ГИДРОЛОГИЯЛЫ СИПАТТАЫ ЗІЛЗАЛАЛАР

Бндай табии былыстар

- суды жоары дегейіндегі субасулар, ондай жадайда алаларды тменде орналасан бліктері мен баса елді мекендері , ауылшаруашылы егістіктері жне клік пен нерксіп нысандарынын су басып алады.

- суды тменгі дегейіндегі субасулары – кеме атынастары, алалар мен халы шаруашылы, жер суаратын нысандарды бзылуы

- мзды ерте атуы жне кеме атынастарындаы су арытарында мзды атуы болып тблінеді.

Бан біз шартты трде теіз гидрологиялы былыстарын да жатыза аламыз: цунами, теіздер мен океандардаы атты толындар, тропикалы циклондар (тайфундар), мзды ыртысы

Субасулар – жерді лдеандай блшегін су басып су дегейіні млшерден жоары ктерілуі, соны нтижесінде материалды шыындар пайда болып, трындарды денсаулыына зиян келтіретін табии былысты бір трі.

Кейінгі 10 жылды ішінде ана дние жзінде субасуды салдарынан 100 мы адам аза болып, 1,5 миллион адам зардап шекті, жалпы зарары АШ долларымен 300 миллиард рады. Ганга зені субасуды айталануынан е здік болып шыты. Бнда атты жел салдарынан 1737 жылы 12 м, ал 1737 жылы 6 м рады, соны салдарынан трындарды зардап шегу саны 300 мы адам болды. Зілзалалы субасулар ытайдаы Хуанхэ, Янцзы зендері, Солстік теізді жаалауы, Ресейдегі Нева мен Лена жне баса да субасулар 2002 жылы Батыс жне Орталы Европаны су алып кетті, шыын бірнеше миллиард АШ долларын рады.

Бізді азастанда ауа-райы ра келеді., сонда да зілзалалаы субасуларды тізімінде е соы орын алмайды. Республикада 50 немесе 1 км ашытыта 800 зен бар, оларда субасулар болып трады.

Орал, Тобол, Ишим, Нра, Эмба, Торай, Сарысу, Бтырма зендеріндегі субасулар кп шыындара келіп сотырады. Субасулар суоймаларынан шыан суды авариялы ауларынан пайда болуы ммкін.

азастанда субасулар жыл сайын белгіленіп отырылады.Біра оларды тартылуы мен мен масштабы елулі згеріп трады., мысалы, 50-100 жылда 1 рет азастан зендерінде апатты субасулары болып трады. Осындай жадай 1993 жылы арды кп оры боландытан, сонымен атар жауын-шашынны лкен млшерде жауандытан айталанып тті. Осыны нтижесінде ресми деректерге сйкес, субасудан 669 елді мекен, 6 адам аза болды, 12,7 мы адам кшірілді. 635 мг2 жалпы айматаы 7 мы йлер су астында алды.Субасуды зарарына 66 мы ара бас мал, 875 автоклік ж\олдары істен шыты, 718 км электртаратулары, 275 км байланыс тораптары жне 513 гидротехникалы имараттары ирап алды. Баса жылдары тікелей шыын республикада бір жз мынан бірнеше онды миллион доллара сйкес келетін

Бізді облысымызды территорясында 2000 зен болып саналады. Жалпы ашытыы 10 мы км райды. Су 1,5 м 3,0 метге дейін ктеріле алады. Субасу айматары 0,3 тен 3,4 ка.км ашытыты райды. Субасу 2-3 жыл жыл мерзім аралыында, 10-15 кнде болады.

араанды облысында аса ауіпті араралы аудандарыны Нра, Сарысу, Бар-Жырау ауданы мен Нра ауданына арасты Самаранд су оймасы субасуы ытимал зендері. Онда су 15 сантиметрден 3 метрге дейін ктеріліп, тменгі бліктерде 0,5 тен 3 километрге дейін жайылады.

Кптген зендер бір-бірінен рилы жадайларда суды аып кетуіні рылымына байланысты. Осыдан, субасулар ды пайда болу шарттарына байланысты 4 типке блінеді:

1-жазы даладаы арды еруін тудыратын е лкен аыс.

2-тау мздатары мен арлары нан туындауын ескертетін е лкен аыс. 3-Су тасыны бл жерлерде бір жылды шінде бірнеше рет баылануы ммкін.

4- атты жабыр жаууды есекертетін е лкен аыс

1- Жауын-шашын мен арды еруімен бірге туындайтын е лкн аыс. Оларды мерзімі арды еруінен су басып, сонымен атар кзгі жауын-шашынны серінен болады.

1-ші трге сйкес субасуды, детте су тасыны деп атайды.Бл жыл сайын бір мерзімде айталанып тратын зендегі суды ктерілуі. детте су тасыныысты жылы кндеріндегі арды еруіемен жне жабырды жауумен алыптасады.

Аталан тпнсалардан баса, баса да метереологиялы былыстарды салдарынан, мысалы тотатылу, бегеттерді зілуінен алыптасуы ммкін.

Су тасыны кезіндегі суды пайдалануды барынша шыыны мен дегейі негізгі маызды сипаттамасы болып табылады. Барынша дегеймен клем, жерді су басуыны уаыты мен абаты байланысты Негізгі сипаттамасыны біреуіне су дегейіні ктерілуіні жылдамдыы жатады.

