Тауарлы-материалды орларды есептеу жне жеткізушілермен есептесу есебі.
Тауарды ндіру мен жеткізуде бір алыптылы жо жадайда зіліссіз ызметті амтамасыз ету шін ндіріс мекемелері мен ксіпорында ажеті тауар орлары болуы ажет. Тауар орлары – бл соы ттынушыа сатылан кезге дейінгі нарытаы оамды німні блігі. Міне, сондытан да йымны міндеттемелеріні бірі болып тауарлы – материалды орларды есепке алу таырыбы з алдына блек мселе болып арастырылады жне нарыты экономика жадайында те актуалды. «Тауарлы –материалдарды орларды есепке алу» атты №7 бухгалтерлік есеп стандарттарына сйкес, тауарлы -материалды орлар бл: шикізат орлары, материалдар, ыдыс жне ыдысты заттар, аяталмаан ндіріс, дайын нім тауарлар тріндегі аымдаы активтер.
Тауарлы –материалды орлар жнінде мліметті толы жне шынайы алыптастыру бухгалтерлік есепті маызды масаты.
Тауарлы-материалды орлар – бл шаруашылы субъектісіні німді ндіру, ызмет крсету немесе жмыстарды орындау масатындаы шаруашылы ызметте пайдалану шін сатып алатын р трлі шикізаттар, материалдар, отындар, энергиялар, жартылай фабрикаттар.
Материалдарды бухгалтериядаы есебі. оймалардан тскен жаттар жік-жігімен жинаталып, содан со оларды деректерін бухгалтериядаы мліметтермен салыстырады. Материалдарды бухгалтериядаы талдамалы есебі санды жне ашалай лшемде жргізіледі. Мндай есепті йымдастыруды кп иындыына байланысты бухгалтерияда талдамалы есепті йымдастыру жмысы здіксіз жетілдіріліп келеді. Есеп жмысына есеп тіркелімдеріні те тымды жаа трлері енгізіліп, есеп жмысыны тртібі жасартылып, есеп машиналары пайдаланылып, есеп беру жмысы ысартылып, жеілдетуді баса да трлері олданылуда. Соы кездегі уаыттара дейін йымдарды бухгалтерияларында материалдарды талдамалы сортты, санды, баалы есебін карточкаларда жргізіп келді. Жалпы бухгалтерияда материалдарды р номенклатуралы нміріне блек карточка ашылады. Материалдарды кіріс етілуіне, босатылуына жасалан р жат деректері тиісті карточкаа жазылуы керек. Ай біткеннен кейін немесе ай соында р карточка бойынша материалдарды кіріске алынуы мен шыыс етілуіні орытындысы шыарылып, олар материалдарды айналым тізімдемесіне жазылады. Сйтіп, бухгалтериядаы карточкаларда оймадаы карточкаларда жазылан деректер айталанады.
Айырмашылыы:оймадаы карточкаларда санды есеп ана жргізілсе, бухгалтериядаы карточкаларда санды есеппен атар оларды ндары да крсетіледі.
Босалыларды баалау дістері. Тауарлы-материалды орлар бухгалтерлік есепте мына дістер негізінде бааланады:
1.Ерекше састыру діс;
2. Орташа зіндік нын есептеу дісі
3. ФИФО дісі
4. Лифо дісі.
Ерекше састыру дісі. Ерекше састыру дісіндедетте бірімен-бірін алмастыруа болмайтын немесе ксіпорында ерекше тртіппен пайдаланылатын (асыл металдарды, асыл тастарды жне т.б.) натылы бір материалды орларды баасын есептеуге арналан. Бл діс жмсалан материалдар мен істелген жмыстарды наты зіндік нын есептеп шыаруды кздейді. Сондай-а бл есептеу дісі сатылып алынанына немесе ксіпорынны зінде ндірілгеніне арамастан арнаулы жоспарлауа арналан материалдарды зіндік нын есептеуге арналан.
Орташа зіндік нын есептеу дісі. Орташа зіндік нын есептеу дісі бойынша ксіпорына кіріске алынан рбір материалды орлардьщ баасы оларды кіріске алынандаы шоты бойынша баасын анытау ммкін болмаан жадайда жргізіледі. Материалды орлар тобыны (тріні) орташа зіндік ны йымдаы материалдарды есепті айды басындаы алан алдыыны нымен ай бойы кіріске алынан материалдар ныны жиынтыын (косындысын) материалдарды ай басындаы сандарыны алдыымен ай бойы кіріске алынан тиісті материалдарды сандарыны осындысына блу арылы аныкталады.
