Аша аражаттары жне есеп айырысу есебі.

ай саладаы ксіпорындар мен йымдар болмасын з ызметі барысында баса зады жне жеке тлалармен арым атынас жасайтындыы белгілі. Сол уаыттардаы операцияларды барлыы дерлік ашамен есеп айырысу арылы жргізіледі десек ателеспейміз. Ал аша арылы есеп айырысу белгілі бір заа сйкес жргізілуді ажет етеді. Бізді елімізде ызмет ететін ксіпорындар мен йымдар ашалармен есеп айырысу операцияларын азастан Республикасыны лтты банк мекемесі белгілеген ережелер мен тртіпке сйкес жргізіп отырады. Ксіпорындар мен йымдарда ашалар арылы есеп айырысу операцияларыны бухгалтерлік есебін жргізгенде мыналарды басшылыа алу керек:

· Ашалар арылы есеп айырысу операцияларын толы жне уатылы дер кезінде есептеу;

· Ксіпорындар мен йымдардаы ашаларды тгелдігін жне оларды тиімді пайдалануын баылау;

· Есеп айырысу, тлеу тртібін баылау, ксіпорын ашаларыны кіріске алынуы мен шыыс етілуін дрыс есептеу;

Аша аражаты - бл ксіпорынны кассасындаы олма-ол аша аражатарыны сомасы, банктердегі есеп айырысу шотындаы, валюталы шоттаы жне зге шоттардаы аша аражаттары, баалы ааздар (акциялар, облигациялар, жина аша сертификаттары, вексельдер) жне ксіпорынны зге де аша аражаттары. Аша аражаттары е тез олданылатын активтер атарына жатады. Тез олданылатын себебі, ашалай есептесу арылы кез келген операцияны жргізуге болады жне міндеттемелерді орындау шін за уаыт талап етілмейді. Ашалай аржыны болуы,алашатары барлармен, бюджетпен, ызметкерлермен дер кезінде есептесіп отыруа ммкіндік береді.

Аша аражатыны есебін жргізу шін, шоттарды лгілік жоспарындаы 1010-1060 шоттарыны тобы пайдаланылады.

1000 Аша аражаттары

1010 Кассадаы аша аражаты

1020 Жолдаы аша аражаты

1030 Аымдаы банктік шоттардаы аша аражаты

1040 Карт-шоттардаы аша аражаты

1050 Жина шоттардаы аша аражаты

1060 зге аша аражаттары

Аша аражаттарын сатау шін жне зады тлалар арасында есеп айырысу шін азастан Республикасыны банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары– бл банк пен клиенттері арасындаы келісімшартты атынастарын крсететін діс. Банк шоттары тегемен де, шетелдік валютамен де жргізіледі.

Аша аражаттары баланста бастапы ны бойынша есептеледі.

Ксіпорынны аша аражаттары негізінде наты жне наты емес деп 2-ге блінеді.

Наты аша – ол кассалы операциясы арылы орындалады.

Наты емес аша – ол банктік аударым арылы орындалады.

азастан Республикасыны аймаында ашаны тлеу мен аударуды жзеге асыруда келесі дістерді:

-олма ол ашаны аударуды;

-Тлем тапсырманы сынуды;

-Чектерді беруді;

-Вексельдерді немесе оларды индоссаменттері арылы беруді;

-Тлем карточкасын пайдалануды;

-Тікелей дебиттік банк шоттарына аударуды;

-Тапсырма - талап тлемдерін сынуды;

-Инкассалы жарлыын сынуды;

-Республиканы за актілерімен белгіленгенбаса да дістерін пайдаланады.

Ашасыз есеп айырысу нысандары :

-Тлем тапсырма;

-Тлем тапсырма тлемдері;

-Чек;

-Вексель;

-Кеден мен салы ызмет органдарыны инкассалы жарлытары болып табылады.

Аша аражаттарыны озалысы – ол тсу мен шыуды нтижесіндегі операциялы, инвестициялы жне аржылы орындалатын ызметтерді айтамыз.

Бухгалтерлік есепті 4 стандарты «Аша аражаттарыны озалыстаы есебі» бойынша аша аражаттары аша ралдары сияты, олар ксіпорын кассасында жне банк мекемесіні есеп шотында саталады.