Барынша су шыыны мен дегейіні клемін кктемгі су тасыны жадайына себепші болатын факторына тмендегілер жатады:

- кктемгі еруді алдында ар жамылыларындаы суды оры, арды еруі мен су тасыны кезіндегі ауа райыны жауын-шашыны

- кктемгі ар еруі алдындаы жер ыртысыны кктемгі-ысы ылалдануы

- жер ыртысыны ату тередігі

- жер ыртысындаы мзды абыы

- ар еруді кштілігі

Негізгі сипаттаманы млшеріне сер ететін су тасыныны факторына тмендегілер жатады:

- жауын-шашынны млшері

- оларды кштілігі мен уаыты

- жауын-шашын тсетін ауматы амту

- бассейнні ылалдылыы

- жер ыртысыны су туі

- хауызды бедері

- зен клбеуіні шамалары

- атты абатты бар болуы мен тередігі

Субасуды негізгі сипаттамасыны салдарына:

- субасу зонасында алан трындарды саны

- субасу зонасында алан мекенжайлар

- нерксіп саны

- су басу аймаында алан клік жне жолаушы жолдары, электр жйелері

- лген жануарлар, туннель мен ираан кпірлерді саны.

Субасуды тікелей жне жанама заладара ажыратылады. Тікелейге – мысалы, трын йлер мен нерксіп имараттарыны, жолаушылар жне клік жолдарыны, байланыс пен электр жйелеріні, жануарлар мен егінні луі, шикізаттарды бзылуы, ирауы, отынны жне нды заттар мен трындарды кшіру жатады.

Жанама залала деттегідей зара шеккен аудандара азы-тлік , рылыс материалдары жне малдарды азыыа шыындар, німдерді даярлауды ысарту, трындарды жадайыны нашарлауы.

Тікелей жне жанама зарардар 70 пайыздан 30 пайый атынасында болады.

Кейде субасулар ыса тйыталуды салдарынан рттермен оса жреді, имараттар іргелерінен озалады: сылаы лайды, кірпіштері лайды, фундаменттері шайыла бастайды, ааш йлесімдеріні шіриді.

«Еру» жне «Су басу» маыналары да бар. Еру кезінде су жертлелерді астына канализациялы жйелері , коллекторлар мен траншея арылы теді. Субасу кезінде жер белгілі биіктікте жоары ктеріледі.

Метереологиялы жадайларына арай азастан аймаы р трлі болып келеді. Сонда да субасулар детте біресе бір аумата, біресе баса аумата болып трады.

Субасуды жіктелуі

Субасуды болуына байланысты себептеріне арай 4 топа блінеді:

1-жазы даладаы арды еруін тудыратын е лкен аыс.

2-тау мздатары мен арлары нан туындауын ескертетін е лкен аыс. Су тасыны бл жерлерде бір жылды шінде бірнеше рет баылануы ммкін.

3- атты жабыр жаууды ескертетін е лкен аыс

Жауын-шашын мен арды еруімен бірге туындайтын е лкн аыс.

4- атты желді серінен клдер мен су оймаларына суды трып алуы.

Оларды мерзімі арды еруінен су басып, сонымен атар кзгі жауын-шашынны серінен болады.

Субасуды 5-ші трі де болады, біра олар ТЖ техногендік сипатына жатады.

азастанда 1ші, 2-ші типтегі су басулары басым болады.

Млшері мен масштабына арай олар таы да 4-ке блінеді.

Бірінші –тменгі субасулар. Кбінесе жайпа зендерде кездеседі, олар 5-10 жылда 1 рет айталанып трады. Соны салдарынан тменгі блікте орналасан ауылшаруашылы жерлеріні 10 пайызын су басады. Олар атты сер ететін шыындара келіп сопайды жне трындарды міріне зиянын келтіре оймайды.

Екіншісі – жоары субасулар. Кптеген жерлерді ауматарын амтып, материалды шыындары басым болып келеді, трындарды міріне зиянын келтіреді. Кей жадайларда адамдарды кшіруге тура келеді. Рухани жне материалды шыындары те маызды болып келеді. 15-20 жылда 1 рет болып трады.

шіншісі - те маызды субасулар. Олар толы зен су хауыздарын амтиды. Шаруашылы ксіпкерлікке зиянын тигізіп, рухани жне материалды шыына келіп сотырады. те жиі трындарды жаппай кшіруге келіп сотырады. 50-100 жылда 1 рет айталануы ммкін.

Тасын суымен келген субасулары азастанны барлы айматарындаы зендерінде кездеседі. Осындай субасулары Отстік азастанны зендерінде апан- наурыз айларында болуы ммкін. Отстік-шыыста жне шыыс азастанда наурыз-шілде айларында, ал жайпа зендерде – наурыз-маусым айларында болуы ытиамал.

АУІПСІЗДІК ШАРАЛАРЫ

Тек ана мздарды трып алуы мен топыра бгеттеріні бзылуы салдарынан субасулар кенеттен болуы ммкін. Баса жадайларда уаытты лкен жне кіші оры болады, олар субасуларды аупіне шыл рекет етуіне ыпалын тигізеді. Сонымен, барлы жадайларда кктемде арды еруі кезінде , былмалы ауа-райыны созылмалы кезінде зенні тменгі жаына тотауа болмайды. сіресе ке батпаты стімен жруге тиым салынады. Суды осымша млшері батпатаы жолды ысартуы ммкін, сондытан тексерілген бліктер де те ауіпті болуы ммкін.

Апатты субасулары кезінде тезірек тменгі айматардан шыып, жоары жаа арай ктерілу керек.