анат БІЛСЕЙТЛЫ

Алаш рет 1976 жылы «Кшпенділер» атымен жары крген трилогия орыс тіліні зінде 12 рет басылып, 1,5 миллион тиражбен тарапты. «Кшпенділер» трилогиясы лемні 30 тілінде жары кріп, 50 рет айта басылан екен. 2005 жылы есеп бойынша, дниежзіне таралан жалпы тиражы 3 миллион дана.Бл трилогияны негізінде 2005 жылы «Кшпенділер» атты тарихи кркем фильм тсірілді.

 

Соы кезде деби, оырман жртшылыты назарын аударан жазушы Ілияс Есенберлинні тарихи шыармалары. «Алмас ылыш» (1971) романы I. Есенберлин аламынан кейінгі жылдары туан «Айас», «атерлі ткел», «ашытар», «аар», «Алтын с» трізді романдар ктерген ты мселелерімен де, крсеткен адам тлаларымен де ызылыты, елеулі шыармалар екені ркімге аян. «Айас» романы шін кітап авторына азастан Мемлекеттік сыйлыы берілуі, «Алтын с» романы бл айтанымызды сипаттайды. «атерлі ткелді» кезінде КСРО Мемлекеттік сыйлыына сынылып, бкіл одаты оырман ілтипатына ілінуі кездейсо болмаса керек. Ал «аар» романыны идеялы кркемдік ірі дегейін жртшылы жасы тсініп абыл алды. Бл шыармасы арылы жазушы тарихи таырыпты игеру жнінде батыл жаашылды крсетті. Аз жылда таырыбы, проблемасы трлі-трлі оншаты роман жариялау фактісіні зі I. Есенберлинні шыармашылы уаты мен лашын айын аарта алады.

I. Есенберлинні «Алмас ылыш» романы кне тарихты кмескі тстарын айта жаырта крсетуге арналан. Романны оиалы негізіне сонау XV асырдаы бірттас аза хандыын ру жолындаы рекет, крестер, кейіпкерлер ретінде аты тариха белгіл хандар, аын, жыраулар, арапайым халы кілдері алынуы бл шыармаа деген зады ызыу тудырады. йткені дебиетіміз анша стіркендеді дегенмен, бізде соы кезге дейі XIX асырдан ілгерідегі оиалар млде дерлік суреттелген емес. Мндай жадайда халы тарихындаы аса жауапты, рымтал тстарды тыш рет таныстыран шыармалара ділдік пен ыыласымыз да айрыша болуа тиіс.
зіміз рдайым лгі тта сйлейтін орыс дебиетіндегі тарихи жанр шыармаларыны мол байлыымен салыстырып араанда, бізді олы жерлеріміз до деп те айтуа болады. йткені азды-кпті сауаты, пайым-парасаты бар адамны, ай-айсы да тарихты зын жолын, негізгі рдістерінг туан халыны адамзатты рухани азынасына осан лесін танып білуді зіне парыз санауы ажет, себебі тарихын білмеген ел мдениетті ел болып саналмайтыньш жасы тсінуіміз ажет. Тариха деген кзарастан адамны білімділігі мен наданды пары ажыратылады деп ертедегі даналар бекер ескертпеген болса керек.
«Алмас ылыш» романы — тарихты аса ызы та ибратты бір дуірін кркемдікпен танытуа кмектесе алатын пайдалы шыарма. Шыарманы дл осылай баалаан филология ылымыны докторы Мырзабек Дйсеновті «аза дебиеті» газетінде жарияланан мааласын жне баса кптеген авторларды жылы лебізін птай, біз зімізді таламымызды І. Есенберлинні шыармаларын зерттей отырып айтуды жн креміз.