рбір мемлекеттік ксіпорын олма-ол ашамен есеп айырысу шін кассаа ие болу керек. Касса дегеніміз – арнайы жабдыталан, блінген ашаларды абылдауа, беруге, уаытша сатауа арналан блме. Аша аражаттарыны саталуы, шыындалуы жне есепке алынуы касса да «Кассалы операцияларды жргізу ережелерімен» бекітілген,ол шаруашы лы жргізуші субьектілерімен жне ксіпорынны есеп саясаты негізінде жасалынады.

Ксіпорындар мен йымдарды кассасы жмысшы ызметкерлерге есептелінген ебекаы бойынша есеп айырысу шін, кнделікті клік ралдарына ажетті шыындарды тлеп отыру шін, кесе тауарларын сатып алу шін, сондай а йымны хат жне баса да жаттарды пошта арылы жнелтуі шін есеп айырысуа арналан.

Кассадаы операциялар есебі 1010 - «Кассадаы олма-ол аша» блімшесіні активті жинатаушы шоттарында:

«Кассадаы лтты валюта тріндегі олма-ол аша» жне «Кассадаы шетелдік валюта тріндегі олма-ол аша» шоттарында жргізіледі.

«Кассадаы лтты валюта тріндегі олма-ол ашаны» есебі азастан Республикасыны лтты банкісі бекіткен кассалы операцияларды жргізу тртібіне сйкес жргізіледі (24 БЕС).

Кассаа аша абылдау кассаны кіріс ордерлері КО-1 жаты (осымша №1)бойынша жзеге асырылады, оан бас бухгалтер мен кассир ол ояды. Кассаа аша салан жеке немесе зады тлалара бас бухгалтер мен кассир ол ойан ашаны абылдааны туралы тбіртек беріледі. Тлемдерге ашаны абылдаан кезде кассир «Тлем табаларын анытау тртібін» басшылыа алуа міндетті.

Негізінде кассалы кіріс ету ордеріне:

· йымны аты;

· Аша тлеуші зады немесе жеке тланы аты-жні;

· андай масата жне не шін аша тлеп жатандыы;

· Сол ашаны тленген уаыты (кні, айы, жылы);

· Кассир мен бас бухгалтерді олдары ойылуы ажет.

Кассадан аша беру кассаны шыыс ордерімен КО-2 жаты (осымша №2) немесе басшы мен бас бухгалтер ол ойан тиісінше рсімделген тлем тізімдемелерімен аша беруге жазылан тінішпен, шоттармен жне баса да жаттамен рсімделеді. Егер касса шыыс ордерлеріне оса тіркелген жаттарда субъект басшысыны рсат берілген олы болса, ордерге оны ол оюы міндетті емес. Жекелеген адама кассаны шыыс ордері бойынша аша берген кезде кассир алушыны тлжатын немесе жеке басыны кулігін крсетуді талап етеді. Оны атауы мен нмірін, оны кімні жне ашан бергенін ордерде крсетіледі.

Сенімхат бойынша берілген аша жадайында касса шыыс ордерінде ашаны алуа сенім білдірілген адамны тегі, аты мен кесіні аты крсетіледі. Егер аша тлем тізімдемесі бойынша жргізілетін болса, ол тізімдемеге: «Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бл жазуды касса шыыс ордеріне немесе ведомостьа оса тіркейді.

Касса операцияларыны есебін кассир КО-4 формамен (осымша №3) белгіленген Касса кітабында жргізіледі, ол нмірленуге, тігілуге жне оан сргі салынуа тиіс; ондаы паратар санын басшы мен бас бухгалтер ол ойып куландырады.

Касса кітабыны рбір параы те екі бліктен трады. Оларды бірін кассир бірінші дана ретінде толтырады жне ол кітапта алады; екіншісі кшіргі ааз арылы бергі жне сырты бетін толтырады. Ол кассирді есебі ретінде параты жыртпалы блігі болып табылады.

Касса операциялары шаын болса, онда касса есебі 3-5 кнде бір рет жасалуы ммкін. Касса кітабында ашаны кімнен алынаны жне кімге берілгені жніндегі жатты нмірі, корреспонденцияланан шоты, сомасы крсетіледі. Кн сайын, жмыс кніні аяында кассир берілген ашаны жиынтыын шыарады жне кн аяындаы алдыты есептейді. шіру мен ескертілмеген тзетулер енгізуге кітапта жол берілмейді. Тзетулерге кассир мен бас бухгалтерді ол ойылуы керек.

