ЖОЛ АПАТЫ КЕЗІНДЕ АЛАШЫ МЕДИЦИНАЛЫ КМЕК
§ 
Е алдымен, адам андай жараат аланын анытап алуы ажет. Егер оны есі болса, онда оны зінен срауына болады. Егер есі болмаса, онда оны орнын ауыстыранша, оан алай кмектесуді анытау шін стап кру ажет.
Егер адам жолда жатса, онда оны жолды жиегіне немесе тротуара баса жолаушылармен жолда жатан адамды байамай айталап соуын болдыртпау шін ауыстыру ажет. Збірленушіні ктеріп емес, сйреп апару ажет. Оны, жасанды дем алдыру шін кездерден баса кезде, араа жатызуа болмайды. Жаралананны басы рашан да бір жаа брылуы тиіс. Егер апат суы ауа райында болса, онда, зібірленушіге суы тимеу шін жерге бірдее тсеуді мытпаыз. Есі жо немесе талып алан жарааттанан адамды жаппайды (егер аяз бен жабыр болмаса), онда ол ан айналымды кшейтеді жне кейбір органдарды ан айналымы зардап шегуі ммкін.
Егер жол апатынан зардап шеккен адамды автокліктен шыару ажет болса, онда алдымен оан жолды босатып алу ажет (есікті ашып, ажет боланда – шыныны бзу; ауіпсіздік бауын босау немесе кесу, аятарын босату ажет). Кейін ол андай алыпта жатыр, сондай алыпта алып шыады (бір ттас ретінде). Оны екеулеп жасаан дрыс. «Жедел жрдем» келгенше, жарааттанушыны, егер ол ессіз немесе машинаны ішінде тотата алмайтын ан аымы болан кезде, сондай-а, оны міріне ауіп тнген кезде автокліктен алып шыуы керек.
Жарааттанан адама оны есіні дегейін анытау шін жне сол кезде басын озалтпай кез-келген сра ойыыз: бас барматар – желкесінде, с саусатар – екі апталда, ортаылар – жаты тменгі жаында, шылдыр шмек саусаы пульсты анытау шін йы безінде болуы тиіс. Жол апаты кезінде кбінесе мойын жаы заымдануына байланысты, мойын жаасын салу ажет.
Талу жадайын анытау шін, пульсты есептеу ажет. Егер ауыр жараат алан кезде пульс минутына 110-120 соы берсе, онда жарааттананды талан жадайда деп айтуа болады. Егер адам ессіз жатса, онда кз арашыыны жарыа реакциясын, демалысы мен жрек аысыны болуын тексеру ажет. Есі, демалысы, жрек аысы болмаан жне кз арашыы лкен болан кезде (клиникалы лімні белгілері) реанимациялы іс-шараларды жргізеді.
ABC жйесі бойынша реанимация
Жараат аланды тірілту бойынша рекеттерді реанимация деп аталады жне ол 3 сатыдан трады (ABC):
A. Жоары демалу жолдарыны туін тексеру.
B. Жасанды дем алдырттыру.
C. Жрекке массаж.
Егер жарааттанушы ессіз болса, онда оны басын арта брып, мойындаы пульсын басып кру ажет. Демалу жолдары бітелген кезде (сы массаларымен, анмен, сілекеймен, ммен, тнбамен) саусаа байланан мрлімен немесе таза шбірекпен ауызды тазалау керек. Сол кезде басты бір жаа брып ояды.
Жарааттанушыны дем алысы болмаан кезде оны арасына жатызып, басын арта брып жне «ауыздан ауыза» немесе «ауыздан мрына» арылы кпеде жел беру ажет. Жасанды демалуды автоаптечкада бар рылыны кмегімен жргізіледі. Демалу циклдеріні жиілігі минутына 10-14. Ауаны рлеген кезде жарааттанушыны кеудесі ктерілуі тиіс.
