Элементтер бойынша жне калькуляция баптары бойынша шыындарды топтастыру

 

Экономикалы элементтер бойынша шыын (113080 теге) жне калькуляция баптары бойынша шыын (124700 теге) ндірістік емес шота есептен шыару блігінде корректив элементі бойынша орытындыа салана дейін аяталан ндіріс алдыыны згеруі сан жаынан бірдей емес. Шыындардаы айырмашылы, сонымен атар, сас атауда элемент жне калькуляция бабы бойынша бар. Мысалы, «Ебекаыа кететін шыын» экономикалы элементі бойынша 15000 теге, ал «Ебекаы» калькуляция бабы бойынша 18000 теге крініс тапты. Айырмашылы рал – сайманды ктумен шылданатын ызметкерлерді ебекаысына кететін шыындарда, яни стеме шыындарында ескеріледі.

Алайда, экономикалы элементі жне бап бойынша шыынды есепте топтастыру зара байланысты, йткені олар рамы жне масатты таайындауы (калькуляция бабы) бойынша субъектіні бір ана шыындарын сипаттайтыны айта кету керек. Бл апарат есебінде шаруашылы жргізуші субъектіні ттас шыынын нім трлері бойынша, калькуляциялау баптарымен шыынны пайда болу орнына арай блшектеп, элементтік имада алыптастыруа ммкіндік тудырады, німні зіндік нын лдеайда дрыс есептелуіне жне ксіпорын шыындарына баылауды кшейтуге жадай жасайды.

Экономикалы элемент бойынша топтастыру оны рылымын зерделеу, ндірістік шыындар сметасын пайдалануын баылау, жоспарлау жне талдау шін олданылады. Бап бойынша топтастыру ксіпорын шыыныны талдамалы есебін йымдастыру, калькуляциялау жне німні зіндік нын баылау шін пайдаланылады. Екі топтастыру бірін – бірі толытырады жне німді ндіруге кететін шыын, есептеу жне зіндік нды талдау есебін тымды жргізуге ммкіндік тудырады.

рине, фирманы, ксіпорын ызметіні нтижесі (табыс жне шыын) нім ткізуден (жмыс жне ызмет крсету) фирманы, ксіпорынны негізгі ралдары жне баса да мліктерін ткізуге байланысты емес операциялардан тсім, осы операциялар бойынша шыындар сомасыны азаюыны аржылы нтижесінен ралады.

Калькуляциялау туралы жеткілікті апарат алу, ндірілген німді баалау, экономикалы шешімдерді абылдау, жоспарлау, баылау, реттеу мына шыын жіктеулеріні кмегімен болады:

1. ндірілген німді калькуляциялау жне баалау шін шыындарды топтастыру:

· Негізгі - ндірісті технологиялы процесімен тікелей байланысты;

· стеме - ндірісті йымдастыруда пайда болады;

· Тікелей - німнінаты бір трін ндірумен байланысты жне оны зіндік нына тікелей осылады;

· Жанама - жекеленген нім трлеріні зіндік нына емес, жанама (шартты) блінеді;

· Кірістік (болашата табыс келетін ресурстара ие болу жне оны олда бар болуы);

· Біткен (шыына кеткен материалдар).

2. Шешім абылдау жне жоспарлау шін шыындарды топтастыру:

· згермелі-оны клемі ндіріс клеміне арай йлесімді (пропорционально) згереді;

· траты - нім ндіру клеміні згеруіне туелді емес;

· айтарылмайтын - ткен кезені шыыны мен табысы;

· міндеттік – ресурстар шектеулі болан жадайда пайда болады жне оны болашата пайдалану ммкіндігін сипаттайды;

· айыпты – андай да бір нім партиясын дайындауда осымша пайда болады (нім ндірісін жеделдету шін сыйлыаы тлеу;

· маржиналды (шектеулі) – осымша шыындар, біра есепте нім бірлігіне келеді;

· релевантты – тапсырыстарды саталуы мен орындалуына байланысты;

3. Шыындарды басару масатында баылау жне реттеу процесін жзеге асыру шін шыындарды топтастыру:

· Реттелетін;

· Реттелмейтін;

· Тиімді (ндірмелі, яни (производительные));

· Тиімсіз (ндірілмейін);

· Баыланатын;

· Баыланбайтын;

нерксіптік ксіпорындарда келесідей німні зіндік нын калькуляциялауды негізгі дістері олданылады:

· Тікелей есептік;

· Нормативтік;

· Есептік - талдау;

· Параметрлік.

Е арапайым жне е дл – тікелей есеп діс болып табылады. Сонымен атар, бл дісте німні бірлігіні зіндік нын анытауда жалпы шыын сомасын дайын нім клеміне бледі. Бл дісті олдану біртекті німді ндіретін ксіпорындарда ана ммкін болады, осыан байланысты бл діс шектелген трде олданады. Сонымен бірге ол калькуляцияны жеке баптарында шыындар туралы млімет крсете алмайды.