Кассирді есебінде корреспонденцияланатын шоттара белгі жасалады, содан со оны деректері «Кассадаы лтты валюта тріндегі олма-ол аша» шотыны дебеті мен кредиті бойынша машинограммаа немесе есеп регистрлеріне кшіріледі.

Касса бойынша операцияларды, яни «Кассадаы лтты валюта тріндегі олма-ол аша» шотты кредиті мен дебеті есебін кассир жргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияа кассир есебіні тсуіне арай жргізіледі. Бірыай корреспонденцияланан шоттарды сомалары біріктіріледі. Айды аяында есепті айдан кейінгі бірінші жлдызына регистрлердегі алды шыарылады, ол кассирді есебіне жне Бас кітаптаы «Кассадаы лтты валюта тріндегі олма-ол аша» шотты алдыына сйкес келуге тиіс.

Кассаны тгендеу тртібі жне оны нтижелерін бухгалтерлік есепте крсету. Кассадаы ашалай аражатты касса деп, саналатын ашалай аражатты бар-жоын айындау жне ата есептегі банктерді паратау, санап шыу жолымен тгендейді. Тгендеу орытындыларын «Ашалай аражатты бар-жоын тгендеу актісімен» рсімдейді.

Кассаны тгендеу кассалы операцияларды жргізуді шаруашылы жргізуші субъектіні басшысы бекіткен жне жете дайындалан Ережелерге сйкес ткізіледі. ата есептегі жаттар мен бланкілер кассаларын тгендеу, детте кенеттен, кассир мен бас бухгалтерді атысуымен, кассада саталатын баса ндылытарды тексеріп жне олма-ол ашаны тгел паратап санау арылы жргізіледі. Тгендеу басталана дейін олар мрленіп жабылады. Кассир тгендеу стінде кассалы есеп жасап, ашалай аражатты алдыын кассалы кітап бойынша шыарады. Кассирден барлы кірістік жне кассада кіріске алынбаан жне есептен шыпаан сома жо деген олхат алынады. Аша саналаннан со кассадаы ашалай аражатты тгендеу актісі жасалады. Алынан тгендеу орытындысы бухгалтерлік есепті мліметтерімен кассалы кітап бойынша салыстырылады. Актіде кассирді табылан брмалаулар туралы тсініктемесі мен тгендеу орытындысы бойынша бдан былайы шешім туралы тсініктемесі мен тгендеу орытындысы бойынша бдан былайы шешім туралы субъект басшысыны арары (резолюция) жазылады.

Акт йым кассасында тран ашалай жаттарды, ашаны бар-жоын тгендеу нтижелерін крсету шін олданылады. Комиссия йым кассасындаы тран ашалай жаттарды, барлы ашаны тгел айтадан есептеу жолымен ашаны бар болуын тексереді. Акт екі дана болып жасалынады жне тгендеу комиссиясы мен материалдара жауапты адам ол ояды. Бір данасы йым бухгалтериясына беріледі, екіншісі материалды жауапкершілікті адамда алады. Тгендеу басталана дейін аша, ашалай аражаттарды саталуы шін жауап беретін материалдара жауапты адамнан олхат алынады. олхат форманы таырыпты блігіне кірген. Материалдара жауапкер адам жаттарды тапсыран материалдара жауапты.

Аымды жне жина шоттары–жеке жне зады тлаларды зады тлаларды жекелеген блімшелеріні банктік шоттары.

Аымдаы шота оны иесіне тиесілі тлемдеріні негізгі масаты – тауарларды, ызмет крсетулерді, материалды ндылытарды ткізуден тскен тсімдер, банкте несие алу жне т.б. тседі.