Біздіше, I. Есенберлинні «Алмас ылыш» романыны жртшылы шін е маызды жері — зге мамандар тгіл тарихшыларды зі де лі кнге дейін жете зерттеп болмаан кезе — XV асыр оиаларын роман-хроника трінде тыш рет жйелі ріп, аса кп керекті малмат бере алатындыында. алы оырман бл кезге дейін XV асырда Жнібек пен Керей бастаан аза рулары Сарысу, Шу, Талас зендеріні алабында, Мойынм бойында алаш рет аза хандыын рды деген ыса деректен згені біле бермейт. «Алмас ылыш» тарих кітаптарында жазылан сарад тжырымы тасасында аншама. хикмет жатанын датылы оиаларды хронологиялы ізіне тсе отырып, кеінен баян етеді. Бл шыарманы «сйегі» трлі кітаптар, олжазбалар, шежірелер арасында шашырап жатан аны фактілерден раландытан жне оиаларды жылнамасы саталандытан, мны роман-хроника деп атаан абзал деп ойлаймыз..
Дл осындай жанр, форма дебиетте мір сруге, орныуа бден хаылы. Жанрды келбетін тек авторды субъективтік ниеті белгілей бермейтін, кейде объективтік материал зіне сай форма іздететінін креміз. Егер «Алмас ылышты» осындай жанрлы анытамасымен келіссек, шыармаа да сол жанрды талабымен арау керек болады.
Тарихи шыармаларды талдау кезінде «Алмас ылыш» туралы жазылан кейбір маалаларда романны бітімі ескерілмей жргені байалады. лкен леуметтік-психологиялыі романдара ойылатын шартпен арап, «Алмас ылыштан» зіне тн емес асиеттер іздеу аиата жеткізбейді. Шыарманы жетістігін де, кемшілігін де жанрды ішкі задылытары трысынан зерттеген жн. Роман-хроникада тарихи оиаларды тізбегі крделі орын алуы табии. Мнда жеке аарманны жай-кйін бастан-ая тгелдеп айтып шыу бірден-бір шарт бола бермейді. Тарихи оиаларды аынын белгілі адамдар, топтар мірімен табии бірлікте гімелей білу, сол арылы рі тарих, рі шыарма міндетін «атар» алып бару бл жанрды ерекшелігі болып саналуы керек. I. Есенберлин, бізді тсінігімізше, осы талап дегейінеін табыла білген. Автор бл шыармасында тарихшылы пен беллетристікті демі штастыра алан. Жанр жаынан алып араанда да «Алмас ылыш» дебиетімізге з наышымен осылан жаалы деп араймыз.
Романда Дешті ыпшаты аарлы ханы білхайырды арауында келген аза руларыны жеке аза хандыы ол астьна топталу процесі, бл былысты себебі, мен салдары, бір жаы білхайыр, екінші жаы Жнібек, ерейлерді та пен тж шін таласы, здеріні мансаптары шін халы барасын пайдалану тсілдері, хан ордасындаы шытырман айшылытар, алдау мен зорлытар тізбегі романны екі блімінде т-лы баяндалан. Осы тарихи шыарманы бірінші блімінде білхайыр лысыны екіге бліну жадайын крсетуге арналса, екінші блімінде жаа онысты мекен еткен аза хандыны ішкі-сырты жауларымен кескілескен крес стінде шыныып, ширау процесі, бл жолдаы ыруар кедергілер мен иындытар крсетілген.Міне мны зі І. Есенберлин шыармаларыны шынды пен деректіліктілігіні длелелі сияты.
Бл романда желі тартып жатан басты идея — аза руларыны бірлесу, бір ханды шеберінде ынтыма у идеясы. Жазушы тарихи фактілерге берік сйене отырып, мндай бірлікті аса атал мір сынында, лім мен мір кезек алмасан алмаайып, аласапыран ауыр жадайда жзеге асанын, азаты жеке хандыын орнатан кштер кім, сатылыш, дниеоыз дшпандар кім екенін тайа таба басандай тізіп береді. з халы тарихыны кп мселелерінен бейхабар оырман шін мндай малмат те ажет. Бл айтылаидар тарихи шыарманы танытышты мні зор екенін длелдей тссе керек.
Сонау XV асыр оиаларын, оны алдындаы бірнеше жз жылды Шыыс хан улетіне атысты дерегін бір шыарма клеміне сыйызып айту оай шаруа емес. Автор, лбетте, сол зама шьндыын трлі дрежеде жазып кеткен брыны-соы шежірешілерді малматына сйенген. Шыысты, батысты бл таырыпа атысты кп кітаптарын арап шыу, орысты, азаты шежірелерін атару, азіргі тарихшыларды ізденістерін есепке алу кп уаыт пен ажырды керек ететін жмыстар. Мндай шыарма жазан автора тек ризашылы сезіммен араан жн.