Егер мойын тамырларындаы пульс басылмаса жне кзді арашыы кеейтілген болса, бір мезгілде кпелерді рлеумен жрекке тура массаж жасау ажет. Жарааттанушыны жерге немесе татайа арасымен жатызады, кмек крсететін тізесімен жарааттанушыны кез-келген жаына трады жне кеудені тменгі жартысына алаанын салады (орташа сызы бойынша кеудені тменгі жаынан 2 см жоары). Екінші олды алааны максималды жазылан олмен (шашыраы орналасан сауса жне кеуде жаына ол тигізбейді) біріншіні стіне салады жне энергетикалы озалыстармен (минутына 40-60) ритмді тек ана олды кшін ана емес, сондай-а дене салмаын олданумен кеудені тменгі жаынан (омыртаа арай) басады. олдар тік орналасады.
Ауаны рлеуді жне жрекке массажды кезектесіп отыру ажет: 1 рлеу – 5 басу. Оны екеулеп, здігінен дем алыс пайда болана жне жрек жмысы алпына келгенге дейін зіліссіз жасаан дрыс. Егер кмек бір адаммен жасалса, онда 2 рлеу – 15 басу. арашыты кішіреюі, йы безінде пульсты пайда болуы, тері тсіні жасаруы, здігінен дем алуы – осыны брі тиімді реанимация туралы білдіреді.
ЖЕР СІЛКІНУЛЕРІ
Жер сілкінісі кезіндегі халыты іс-имылы
Жер сілкінісі – табии апаттарды ішіндегі е жойыны. Материалды шыындары жаынан бірінші жне адам лімі бойынша шінші орында.
Зырян ауданы сейсмикалы ауіпті аймата орналасан, мнда жер сілкінісі кші 7 балла дейін болуы ммкін. Егер жер сілкінісі мен оны зардаптарына ерте бастан дайындалса, леуметтік-экономикалы шыындарды азайтуа болады.
Жер сілкінісіне алай дайындалу керек:
1. йде, мектепте, кеседе лкен ауіп тндіретін орындарды (терезені, бекітілмеген ауыр заттарды, шыны витриналарды маы) ерте бастан анытаыз;
2. ауіпсіз ауматарда жмыс жне йытайтын орынды орналастырыыз;
3. шыу жолдарын анытаыз;
4. з жаындарыыза жер сілкінісі кезіндегі іс-имыл ережесін оытыыз. Балалармен ойын трінде имараттан кшіруді жргізііз;
5. Сіз йде жо кезде жер сілкінісі болса, ай жерде кездесетіндеріізді отбасыызды мшелрімен аылдасыыз;
6. Шыл кшу жадайына ажетті заттарды смкеге салыыз (барлы жеке бас жаттарды тп нсалары мен кшірмелері, иелену ыына жаттар, отбасыны барлы мшелері шін дрі-дрмектер, фонарь, шаын радио, осымша шлытар мен жылы киімдер, су оры жне 1-3 кнге жететін пайдалануа дайын азы-тліктер, жеке гигиена заттары). Осыны барлыын ауа тпейтіндей етіп полиэтиленді пакетке орау ажет.
Жер сілкінісі кезінде:
- Есте сатаыз: егер жер сілкінісі басталса – рейленбеіз жне басаларды рейленуіне жол бермеіз.
- Газды, суды, электр уатын шірііз.
- Егер жер сілкінісіні кші аз болса орыпаыз, тран орныыздан кетпеіз. атты жер сілкінісі кезінде (дмпу кші 5 жне одан да жоары) сіз имаратта болсаыз:
- егер сіз имаратты екінші абатында болсаыз, имараттан шыуа мтылмаыз;
- ауіпсіз орындарда трыыз (ішкі брыштарда, іргелі абыраларды ойытарында, бааналар мен каркасты балкасыны астында, берік партамен стелді астына тыылыыз);
- Терезеден жне ауыр жиаздан алыс трыыз.
- Лифтіні олданбаыз.
Егер сіз кшеде болсаыз: имараттардан, электр желілерінен алыс ашы жерге ашыыз, зілген электр сымдарына жаындамаыз. имараттарды жаалап жгірмеіз жне олара кірмеіз.
Егер сіз автоклікте болсаыз: Ашы жерге тотаыз, біра дмпу тотаанша автомобильді тастап кетпеіз.