Аымдаы шоттан жабдытаушыларды алан тауарлы-материалды орлар шін ойан шоттары тленеді, бюджетпен есеп айырысулар, ебекаыа, зейнетаыа, жрдемаыа, жне шаруашылы ажеттіліктерге олма-ол аша беру жргізіледі. Аымдаы шота соманы есептеп жазу немесе есептен шыару жніндегі операцияларды шотты жазбаша німі негізінде ашамен немесе оларды (жабытаушыларды, мердігерлерді тлем жаттарын тлеу) келісімімен, шаруашылы істері жніндегі аланы, соттарды, салы жне аржы органдарыны шешімі бойынша даусыз тртіппен ндірілетін тлемдерден басасы, жргізіледі. Аымды шоттаы аражат жеткіліксіз немесе мерзімінде тленбеген барлы жаттар аржы тскен ммкіндігіне арай тленеді.

Ксіпорындар мен йымдарда, мекемелерде шетелдік валютадаы аша аражаттарыны озалысы азастан Республикасы Бухгалтерлік есепке алуды №9 «Шетелдік валютдаы операцияларды есепке алу» - деп аталатын стандартына сйкес жргізіледі.

Бл стандартты масаты субъект жасаан шетелдік валютадаы операцияларды жне субъектіні аржы есептемесіндегі осы операциялармен байланысты ашылымдарды крсету дістемесін айындау болып табылады. Осы стандарт субъектіні аржы есебін азастан Республикасыны лтты валютасынан, яни, азастанды тегеден баса валютаа аудару масатында оны айта арауды кздемейді.

Шетелдік валютадаы операция дегеніміз субъект мынадай істер атаран кездегі шетелдік валютамен жасалан ммілелер:

а) шетелдік валютаа млік сатып алады немесе сатады;

б) тленуге немесе алуа тиісті сомалар шетелдік валютамен белгіленген несиелерді алады немесе береді;

в) активтерді шетелдік валютаа ауыстырып, баса жолмен сатып алады немесе сатады, шетелдік валютамен зіне міндеттемелер алады немесе осы міндеттемелер бойынша есеп айырысады.

Шетелдік валютадаы операциялар бухгалтерлік есепке алудаы бастапы крсету кезінде операция жасалан мерзімдегі баам бойынша айта есептеу жолымен азастан тегесімен бааланады.

Шетелдік валютадаы операцияларды есепке алуды дістемелік сынымдары:

1. Бухгалтерлік есепке алуды бл стандарты барлы субъектілер шін шетелдік валютадаы операцияларды жне аржы есептемесіндегі осы операциялармен байланысты ашылымдарды бухгалтерлік есепке алуда крсету дістемесін белгілейді.

2. Бл стандарт шетелдік валютадаы млік ны мен міндеттемені тегеге айта есептеуден тратын шетелдік валютадаы операцияларды бухгалтер есепке алуды ерекшеліктерін реттейді.

4. Шаруашылы операцияларын баалау жне аржы есебін жасау, сыну лтты валюта – азастанды тегемен жргізілетіні ескеріліп, бл стандарт субъектіні аржы есебін осы валютаны баса валютаа ауыстыру масатында айта арамайды.

5. Шетелдік валютада жургізілген операциялар бойынша бухгалтерлік есеп алудаы жобалар бухгалтерлік есепке алу шотында азастан Республикасы лтты Банкі белгілеген баам баам бойынша айта есептелген азастанды тегеде крсетілуі тиіс. Бл орайда шетелдік валютадаы операция бухгалтерлік есепке алуда бастапы крсету шін операция жасалан кндегі баамды олдану арылы бааланады.

2.3 Негізгі рал-жабдытар мен материалды емес активтер есебі.

Негiзгi ралдар-деп аталатын халыаралы стандартына сйкес негізгi ралдардегенiмiз ксіпорында нім ндіру, тауарларды тасымалдау немесе ызмет керсету шiн баса ксiпорына жала беру шiн немесе кiмшiлiк масаттар шiн пайдаланатын жне бiр кезенен (бiр жылдан) apты мерзiм iшiнде пайдаланады деп болжанатын материалды активтер.

Негiзгi ралдара: озалмайтын млiк, жер учаскiлерi, йлер мен имараттар, ткiзгiш тeтіктep, машиналар мен жабдытар, лшеу жне реттеу аспаптары мен ондырылар, есептеу машиналары мен техникалары жне оларды бадарламалы ралдары, клік тасымалдау ралдары, аспаптар, ндірістік жне шаруашылы рал-саймандары, нім жне жмыс малдары, кп жылды екпе ааштары, шаруашылыты ішкі жолдар, таыда басалар жатызылады.