ФИФО дісі. Есептен шыарылан материалды орларды оларды алашы кезекте кіріске алынандарыны зіндік ны бойынша баалау дісі болып табылады. Бл діс аидасы бойынша материалды орларды бірінші кезекте кіріске алынаны алашы болып, яни бірінші кезекте шыыс етіледі деп жорамалданады. Басаша айтатын болса, барлы келіп кіріске алынан материалдар бірінен со бірі кіріске алынандаы кезегі бойынша шыыс етіледі деп есептелінеді. Бл жадайда ай соында ксіпорынны оймасында алан материалдарды зіндік ны соы кіріске алынан материалдарды баасымен бааланады.
ЛИФО дісі. Кейінгі сатып алуды зіндік ны боййынша материалдарды есептен шыару,аымдаы кірістер мен шыыстарды сйкестілігін амтамасыз етеді жне инфляцияны рылыс ызметі нтижелеріне ыпалын ескеруге ммкіндік береді.
Материалдарды жеткізу келісімшартыны орындалуын, орларды тсуін жне кірістелуін баылауды йымны жабдытау блімі жзеге асырады. Тскен материалдар бойынша есеп айырысу жаттары (тлем тапсырмалары, шот-фактуралар жне т.б.) олара тіркелген баса да жаттармен бірге жабдытау бліміне немесе баса да сас блімдерге жіберіліп, ол жердегі жауапты тлалар жаттарды тскен жктерді есебі журналына (М-1) тіркеліп, онда тіркеу нмірін, жазуды кнін, жабдытаушыны аталуын, клік жатыны кні мен нмірін, шотты нмірі мен сомасын, жкті тегін, кіріс ордеріні немесе абылдау актісіні нмірі мен кнін, жкті іздестіру жніндегі белгі анытамасын (ескерту блімінде шотты тленгенін немесе айтарыланын белгілеп) крсетіп, осы жаттардаы мліметтерді материалдарды жеткізу келісімшартындаы, яни оларды саны, баасы, жнелту мерзімі сияты мліметтермен сйкестігін салыстырады; карточкаа немесе жедел есеп кітабына жеркізу келісімшартыны орындаланы жнінде тиісті жазуларды крсетіп, есеп айрысу жаттарын акцептеп немесе акцептеуден бас тартуды негіздемесін жасап, жауапты тлаа материалды ндылытарды алу жне жеткізу шін тапсырма бергеннен кейін, жаттарды аржы немесе есеп бліміне тапсырады. Жабдытаушылардан тскен материалдарды абылдау кіріс ордерлерімен (М-4) жабдытаушылара есеп айырысу немесе баса да жнелтілім жаттарын беру арылы жзеге асырылады. Кіріс ордерлері наты абылданан материалдар шін ойма мегерушісіні жне экспедиторды ол оюымен жасалуы ажет. Бір кн ішінде бір жабдытаушыдан бірнеше рет бір типті материалдарды (ктас, кмір, м, кесек тас, иыршы тас жне т.б.) жаппай клемі абылданатын болса, онда осы кш шін бір кіріс ордерін рсімдеуге рсат етіледі. Сонымен бірге рбір абылданан материалдар шін кіріс ордеріне тсіріледі.
жатсыз тскен материалдар актімен кірістеледі. Актіні абылдау комиссиясы материалды жауапты тланы, жабдытаушы жаты кіліні немесе мдделі жаты міндетті атысуымен екі данада толтырылады. Материалдарды абылдааннан кейін актіні бір данасы жаттарды осымшасымен (жкаазы, спецификация, яни егжей-тегжейлі ашу жне т.б.) материалдар озалысы есебін жргізу шін есеп бліміне, екінші данасы жабдытаушылара талап ою шін жабдытау бліміне немесе есеп блімшесіне тапсырылады. йыма тсетін материалдар дер кезінде тиісті оймалара кірістелуі тиіс. Егер ндірісті мддесі шін кейбір материалдарды партиясы тікелей рылыс уческілеріне жіберу дрыс болатын болса, онда есепте материалдарды мндай партиясы оймаа тскен жне учаскіге берілген материалдар болып крсетіледі. оймаа кірістелетін материалдар жнелтілім жаттарындаы крсетілген мліметтермен, яни трлері, саны, сапасы, клемі жаынан ата салыстырылуы ажет. Шикізаттар мен жартылай делген німдер (фабрикаттар) жне баса материалдар тиісті лшем бірліктерімен(салмаы, клемі, шоты бойынша) кірістелуі ажет, егер материал бір лшем бірілікпен (шот бойынша) жмасалатын болса, онда оларды абылдау, сатау жне жіберу жаттары мен есеп тіркелімінде (регистрлерінде) екі лшем бірілікпен крсетілуі тиіс.
