Авариялы имараттар бойынша зерттеу жмыстарынавариялы имараттарды техникалы жадайын зерттейтін траты жмыс атару облысты комиссиясы жргізеді. Аталан комиссияны зерттеу жмыстарыны орытындысы бойынша шешімді облысты ттенше жадайларды алдын алу жне жою жніндегі комиссия траасы абылдайды. ауіпті ндірістік объектілердегі аварияларды себептерін тексеру тртібін «ауіпті ндірістік объектілердегі нерксіптік ауіпсіздік туралы» Р 2002 жылы 3 суіріндегі Заына сйкес нерксіптік саласындаыукілетті мемлекеттік орган мдделі орталы атарушы органдармен бірлесіп здеріні зыреті шегінде белгілейді.

Зілзала бл ТЖ-ды пайда болуына келіп соатын жойын былыс.

Длей зілзала – ТЖ-ды пайда болуына кеп соатын зілзала.

Апат – айматы жне ірі ауымды ТЖ пайда болуына келіп соатын жойын былыс.

ТЖ-ды алдын алу – алдын ала жргізілетін жне ТЖ пайда болу атерін ммкін боланынша азайтуа, адамдарды денсаулыы мен мірін сатауа, залал мен материалды шыын млшерін кемітуге арналан шаралар кешені

 

 

2. Ттенше жадайларды алдын алу жне олардан орану шаралары

Р «Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар туралы» Заыны 14 бабына сйкес алдын алу шараларына:

— ылыми зерттеулер, жадайды адаалау, баылау, ТЖ пайда болуына кеп соуы ммкін аварияны, зілзала мен апатты болжау жне оларды аупі туралы хабарлау;

— ТЖ саласындаы білімді насихаттау, халыты жне мамандарды оытып-йрету, орану шаралары жатады.

ТЖ саласындаы ылыми зерттеулерді негізгі міндеттеріне мониторинг дістерін зірлеу мен ТЖ-ды деректер банкін жасау, ТЖ болжау, алдын алу дістерін, баылау шаралары мен орану ралдарын, оларды болжау, зардаптарына баа беру, оларды алдын алу мен оларды жою жніндегі нысаналы жне ылыми-техникалы бадарламаларды зірлеу кіреді. Жадайды адаалау, баылау мен табии жне техногендік сипаттаы ТЖ болжау ызметі (сейсмикалы ызмет, сел жретінін хабарлау,

Радиациялы ауіпсіздікті баылау жйелері жне басалар) арнайы укілдік берілген мемлекеттік органдарды жанынан рылады жне ТЖ алдын алу мен оларды жоюды мемлекеттік жйесіне енгізіледі

 

 

3. Ттенше жадайларды жою жмыстары

Ттенше жадайларды жою жмыстарына – ТЖ пайда болан кезде жргізілетін жне адамдарды мірін сатап, денсаулыын орауа, залал мен материалды шыындар клемін азайтуа, сондай-а ТЖ аймаыны одан рі таралмауына баытталан тару, авариялы-алпына келтіру жмыстары мен баса да кезек кттірмейтін жмыстары жатады. Осы жмыстарды уатылы атару масатында ауданны А жне ТЖ ызметтері рылады. Бл ызметтер атаратын жмыс трлеріне арай тиісті техникамен, жеке раммен, ажетті ралдармен жасаталады.

«Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар туралы» Р Заыны 20 бабында:

— «табии жне техногендік сипаттаы ТЖ ошаулау мен оларды жою жніндегі бірінші кезекте жасалатын іс-имылды брын бекітілген жоспарлара сйкес ТЖ аймаында орналасан авариялы-тару ызметтеріні кштері мен ралдарын тарта отырып жергілікті атарушы органдар жне йымдарды басшылары йымдастырады» делінген.

Бірінші кезекте жасалатын іс-имыл кезінде халыты ТЖ аймаынан уаытша кшіру, йымдарды ажетті материалды-техникалы ресурстарын жмылдыру ісі жргізілуі ммкін, авария, зілзала немесе апат болан объектіні жмысы тотатылады немесе тотатыла трады, йымдарда жмыс режимі згертіледі, адамдарды жріп-труы мен жктерді тасымалдауына шектеу (карантин) енгізіледі, ммкін болатын тару жне авариялы-алпына келтіру жмыстары жзеге асырылады, оамды тртіп пен объектілерді орау амтамасыз етіледі.

ТЖ аймаыны шекараларын Р задарына сйкес таайындалан ТЖ жою басшылары Р кіметі белгілеген ТЖ сыныптау негізінде айындайды.

Табии жне техногендік сипаттаы ТЖ жою кезінде шыл медициналы жрдем крсету ызметі дереу іске осылады, ал ол жеткіліксіз болан жадайда орталы мемлекеттік органдарды жне йымдарды медициналы кштері мен ралдары тартылады (21-бап).