Жер сілкінісінен кейін:
1. сабырлылыты жне абайлылыты сатаыз;
2. сынан шынылардан, электр желілерінен алыс болыыз;
3. балалар мен ебекке жарамсыздара кмектесііз, айналадаылара алашы медициналы кмек крсетііз;
4. ртті бар-жоын, суды, газды ауын тексерііз;
- басару органдарына зіізді тран жерііз, сізді жаныыздаы адамдарды саны жне зардап шегу сипаты (осындай жадайда) туралы хабарлаыз;
- стамды болыыз, шыл ызмет телефондарыны уаытын кп алмаыз;
- кшіру жне баспанасыз аландарды жинау орыны туралы басару органдарыны наты нсауларымен апараттарына мн берііз;
- ажет жадайда йінді астында аландарды жне жараланандарды іздеуде тарушылара кмектесііз;
- ішек ауруларыны алдын алу шін санитарлы-гигиеналы нормаларды сатаыз;
- бзылан имараттара жаындамаыз жне олара кірмеіз. айталанатын дмпуге дайын болыыз, олар бірнеше туліктен, жмадан, айдан кейін айталанса да, бл жадайда жер сілкінісінен кейін бірінші екі-ш саат ауіпті болып саналады. Бірінші жер сілкінісінен кейін кп уаыт ткен сайын, айталанатын дмпуді ммкіндігі азаятындыы белгілі.
Жер сілкінісіні сейсмикалы салдары
алымдар жер сілкінісіні баллын зіміз анытауа болатын сейсмикалы салдары кестесін рды:
1 балл - адам іс жзінде ешандай тербелісті сезбейді. Мндай кштегі жер сілкінісі тек рал арылы ана тіркеледі;
2 балл –бл стте жоарыабатта жрген аса сезімтал адамдар жеіл тербелісті сезуі ммкін;
3 балл –жеіл жер сілкінісі туралы айтуа болады,ілініп тран заттар шайалады, мысалы, жоары абаттаы ана емес тменгі абаттаы да шамшыратар;
4 балл -барлы адамдар сезеді. Ілініп тран заттар лкен ауытумен шайалады, жиаздарды жне ондаы заттарды дірілі байалады;
5 балл –барлы имарат дірілдейді. имараттабарлыы жеіл озалыста болады;
6 балл –еден адамдар рейленетіндей, жиаздар лайтындай жадайда солылдауы ммкін. Кірпіштен салынан рылыстарда жне блоктан салынан имараттарда жарышатар пайда болуы ммкін. Тауларда сырымалар тсуі ммкін;
7 балл – имараттардатік тру иына соады,кптеген заттар орнынан лап, еденде домалайды. Жеіл рылыстарды абыраларында тере жарышатар пайда болады, ттін мржаларыны опырылуы ммкін. Кірпіштен, блоктан салынан имараттарды абыраларында жне ттін мржаларында аздаан жарышатар пайда болады. Панельді жне темірбетонды йлерді абыраларында да аздаан жарышатар пайда болуы ммкін. Адамдарды арасында рей басталады. Асфальтта жарышатар мен сырымалар тзілуі ммкін;
8 балл -адамдар зер тік трады, байрайлардаы топырата жарышатар пайда болады, имараттарды атты бзылады, абыралар бзылады;
9 балл – адамдар жрісінен жаылысады, топырата жарышатар пайда болады, имараттар бзылады;
10 балл – имараттар ттас бзылады;
11 балл – апат (катастрофа);
12 балл – рельефтерді (ландштаф) атты згеруі.
Жер сілкінісі кенеттен пайда болады жне ас-аым стте теді. Жер сілкінісі - бл жер ыртысында немесе мантияны стігі блігінде кенеттен болан озалыспен жарылыс нтижесінде пайда болан жне елеулі ауыту трінде лкен ашытыа таралатын жер асты дмпуі мен жер асты озалысы. Жер ыртысыны траекториялы озалысын тудыратын жер сілкінісі те жойын болып келеді. Жер сілкінісіні барысында йлер, жолдар, кпірлер, каналдар тоандар мен баса да имараттар, су бырлары, канализация, электр беру жйесіне зиян келіп, байланыс бзылыды. Тау жыныстарынан тау лайды, адамдарды рей билейді.