оймалардаы материалды босалыларды есепке алуды материалды жауапты тла немесе келісімімен жмысын атаратын есепшілер материалдарды есепке алу шін арналан карточкаларында жргізеді. Материалдар здері саталып тран жері бойынша, яни ксіпорын оймасында жне ксіпорын бухгалтериясында есептеледі. Материалды орларды оймадаы есебіні дрыс йымдастырылуы оларды дрыс саталуына, оймадаы жмысты дрыс жргізілуіне жне олардаы жмысты алай ойыландыына байланысты. оймада материалды орларды рбір трлері, сорттары бойынша блек саталуы тиіс. Материалдарды маркасы, сорты, клемі, номенклатуралы нмірі, лшем бірлігі, саталып тран материалдарды млшері, таы да баса крсеткіштері картон немесе фанерге жазылып, материалдара байланып немесе жапсырылып ойылады. оймадаы жне цехтаы материалдарды талдамалы есебі белгіленген трі бойынша оларды ішінде сорттары мен маркаларына орай жргізіледі. оймада материалды орларды тек ана санды есебі жргізіледі. Материалдарды рбір номенклатуралы нмірі бойынша блек лгілі трі М-17 карточкасы ашылады. Бл карточкада материалды орларды аты, млшері, клемі, сорты, лшем бірлігі, номенклатуралы нмірі жне есептеу баасы крсетіледі. Бл карточканы жаадан кіріске алынан материала ксіпорынны бухгалтериясында дайындалып, одан кейін кіріс ету ордерімен тізілім (реестр) бірге оймаа беріледі. ойма ызметкері немесе ойма мегерушісі алынан карточкаа материалды орларды ай жерде саталып траны жайлы деректер толтырады. Материалдарды кіріс-шыысыны сортты-санды есебін сол материалдара жауапты адам жргізеді. Кейбір жадайда материалдара жауапты адамны келісімі бойынша ойманы карточкалы есебін жргізу жмысы баса адама, яни есепшіге немесе оператора жктелуі ммкін. Материалдарды трі номенклатуралы нмірі аз болатын ксіпорынны оймаларында бл карточканьщ орнына материалдар есебін тиісті трде жргізуге дайындалып жасалан сортты есеп кітабында жргізуте болады. Мндай жадайларда сортты есеп кітабында ойма есебіні карточкасындаы деректер болуы кажет. оймашы белгіленген тртіп бойынша толтырылан алашы кжаттарды негізінде материалдарды кіріске алынуын жне есептен шыару операцияларын, оларды іске асырылан кнін ойманы есеп карточкасына жазьш, онда материалды ндылытарды сол кнні соындаы алдыын шыарып отыруы керек. Бл карточкада материалдарды алдыы рбір операциядан кейін шыарыльш отырылады.
азастан Республикасында осы кнгі олданылып жрген ереже бойынша ксіпорындар жылына кем дегенде бір рет здеріні меншігіндегі материалды орларына тгендеу жмысын жргізуі керек. Тгендеу жмысы міндетті трде мынадай жадайда жргізіледі:
- жылды есеп беру (жыл аяында) алдында маусыммен жмыс істейтін айта ндіруші йымдар, сондай-а дайындаушы жне баса да йымдар материалдар мен шикізаттара оларды алдыыны азайан кезінде тгендеу жмысын жргізе алады.
- материалды орларды міндетті трде тгендеу материалдара жауапты адамны ауысуына байланысты, рлы жне иянат жасаланда, сондай-а материалды орлар бзыланда, табии апат, рт боланда, йым таратыланда (айта рыланда) таы да баса жадайларда жргізіледі.
Тгендеу жргізу шін ксіпорын басшысыны бйрыымен орталы тгендеу комиссиясы рылады. Бл комиссияны ксіпорын басшысы немесе оны орынбасары басарады.
Ксіпорын басшысыны бйрыымен тгендеу жргізу оны басталуы жне аяталуы мерзіміне жауапты адам таайындалады. Тгендеу жмысы материалдара жауапты адамны жауапкершілігіндегі материалдарды трлері
жне оларды сатаулы тран жерлері бойынша жргізіледі. Ксіпорында саталып тран, біра оны з меншігіне жатпайтын яни баса йымдарды немесе жеке адамны материалдарында тгендеу керек.
Тгендеу- бл барлы материалдарды райсысын біртіндеп санап шыып, одан кейін материалдарды натылы алдыын бухгалтерлік баланстаы алдыымен салыстыру. Тгендеу жмысы материалдарды тгел саталуын амтамасыз етуді басты ралы болып табылады.