ТОО «сем»-ны негізгі ралдары мыналар болып табылады:

1. Машина жне рал- жабдытар;

2. Клік ралдары;

3. Компьютерлер, переферийлі рылылар, мліметтерді деу бойынша рал – жабдытар;

4. Офистік жиаз, ндірістік керек - жаратар

Негiзгi ралдар объектiсi тмендегi шарттара сай келгенде aнa актив ретiнде танылуа (есепке алуа) тиiстi: егер ксiпорынны активпен байланысты келешек экономикалы пайда алатындыына аса лкен ытималдылыпен сендiру ммкін емес болса жне егер ксiпорын шiн активтiн зiндiк (бастапы) нын сенiмдi трде баалау ммкін болса.

Негiзгi ралдар есебiн ойдаыдай жргiзу шiн алдымен оларды жйелеп топтастыру ажет. Бл жйелеп топтастыруды экономиканы барлы салаларында бiріай боланы жн.

Негізгі ралды иемдену кезіндегі іс жзіндегі шыындарына жататындар:

· Сатып алу баасы, оны ішінде импортты пошлиналар жне орны толтырылмайтын салытар;

· Активті тасымалдау жне жмыс алпына келтірумен байланысты барлы шыындар (тасымалдауа кететін бастапы шыындар, монтаж шыындары жне т.с.с.);

Ксіпорын зі ндіріп шыаран негізгі ралдарды ны активті иемдену принциптерімен таайындалады. Мнда нны ішіне барлы негізгі ралды дайындауа кеткен шыындар (материалдар, ебекаы, рылыс жргізуге алынатын рсат ны, територияны дайындау жне т.б.), сонымен атар жабдытаушылар ызметі кіреді.

Негізгі ралдарды бухгалтерлік есептегі бірлігі инвентарлы объект болып табылады. Ол белгілі бір жмыстарды жне белгілі бір зіндік фунцияларды атарады. рбір инвентарлы объектке негізгі ралдарды саталуын амтамасыз ету шін жеке бір инвентарлы номер беріледі. Егер негізгі рал істен шыса, онда алдаы 5 жыл бойы негігі ралдара бл номер таайындалмайды.

Барлы негiзгi ралдар здерiнi ндiрiс процесiне атысу сипатына байланысты ндiрiстiк жне ндiрiстiк емес болып eкі топа блiнедi.

ндiрiстiк негiзгi ралдар-деп ндiрiсте ызмет eтетін, яни пайдаланылатын негiзгi ралдарды айтады. Олара: ндiрiске арналан йлер, имараттар, ткiзгiш тeтіктep, рылыс машиналар, клік тасымалдау ралдары, p турлі станоктар, двигательдер, рал-саймандар, лшеуiш аспаптар жне таы басалары жатызылады.

ндiрiстiк емес негiзгi ралдарды-атарына шаруашылыты ндiрiстен баса салаларында пайдаланылатын негiзгi ралдар жатызылады. Олара трмысты й-жай (коммуналды) шаруашылыында, денсаулы сатау, леуметтiк амсыздандыру, бiлiм беру жне мдениет салаларында пайдаланатын негiзгi ралдар, таы баса негізгі ралдар жатады.

Иелiгiне арай негiзгi ралдар меншiктi жне жала алынан болып белiнедi. Меншiктi дегенiмiз-субъектiге тиесiлi жне оны кpiнic табатын негiзгi ралдар. Белгiленген мерзiмге шарт бойынша баса субъектiлерден алынан негiзгi ралдар, жала алынан ралдар болып табылады. Пайдалану сипатына арай негiзгi ралдар жмыс icтeп тран, iстемей тран (тотатылып ойан) жне op ретiнде тран болып блiнедi. олданыстаы жмыс icтeп тран негiзгi ралдар, peкeт етiп тpaн болып саналады. Жмыс iстемей трандар жмыстар тотатылан немесе баса жадайлара байланысты уаытша пайдаланбайтын ралдар-жабдытар. орда трандар болып жмыс iстей тpaн рал-жабдытарды жоспарлы трде оларды запас блшектерiн ауыстыру шiн тотатылан объектiлер есептеледi.