Жер сілкінісіні жойын кшіні серінен болатын апаттар кпшілікке млім. йткені азастанны 450 мы шаршы километр аумаында жер сілкіну аупі бар. Бл аумата 6 млн. халы трады. 27 ала, 400 ден астам елді мекен бар. Елімізді ыры процентке жуы ндірістік потенциалы осы аумаа шоырланан.
Шыыс азастан, Алматы, Жамбыл, Отстік азастан, ызылорда, Маыстау облыстары мен Алматы аласы сейсмо ауіпті аймата тр. Онда нерксіпті негізгі орыны отыз проценті шоырланып, трын й орыны отыз бестен аса проценті орналасан. Республика халыны ыры проценті трады. Жер сілкінісі ауіпті ауматарда ірі алалар мен елді мекендер, гидротехникалы имараттар мен зиянды ндірісті нерксіп орындары, жасанды су оймалары, жарылыс аупі бар жне улы материалдар оймасы орналасан. Трын й алабыны бзылуымен атар тізбеленген обьектілерді кейбіреуіні бзылуы оалмайтын экологиялы згеріске алып келуі ммкін.
Жер сілкінісі кезіндегі
міндеттер
Жер сілкінген стте сізді ой-рекетііз бен іс-имылыыза 5-10 секунд ана уаытыыз бар. Осы стте рейге еркіндік беріп, абдырып-сасып ателессеіз, арты баытсыздыа келуі ытимал. зіізді де, згелерді де рейлендірмеіз.
йді
ішінде:
Сілкініс кезінде далаа жгіріп шыуда немесе жер сілкінісіні яни йді ішінде кетуді птерді ай абатта орналасуына байланысты шешуге тиіссіз. Егер сіз кп абатты йді бірінші немесе екінші абатында тратын болсаыз, далаа шыуа ммкіндігііз бар. Далаа ашып шыаннан кейін йден аула тран жн. шінші жне одан жоары абаттардан ашып шыу ауіпті екенін естен шыармаыз.
Сілкініс кезінде ауіпті жне ауіпсіз жерлерді аны білген жн.
ауіпсіз
жерлер:
йде (имаратты
ішінде)
1)Босаа есік
жатауы
2)Ішкі
брыш
3)Мыты
абыра
4)Бел
ааш
5)Ванна,
тоазытыш
6)Парта,стол,кереует
Далада:
1)Ашы
ала
2)Биік
имараттардан
аула
болу
3)Биік
ааштардан
аула
болу
ауіпті
жерлер:
1)Терезе
жатаы
брыш
1)Биік
имараттар
2)Биік
ааштар
3)Баспалда
4)Лифт
5)Жиаздар
6)Шам
жау
ауіпті
7) Соы атардаы шеткі
блмелер
Далада:
1)Биік
имараттар
2)Биік
ааштар
3)Электр
жйелері
4)Жер
асты
ткелі
Сілкініс басталысымен й ішіндегі ауіпсіз деген орындара тез жетуге тырысыыз. Ішкі абыраны ауіпсіз тсында йді ішкі брышында, есік жатауларыны ортасында, тіреуіш ашаларды жанына трасыз (шкаф іші кереует). Терезелер мен ауыр жиаздардан алыс трыыз.
- лифтті
пайдаланбаыз.
- есіктен далаа шыан уаытта жанталасып, бір- біріізге кедергі жасамауа тырысыыздар.
- йлерден электр бааналардан аула трыыз, электр сымына жаындамаыз.
- сілкініс кезінде йге
кірмеіз.
Автомобиль
ішінде:
- сілкініс басталан стте жріп келе жатан автомобильді ашы жерге тотатан
дрыс.
- жолаушылар асып-саспай байыпты трде транспорт ішінде отырып, жер сілкінісіні басылуын кткен
жн.
Келешекте болуы ытимал кшті сілкіністерді пияларымен жеке таныс болан жн. Жер асты дмпуіні болу себептерін, аны ай жерде болып, алай таралатындыыны андай осымша рекеттеріні зі де кптеген мліметтер оып -білу ажет. Екіншіден, тран халыты апаттан сатану дайындыы дрежесі жоары болуы тиіс. Тек осы шарттар орындалан жадайда ана зілзала апаттар адам мірі мен халы байлыына айтарлытай шыын келтірмейді.