Романда орта аармандар ретінде хан, слтандар жретіні рас. Біра бан арап ел билеушілері бірыай дріптелген деуге сте болмайды. аарманны бойындаы асиетін ірілеп крсету — оны мадатау болып саналмайтынын рбір сауатты оырман білсе керек. Шыармада нерлым айындалып шыан тла — білхайырды алса, автор оны ерлігін де, улыын да, аталдыын да алдырмай айтып, кллі айшылыын ашады. Сондай-а Жнібек, Мхаммед Шайбани, Брынды мінездері де диалектикалы аиатымен берілген. Автор белгілі бір аарманды не дейі жасы крсету, не наа аралау масатын кздемей, оиа мен мшезді объективтік аысын аз алпында крсетеді. Бкіл Дешті ыпшаты билеген білхайыр бір жаынан айлакер, аылды, арынды ел басшысы болса, екінші жаынан, з масаты жолында ешбір арамды, азындытан тайынбайтын анды ол, мейірімсіз екенін нанымды етіп крсете білген. зге аармандары бойынан да бейнені жан-жатылыын креміз. Демек, «хандарды дріптеді» делінетін кейбір ау сздер мен пікірлер кркем шыарманы табиаты елемеуден туан крініс деп ойлаймыз. Патша, хан атаулыны тек жамандап крсету керек дейтін бір жаты, трпайы ымны ылыммен, кркемдік шындыпен атысы жо.
І. Есенберлинні «Алмас ылыш» романында халыты тарихтаы ше-шуші рлі крінген деп санаймыз. Шыармада тап тартысы емес, хандар, билеушілер арасындаы тартыс шындыа орай алы кезекке шыан. Соны зінде автор оиалар мен тлаларды талдауа, баалауа леуметтік трыдан келген. Бл — мселені бір жаы екенін круге болады. Онан со романда ебекші адамдарды ісі де, кші де бірсыпыра шындыа сйкес екендігін крмеуге болмайды. білхайыр хан наатан жазалаан кедей жылышы Ора ше? Бл те лкен идеялы жк ктеріп тран тла. Ора тласы романны кп жерлерінде айталап елес беріп отырады. Ораты олдайтын кедей аптаай батыр ше? Асанайыны Бердібек пен білхайыра арнап айтылан рі наыл, рі атал сын сздерінде наыз халы кілдеріні талабы жатыр. Дана жырау Асанны азтуан мен отан айтысына трелігі де таза халыты сана нышаны.
Шыарманы екінші блімінде бл йгілі жыраулар таы да лкен елдік гіме стінде крінеді. Жазушыны халы рлін ттелеп ескертіп отыраты орайы шыарманы н бойында кездеседі. Бірінші блімні эпилогында бл мселе аса елеулі сездірілген. білхайырды Монолстана кшкен Керей мен Жнібек елін шабамын деген екпінін арауындаы халыты наразылыы су сепкендей басады.
Осы тста, Орысбай, оыш, Ткежан, Кйгенбай секілді арапайым адамдарды айсарлыы жалт етіп ашылады. Немесе Саян бастаан кекті жігіттерді «бекзадаларды малын талау» рекеттері де хана арсы халы айбарыны крінісі деп санаймыз. Тіпті, білхайыра адал ызмет етіп жрген Оспан ожаны сздерінен де халыты асиеті елес береді. «Жо, алтын періштеге де, ла да керек емес, алтын хандара керек» — дейді ол. Жазушыны оианы суреттеуі кейде диалог, кейде монолог, кейде тікелей тсіндірме трінде рілген. Бл тарихи шыарманы халыты айындамадан жазыланын крмеу, сыпайылап айтанда, білместік. «Мемле-кет шаыраын халы ктерген» (191-бет).— авторды дниетаным дрыстыын бдан артыра етіп айту иын.