Затты рамына арайнегiзгi ралдар млiктiк жне млiктiк емес болып блiнедi. Млiкке (заттай) крінісі бар, яни caнaуa жне лшеуге болатындар (йлер, имараттар, машиналар, жабдытар) жатады. Млiктiк еместерге пайдаланатын жер, орман алабы, су ресурстары ( имараттардан баса крделi ) аржы салымы, яни затты нысаны жо шыындар жатады.

№6 «Негізгі ралдар есебі» БЕС мен №16 «Негізгі ралдар ЕБХС-на сйкес негізгі ралдар мыналар бойынша бааланады:

Бастапы (тарихи) ны-негiзгi ралды сатып алуа немесе салуа кеткен наты ндіріс шыындарынан, cоан оca телмеген салы пен алымдардан, сондай-а орнату, жеткiзiп беру, монтаждау, пайдалануа оcy шыындары, несие ушiн пайыздар, жне т.б шыындарынан тpaды.

Аымды н л негiзгi ралдарды белгiлi бiр мерзiмдегi нарыты баасы бойынша бааланан ны.

Балансты н-бл бухгалтерлiк есепте жне аржылы есеп беру де крсетiлетiн жинаталан тозу сомасын алып тастаандаы негiзгi ралдарын бастапы немесе аымдаы ны.

Сату (ткiзу) ны-бiрiн-бiрi жасы бiлетiн жне ммілеге келуге дайын туелсiз жатардын (тараптарды) негiзгi ралдарды зара айырбастауын ммкiндiк беретiн н.

Жою ны-тиiмдi ызмет ету мерзiмi бiткен негiзгi ралдарды жою кезiнде пайдалану мумкiндiгi бар баасы бойынша бааланан блшектердi, металасынатарыны жеке баса да материалды ндылытарды ны.

Амортизацияланан н - негiзгi ралдарды бастапы жне болжанан жою ндарыны арасындаы айырмашылыы, ал ол жйелi трде амортизациаланып жолмен нормативтiк ызметiне немесе барлы пайдалы кезеiне субъектiнi шыысы ретiнде таратылады.

Негiзгi ралдар ндiрiс процесiне атысуымен, жылдар мерзiмiнi cepiмен, табиат кшiнi cep eтyiмен пайдалану процесiнде бiртiндеп тозады. Тозуды eкi тypi болады: табии жне моральды.

Негiзгi ралдарды табии тозуы оларды ндiрiс процесіне атысу нтижесінен жне негізгі ралдарды пайдалануа тiкелей атыспай- a, трлi сырты факторларды сepiнeн: ылалдан, атмосфералы былыстар нтижесiнен, металдарды тот басуынан, eскipyiнeн пайда болады.

Негiзгi ралдарды сапалы тозуы техникалы прогреске, ндіріс дістерін жеілдетуге жне жаартуа байланысты болып келедi. Техника мен технологияны жетiлдiру жмыс істеп тpaн негізгі ралдарды ca німдеріні арзандауына ыпал етедi. осыан орай, пайдаланылу даы негiзгi ралдар здерiнi ныны белiгiн жоалтып нсызданандай болады.

Амортизация (латынны «теу» деген сзiнен)-тозуды нды кpiнiciн бiлдiредi.

Амортизациялы аударымдар рбiр есептiк кезенi шыысы ретiнде танылады.

Жаадан пайдалануа берiлген негiзгi ралдар бойынша амортизация есептеу келiп тскен айдан кейiнгi айды бiрiншi кнінен басталады, ал шыып кеткен негiзгi ралдар бойынша шыан айды кейiнгi айды бiрiншi кнінен бастап тоталады. толыымен амортизациялануа негiзгi ралдар бойынша амортизация есептеу орларды ны німні нына толытай aуысан айдан кейiн болатын айды бiрiншi куні тотатылады. Келесi негiзгi ралдар бойынша амортизация есептелiнбейдi: жер, нім беретiн малдар, кiтапхана орынa, мражай ндылытарына, ескерткiш архитектурасы мен нер, оpтa пайдаланатын автомобиль жолдары. Негiзгi ралдарды тозуын есептеу шiн 13 «Негiзгi ралдарды тозуы» блiмшесi олданылады.