німні зіндік нын калькуляциялауны нормативтік дісі ксіпорындарда олданылады, белгілі бір нім бірлігіні ндірісіне наты ресурс шыындарыны згеру есебі наты дл крсетілген. Ол материалды, ебектік, аржылы ресурстарды нормалы жне нормативтік пайдалануа негізделген. Сонымен атар осы ресурстарды нормалы жне нормативтік пайдалану прогресивті жне ылыми негізделуі керек. Оларды клемін жйелі трде арастыру ажет.

німні зіндік нын калькуляциялауны е дл жне жетілген дісі есептік - талдау тсілі. Сонымен бірге дісте ндіріс жан-жаты талдау жне онда ммкін болатын згерістерді талдау жне німні зіндік нына сер ететін факторлар арастырылады. Норма жне нормативтер негізінде жобаланатын кезедегі техника-экономикалы жне йымды шарт алыптасады.

Бір типті, біра сапасы жаынан ртрлі бйымдарды калькуляциялау кезінде параметрлік дісі олданылады. Ол німні сапалы сипатына байланысты ндіріс шыындарыны згеру задылыын бекітуге негізделген. Осылайша, бйымны зіндік нын матералдар мен рал-жабдытарды бір килограммды, бір тонналы ны негізінде аныталады. Берілген німге тн басада крсеткіштер олданылуы ммкін. Осы діс бойынша німні сапасын жасартатын осымша шыындарды анытауа болады.

азіргі нарыты экономикаа ту жадайында кптеген шаын жне орта ксіпорындарда калькуляция баптарды ысартылан номенклатурасын олданады, олар зіне мыналарды осады:

· материалды шыындар (шикізат, материалдар, жанармай жне

технологиялы масатта олданылатын энергия);

· ебекаыа шыындар (тікелей шыындар);

· басада тікелей шыындар;

· ндірісті басару жне ызмет ету шыындары;

Ксіпорын алдында ндіріс шыындары туралы дл, наты жне тез апарат мселесі трады. Кп жадайда ксіпкер алдында белгілі сыным базасында шыындар калькуляциясын растыру міндеті трады.

Калькуляциямен салыстыранда, топтау дісі кбіне олданылады, німні зіндік нын райтын шыындар (жмыс, ызмет крсету) оларды экономикалы мазмнына сйкес келесідей жалпы бірыай элементтер топтастырылады:

· материалды шыындар (айтарымды алдытар ны есебімен);

· ебекаыа шыындар;

· леуметтік ажеттіліктерге аударымдар;

· негізгі орлара амортизация;

· басада шыындар;

«Материалды шыындар» элементінде ндіріске, нім ндіруге ажетті шикізат пен материалды, жабдытаушы бйымдар жне жартылай фабрикаттар, технологиялы жне ндірісті амтамасыздандыратын жанармай мен энергияны барлы трі (имаратты жылумен амтамасыз ету, кліктік жмыстар жне т.б.) жатады. Материалды ресурс шыындарынан айтарымды алдытар баасы алынып тасталынады, олара нім ндірісі процесінде алыптасан шикізат алдытары, материалдар, жылу тасымалдаушылар, ттынушылы асиетін толытай немесе біртіндеп жоалтан бастапы нім жне соны негізінде жоары шыындармен олданылатын немесе тіптен тікелей масатта олданылмайтын шыындар жатады.

«Ебекаыа шыындар» рамына ксіпорынны (фирма) негізгі ндіріс персоналыны ебекаысына кеткен шыындар, ндіріс нтижелеріне жмысшылар мен ызметкерлерге сыйаы, ынталындырушы жне компенсациялайтын тлемдер кіреді.

«Негізгі орлар амортизациясы» рамына негізгі ндірістік орларды толытай алпына келтіруге жмсалатын амортизацияы аударымдар сомасы, оларды балансты ныны бойынша есептеу жне нормаларды орнату, жне оларды актив блігіндегі жеделдетілген амортизацияны оспаанда аударымдар кіреді.

Жоарыда келтірілген шыын элементтері рамына кірмеген баса барлы шыындар, «басада шыындар» элементтерінде крініс табады. Олар салытар, жинатар, арнайы орлардаы аударымдар, белгіленген ставка бойынша несиелік тлемдер, іс-сапарлара кеткен шыындар, байланыс ызметіне тлем жне т.б. жатады.

Осылайша, шыындарды калькуляция баптары бойынша топтау шыындарды шыу орнын крсетеді жне барлы тауарлы нім, нім бірлігін ткізу жне ндіріске шыындар есебі жне калькуляциясын жоспарлауа олданылады. Ол кп жадайларда шыындарды кешендік баптарын амтиды.

Шыындар элементі бойынша шыындарды топтау экономикалы элементтерді оларды шыу орны жне шыындалу масатында туелсіз зіне осады. За бойынша блар тікелей шыындар. Нары жадайында отанды шаруашылыта шыындарды экономикалы жіктелуі оайлатылып шетел тжірибесіне негізделеді.