Романны кейбір крнекті кейіпкерлерін ілгеріде атады. Мда халыты жасы асиеттерін бойына дарытан обыланды, азтуан, отан, Саян, Ора секілді намды бейнелер атары тарихи шындыты длелі екенін круге болады. Бларды райсысы з орнында мнді, ызылыты. «Алмас ылыш» тек мазмнымен ана емес, нысанды ізденістерімен де маызды шыарма. Автор, мселен, білхайыр улетіні ріден келе жатан стемдігін, содырлы-сойан істерін ткенді шолу ретімен млімдейді. Жздеген жылдара созылан Шыыс хан рім-бтаыны озбырлы саясатын, тынымсыз талас-тартысын айта елестету шін дл осындай тсіл отайлы келген.
Ал аза даласыны тарихи болмысын азтуан мен отанны айтысы арылы крсетуі жааша кркемдік діс деуге болады. Екі аын бетпе-бет келіп айтысанда шындыты тп-тереіне дейін ашылатыны белгілі. Сон-дай-а отан мен азтуан айтысы аза еліні сан асырлы мір, крестеріні сыры мен сипатын екшеп крсетуге жараан. Оиаларды баяндай отырып, кейініректе болатын жайлардан хабар айту тсілін жазушы аза дебиетінде алашы олданушыларды бірі. Мселен, Мхаммед Шайбаниді бала кезін крсеткен тста оны келешектегі мансабы імен атаын да оса ескертіп ою шыармаа оушы ыыласын сіре тседі. Мны зі «Алмас ылыш» з жанрында елеулі туынды, мазмны мен нысаны абысан шыарма екенін длелдейді.

 

I. Есенберлинні «Алмас ылыш» романы — оны аза халыны ХУ-ХІІІ асырлардаы тарихынан жазан трилогиясыны бір блігі. Архив тереінде озаусыз жатан неше алуан ымбат деректі ыждаатпен жинап, тарихи адамдар тласыны диалектикалы шындыын ашатын кркем шежіре, тартымды роман сынан авторды азаматты ебегі алы оырманын — шын сыншысын тауып отыр. Жазушы шін бдан арты мр-тебе жо
Ал Ілияс Есенберлинні «аар» (1969) атты романы аза дебиетінде тарихи таырыпты игеру тередеп келе жатанын йгілейтін шыарманы бірі. Мнда ткен асырды 30-40 жылдарындаы Кенесары асымов бастаан озалысты, сол оиаа атысты трлі топтарды, адамдарды жай-кйі гімеленеді. Автор сз болып отыран заманны леуметтік, экономикалы, саяси ахуалын, озалысты себебі мен салдарын зерт-тей келіп, соларды диалектикалы кркем шындыын крсетуді масат еткен. Сонымен атар романнан кркем шыармаа ана хас кп серлі аиаттарды — адамдарды кйініш-сйінішін, арманы мен кінішін, ыыласы мен мратын, кейіпкерлер тарихы мен тадырын табамыз.
Суреткер зіні кзарасын ттелей айтып салмай оиалар меи характерлерді ауанына жіберіп, еркін сйлеткен. Сондытан да оырман автор сынан шындыты кнгей, теріскейін тгел шолып, бадарлап, баалауа ммкіндік алан. Роман тарихи адамдарды крсетуде жаа адам болып табыладьт Тарихи кітаптарда жазылан ысаша тжырымдар мен кімдерді тасасында талай мір, айшылы арпалыстары жатанын
танимыз.
Ілияс Есенберлинні тарихи шыармасы «аарда» патша отаршылдарыны ысымына наразы елді озалысы, халыты осындай серпінін пайдаланып, аза даласында туелсіз ханды орнатуды масат еткен Кенесарыны кектескен слтандар мен патшалы бекіністеріне шабуылы, ата-бабасынан мирас боп келе жатан елі мен жеріні бостандыы шін жанталасып кресуі, Кенесары дшпандарыны йымдасан іс-рекеті, сан алуан адам мінездері крсетілген. Автор тарихи адамдарды талай тайталас крестерін натылы крсете білген.