Негiзгi ралдарды амортизациясын есептеудi р трлi дiстерi бар. Шаруашылы жургiзушi субъектiнi БЕС-ке сйкес дербес тpыдa, здерiнi есеп саясатында амортизация есептеудi тсiлi бойынша жасалынады, олар:

· нны бiр алыпты жолымен есептен шыару;

· нны орындалан жмысты клемiне пропорционалды (ндірістік) етіп есептен шыару;

· жеделдетіп есептен шыару;

· алдыын азайту жолымен есептен шыару;

· нны сандарды жиынтыы бойынша (кумулятивтік) есептен шыару.

Негiзгi ралдарды трлерi бойынша амортизацияны есептеудi рилы дiстерi пайдаланады. Бл кезде негiзгi ралдарды бiр тpi бойынша бiр aнa тсiлi пайдаланады.

Тадап алан амортизацияны есептеу дiсi субъектiнi есептiк саясатымен аныталуы тиiс жне ол бiр есептiк жылдан екеншi бiр есептiк жыла тyi ммкін. Жндеуге жне эксплуатацияа кеткен негізгі ралдарды бастапы ны згермейді жне ол аымдаы шыындар болып саналады. Егер де амортизацияны есептеу дiсi згермейтiн болса, онда оны себебiн ашу керек.

Негізгі ралдарды амортизациялы аударымдары келесі крсеткіштер арылы аныталады:

· Негізгі ралдарды бастапы нымен;

· Пайдалы ызмет мерзімімен;

· Амортизация аудару дісімен.

Амортизациялы топ	Пайдалы ызмет мерзімі (жыл)	Амортизацияны жылды нормасы (%)
имараттар
ймереттер	10-30
Машиналар жне жабдытау	5-30	20 - 3
Транспортты ралдар	5-10	20 -10
Офистік жиаз	7-8	14 – 12
Кшірме техникасы	3-4	30 – 25
ндірістік инвентарь жне саймандар	3-5	30 - 20
Басалар	5-10	20 - 10

Негiзгi ралдарды нaты бар - жоын aнытаy жне оларды саталуына баылау жасау масатында субъектi басшылары нормативтердi, зандарды жне баса актiлердi, сондай-а есеп саясатын басшылыа ала отырып отын-отын негізгі ралдара мліктік тгендеу жургізіп отырады.

Негізгі ралдарды ликвидация кезінде оны есептен шыару актілері, директорды бекітілуімен осымша жаттар толтырылуы ажет.

Есептен шыару кезіндегі пайда немесе шыын аржылы нтижеге апарылады.

Негізгі ралдарды синтетикалы есебі, амортизациясы жне нсыздануы келесі шоттарда жреді:

Шот	Атауы
2400 «Негізгі ралдар»
	Негізгі ралдар
	Негізгі ралдарды амортизациясы
	Негізгі ралдарды нсыздануынан болатын залалдар

Бухгалтерлiк есептi 24 «Бухгалтерлiк ызметтi жмысын йымдастыру» деп аталатын стандарта сйкес рбiр шаруашылы жургiзушi субъект з бетiнше жйелi трде тгендеу жмысын жргiзiп отыруды белгiлейдi.

Негiзгi ралдарды тгелдеу жылды аржылы есеп беру мен баланстарды жасау алдында, жылына е аз дегенде 1 рет, араша айында жргiзiледi

Материалды емес активтер - бл ндiрiсте за мерзiм бойына пайдалану шiн немесе тауарларды, сатуa, кiмшiлiк масата жне баса субъектiге жала беруге арналан табии нысаны жо ашалай емес активтер.

МЕА шартты трде 4 топа блінеді:

1) ндіріспен байланысты материалды емес активтер. Бл топа «Ноу-хау», 1С пен мліметтер базасын бадарламалы жабдытау, йымдастыру шыындары, белгілі бір формуланы пайдалану, нерксіптік лгілер жне т.б жатады.

2) олдану ытарымен байланысты материалды емес активтер: жаалы ыы, ндірістік апаратты олдану ытары, копирайт (кшіру ыы), лицензиялар жне т.б жатады.

3) Коммерциялы ызметпен байланысты материалды емес активтер: тауар табалары, тауарларды шыан жерлері жне т.б жатады.

4) Материалды емес активтерді баса да трлері: бл тобына фирма баасы (Гудвилл), интелектуалды меншік жне т.б кіреді.