Халыты, оршаан ортаны жне шаруашылы жргізу объектілеріні табии жне техногендік сипаттаы ТЖ кепілді оралуын амтамасыз ету шін алдын ала материалды-техникалы, азы-тлік, медициналы жне баса ресурстарды мемлекеттік резерві жасалады

 

 

4. Аудан, жне ауыл кімдеріні ттенше жадай саласы бойынша атаратын міндеттері.

Халыты, оршаан ортаны жне шаруашылы жргізуші объектілерді ттенше жадайлар мен олар туызан зардаптардан орау мемлекеттік саясатты жргізуді басым салаларыны бірі болып табылады.

азастан Республикасыны табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар саласындаы задары мемлекет Конституциясына негізделеді жне зге де мемлекеттік нормативтік –ыты актілерден тзіледі.

Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар кезінде халыты, ауматы жне шаруашылы жргізуші объектілерді орауды негізгі принциптері мыналар:

— жариялылы жне халы пен йымдарды болжанып отыран жне пайда болан ттенше жадайлар, оларды алдын алу мен оларды жою жніндегі шаралар туралы хабардар ету;

— ттенше жадайлар кезіндегі тару, авариялы- алпына келтіру жне баса да кезек кттірмейтін жмыстарды жргізу міндеттілігі, шыл медициналы жрдем крсету, трындарды жне зардап шеккен ызметкерлерді леуметтік орау, ттенше жадайлар салдарынан азаматтарды денсаулыы мен млкіне, оршаан ортаа жне шаруашылы жргізуші объектілерге келген зиянды теу болып табылады.

Сонымен атар бл жерде азастан Республикасыны задары негізінде жергілікті халыты ттенше жадайлар саласында мемлекеттік леуметтік сатандырылуа міндетті екенін ескеруге болады.

азастан Республикасыны «Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар туралы» заыны 13 бабына сйкес, аудандардаы, ауыл кімдіктеріндегі жергілікті атарушы органдар тиісті ауматардаы ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою шін жауапты.

1. Аудан кімдері мен ауыл кімдері жергілікті ауымдаы ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою жніндегі шараларды йымдастырады;

2. Ттенше жадайларды туындауына кеп соан аварияны, зілзала мен апатты тергеуге (зерттеуге) атысады;

3. Халыты (трындарды) жне йымдарды ауiпсіздік, ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою жніндегі шаралар туралы хабардар етеді; (ызметкерлер кшімен, БА арылы, байланыс жне хабар беру ралдары арылы, т.б. )

4. Ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою жніндегі шараларды ауданны бюджетінен, ауыл кімдіктеріні орларынан аржыландырылады;

5. Материалды-техникалы, азы-тлік, медициналы жне баса ресурстарды жергілікті орларын рады жне пайдаланады;

6. Ттенше жадайлар салдарынан зардап шеккен трындарды жне ызметкерлерді леуметтік оралуын амтамассыз етеді;

7. Азаматтарды денсаулыы мен млкіне, оршаан ортаа жне шаруашылы жргізуші объектілерге келтірген зиянны телуін амтамасыз етеді;

8. Медициналы ызмет крсетуді йымдастырады;

9. Азаматтар мен ызметкерлер ттенше жадайлар айматарында траны жне жмыс істегені шін темаылары мен жеілдіктер алуды з зіреті шегінде амтамасыз етеді;

10. Ттенше жадайлар жойыланнан кейін оршаан ортаны сауытыру баытында шаралар жргізеді;

11. йымдар мен азаматтарды шаруашылы ызметін алпына келтіру бойынша шаралар жргізеді.

Орытынды

Жергілікті кілді жне атарушы органдар мен жергілікті зін-зі басару орган-дарыны табии жне тежногендік сипаттаы ттнше жадайлар саласындаы кілеттігі
Жергілікті кілді жне атарушы органдар тиісті ауматаы табии жне техкогендік сипаттаы ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою шін жауапты болады
Жергілікті кілді Органдар табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайлар саласында
— жергілікті атарушы органдар мен йымдар бас-шыларыны ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою жніндегі шаралар туралы есептерін ты-дайды;
— ттенше жадайларды алдын алу мен оларды жою жніндегі жергілікті орлар, сондай-а материалды-техникалы, азы-тулік, медициналы жнебаса ресурстарды жергілікті орларьш ру туралы шешім-дер» абылдайды;
— ттенше жадайлар пайда болан кезде оамды
тртіп пен ауіпсіздікті амтамасыз ету, оларды ал-дын алу мен оларды жою жнінде міндетті ережелер абылдауа ылы, оларды бзаны шін кімшілік жауаптылы кзделеді. Мідетті ережелер азастан Республикасыны задарына айшы келмеуге тиіс жне дереу кшіне енеді.
Жергілікті атарушы органдар табии жне техно-гендік сипаттаы ттенше жадайлар саласында:
— ттенше жадайларды алдын алу мен оларды
жою жніндегі шараларды йымдастырады;
— мемлекеттік баылауды жзеге асырады, тетен-ше жадайларды пайда болуына кеп соан авария-ны, зілззла мек апа.тты тергеуге атысады, лауазымды адамдарды, азаматтар мен йьшдарды белгіленген тртіппен жауапа тартады;
— ттенш.е жадайларды обьектілік жне жергілікті ттендіе жадайлара жатызады, сол тетенше жадай-ларды таралу ауьшы мек айматарын анытайды;
— халыты жке йымдарды ажетті ауіпсіздік, тетеише жадайлардын алдын алу мен оларды жою жніндегі шаралар туралы хабардар етеді;
— тетеипіе жадайларды алдын лу мек оларды жою жншдегі шараларды жергілікті орлардан ар-жыландыруды жзеге асырады, материалды-техника-лы, азы-тлік, медицикалы жне баса ресурстар-ды жергілікті орларын рьш пайдаланады;
— ттенше жадайларды жою кезінде олданылып жрген задара сйкес, меншік нысандарына жне ведомстволы баыныстылыына арамастан, йымдр-ды материалды-техникалы ресурстарын жмьтлды-рады;
— ттенше жадайлар салдарынан зардап шеккен халыты жне ызметкерлерді леуметтік оралуын, азаматтарды денсаулыы мен млкіне, оршаан ортаа жне шаруашылы жргізуші обьектілерге келтірілген зиянны телуін, медициналы ызмет крсетуді, ттенше жадайлар айматарында траны жне жмыс істегені шін темаылар мен жеілдіктер алуды з зіреті шегінде амтамасыз етеді:

— ттенше жадайлар жойыланнан кейін оршаан ортаны сауытыру, йымдар меи азаматтарды шар-уашылы ызметін алпына келтіру жніндегі шараларды жзеге асырады.
азастан Республикасы аумаында жергілікті зін-зі басару орындарыны табии жне техногекдік сипаттаы ттенше жадайлардьщ алдын алу мен олар-ды жою ісіне атысуына жол беріледі, бл халыты жергілікті мні бар мселелерді дербес шешуін амта-масыз етеді. Жергілікті езін-зі басару органдарыны йымдастырылуы мен ызметі тртібін зада белгілен-ген шектерде азаматтарды здері анытайды.

Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадайларды алдын алу жніндегі шаралар.
Табии жне техногендік сипаттаы ттенше жадай-ларды алдын алу жніндегі шаралара мыналар жа-тады:
— ылыми зерттеулер, жадайды адаалау, баы-лау, ттенше жадайларды пайда болуына кеп соуы ммкін аварияны, зілзала мен апатты болжау жне оларды аупі туралы хабарлау;
— ттенше жадайлар саласындаы білімді насихат-тау, халыты жне мамандарды оытып-йрету, орану шаралары.

 

 

Таматан улану кезіндегі алашы жрдем

 

Улану – азаа андайда бір жолмен тскен улы заттарды салдарынан болатын адамны кйі. Улану атты жне созылмалы болады. Біріншісі е ауіпті, йткені адамны азасына тскен кп млшердегі у мірлік маызды мшелерді бзуа кіріседі. Мндай жадайда азаа тез арада алашы кмек крсету ажет.

Шыл рекеттер

Отбасыызды бір мшесіні, ріптес немесе жолаушыны атты уланып аланына кдігііз болса, тез арада «Жедел жрдем» шаырыыз, ал кршііз немесе йдегі біреу ауырып алса учаскелік дрігерді шаыран жн. Болмаса жбірленушіні жаын мадаы ауруханаа жеткізу шарасын жасаыз. Дрігер келгенше уаыт жоалтпай, кез келген улану жадайында адам азасынан уды шыару немесе у айтаратын амалдара кірісііз. Егер у тама арылы тскен болса уды шыаруды е тиімді жолы – асазанды шаю. Ол шін ауру адама кп млшерде су беріп, тілді тамырын саусапен басу арылы санын амтамасыз етііз. Егер жбірленуші зі мны істей алмаса, кмектесіп жіберііз.

Назар аударыыз! Адам андайда бір затпен улананда ана асазанды шаю керек, йткені миокрад инфаркты, аппендицит жне таы баса ауруларды да осындай белгілері болуы ммкін. Бл сіресе арт адамдара атысты. Егер сырат баса себептерден тууы ммкін деген кдігііз бар болса, асазан жуу процедурасы мен дрі-дрмектерді бермей тра тран жн, йткені ауруды жадайын одан бетер ушытырып жіберу аупі бар.

Таматан улану

Таматан улану адамны бактерия, вирус, са жндіктер немесе сімдіктер (мысалы, планктон), саыраулатар, паразиттер немесе токсиндермен зарарланан таамдарды ттынаннан болады. Алайда мндай азыты адам азасына тсуінен рдайым ауру туындай бермейді. Кейбір адамдар олара бекем болады, ал басалары тез жтырып, атты ауырады.

«Таматан улану» термині кейде гастроэнтритті синонимі ретінде абылданады, алайда бл екеуі бір емес. Гастроэнтерит асазан мен ішекті абынуы. Бл ауруа кптеген факторлар сер етеді, соны ішінде таматан улану да.