ндiрiспен байланысты материалды емес активтер.Бл топа «ноу-хау», ЭЕМ мен млiметтер базасын бадарламалы жабдытау, интегралды микросхемалар технологиясы, йымдастыру шыындары, белгiлi бiр формуланы пайдалану технологиясы, немесе нiмнi сырты бейнесi, нерксiптiк лгiлерi, сервитуттары жне т.б. жатады.

«Ноу-хау» - жаттама ндiрiстiк озы тжiрибесiн жатталан трiнде крсетiлген нысан жне т.б. трiнде крінетін техникалы бiлiмдерiн айындау шiн халыаралы атынастарда олданылатын термин. «Ноу-хау» техникалы жаттама трiнде рсiмделген бiра патенттелмеген, белгiлi бiр ндiрiстi трiн йымдастыруа ажеттi ндiрiстiк тжiребиесiнi техникалы, коммерциялы жне баса да ырсырларын кpceтeтін бiлiм жиынтыы.

Патенттер. Патент оны стаушысыны патент амтымаан нрсесін, процесiн немесе ызмет тpiн жне дл сондай рекеттi баса тланы жзеге асыруына тыйым салатын, баылайтын, сататын, ндiретiн жне пайдаланатын ы болып табылады. Патенттi кшi оны берген мемлекеттi аумаында ана жредi.

Лицензия (еркiндiк,ы деген латын сздерiнен алынан)-андай да бiр операцияларды жзеге асыруа зырлы мемлекеттiк органдарды берген рcaты.

Материалды емес активтерді баса да трлерi. Материалды емес активтерді бл тобына «фирма баасы» (гудвилл), меншiк жне таы басалары кіреді.

Гудвилл. Гудвилл бухгалтерлiк есеп трысынан араанда, ол компанияларды бiрiктiрiп немесе сатып алан кезде ксiпорынны сатып алынан баасын жне оны дербес бiрлiк болып тран кезiндегi балансты алды ныны (мiндеттемелердi оспаанда) арасындаы айырма.

Материалды емес активтерді наты бары мен озалысын есепке алу 2700 «Материалды емес ативтер» блімшелеріні шоттарына жазылады. Материалды емес активтерді келіп тсуі мен шыарылуы «Материалды емес активтерді абылдау-беру актісінде» (№МЕА - 1) крсетіледі. Актіде (ксіпорында жасалан кні),обьектіні сипаттамасы, оны бастапы ны, амортизация нормасы жне баса ажетті мліметтер крсетіледі.

Материалды емес активтерді амортизациясын есепке алуа 2740 «Материалды емес активтердi амортизациясы» деп аталатын блiмшесiнi шоттары арналан.

Материалды емес активті сатып аланнан кейін оны келесі шыындары оны балансты нын кбейтеді, сонда келесі шарттар орындалуы тиіс:

· Бл шыындар активке алдаы кезеде экономикалы пайда келуі ммкіндігі бастапы аныталан нормалардан кп болуы ммкін;

· Бл шыындар баалануы жне активтерге апарылуы ммкін.

Материалды емес активті ликвидациялы ны нлге те болады, егер:

· Пайдалы ызмет мерзіміні соында оны иемдену туралы келісімні болмауы;

· Берілген материалды емес активке активті нарыты болмауы.

Материалды емес активтерді млiктiк тгелдеу кезiнде ксiпорынны меншiк ыы бар. Материалды емес активтерді наты бары жоын, оларды баланста дpыc жне уаытында крсетілуін, материалды емес активтерді тозуын есептеуді дpыстыын, моральдік тозуа шыраан активтерді тексереді. Материалды емес активтерді тгендеу кезінде мыналарды тексеру ажет:

-материалды емес активтерді есепте з уаытында жне дрыс бейнеленуі;

-материалды емес активтерді олдануа ыын длелдейтін жаттарды болуы;

Материалды емес активтер зады жне жеке тлалара сатыланда, моральды тозуа шыраанда, зады жне жеке тлалара тегін берілгенде, баса субьектілерді жарылы орларына лес ретінде салынанда жне т.б. жадайда баланстан шыады. Материалды емес активті есептен шыуы кезінде есептен шыару актісі деген жет толтырылады. Актке ксіпорынны инвентаризациялы коммисия мшелері олдарын ояды жне директормен бекітіледі.