Кенесары асымов ктерген ту астына халы неге ерді деген сраты жауабы романны алашы екі тарауында нанымды берілген. Шрайлы жерден айырылып, патшаны кімдерінен ысым крген ел бастаушы болса, соынан еріп кетерлік жадай туанын тарих мысалдары да длелдейді.
Жазушы ай былысты да ішіндегі айшылыты, арама-арсы кштерді атыысын атар алып, шындыты толы ашуа мтылан. Арадан Отстікке беттеген кшті суреттейтін алашы тараудан да осыны креміз. Патшалы тепкісінен аша кшкен елді бастаушысы Сейтен батырды асында келе жатан серігі Ожар тышы, екі жзді адам екендігі бірден сездіріледі. Бдан аза еліне деген тзаты р жерден рыланын да круге болады. Елді намысын жыртатын аал батырлар жанында клекедей алмай сансыз сатындар да жру отарлаушылыты кнеден келе жатан дісіні бірі екені млім. апыда ола тсіп мерт болан Сейтен батыр тадыры бл кресті иындыынан да хабар береді.
Ілияс Есенберлинні тарихи роман аза халыны иын ахуалыны сан трлі ырларын ке амтып елестетеді. Соны бірі — оан, Хиуа хандытарына за уаыт туелді боп тран отстік азатарыны жай-кйі. Тбінде Ресей патшасынан ауіп келе жатанын сезгенімен, Орта Азия хандары аза халымен одатасуды ойлау былай трсын, айта оны талан-таража салатын стті ктіп отыран. Бегдербекті жрдем, кеес срап баран Есенкелді, Саржанды асындаы нкерлерімен опасыздыпен лтіріп жібергенін суреттейтін тарау осы аиатты тп-тереімен ашады. рі ора, рі у, тырнаына дейін сатын, дниеор оан кіміні шыншыл бейнесі жасалан деуге болады.
«аар» романында Кенесарыны жне оны сенімді серіктері — ру басыларыны, батырларды мірі мен іс-рекеті мол шындыымен крінген. сіресе Кенесары тласы анытыа жеткенін атап айту керек. Суреткер кейіпкер басындаы шытырманды тарихи шындыа сйкес ашып крсете алан. Халыты патшалыа арсы наразылыын пайдалана білген, намыс шін андай рбандытан да тайынбай-тын Кенесарыны айшылыты келбетін деректі длелдей білген.
Автор Кенесарыны жеке басындаы ерлік пен парасатты бірнеше жерде крнектендіріп ерекше аартады. Мселен, ол Саржан мен Есенкелдіні шбегі Бегдербек олынан апыда мерт боланын естіп, «Ташкентті шабу керек» деген асым трені тілегін іштей абылдай трса да, соыса шыуа ертерек екенін тсініп, жоспарды кейінге алдырады. Амола бекінісін аланда крсеткен ерлігі, баласы Садыты батылдыын сынаан тсы, зіне ерген баадр ерлерді бірі — Байтабынны кілін риза ету шін Наурызбайды олындаы сты аттырып билік айтуы сияты тстар бан длел. Кенесары бастаан озалысты белгілі батырлары: Аыбайды, Иманны, Тлебайды, Басыараны, Жанайдарды, Бхарбайды ерлік эпизодтары да айтылып отыран.
Романда Ресей патшалыыны р дрежелі кілдеріні де бейнелері бар. Соларды ішінде сіресе араткелді аа слтаны оырлжа даймендинні халыа аны ас мейірімсіздігі мен мансап шін арын сататын арамзалыы аны табаланан. Жеке мірінде азындыты шегіне жеткен бл адам Омбы генерал-губернаторыны сеніміне ие болып, кп елді кшпен, айламен стап тран. оырлжа елді бас ктерер адамын аралап стап береді, лауазым шін халы мддесін сатып, кез келген опасыздыа барады. Жазушы патша кіметі зіне тірек еткен жергілікті кімні жексрын жиынты типін жасай алан. оырлжаны йелі Зейнеп, баласы Шыысты ылытары да стем тап кілдеріні сиын аша тседі. Аыз бен шежірені, тарих тізбегін лкен тарихты идеялар мен ірі аармандар мінезін мсіндеу талабына жмсай білуі, тарих пен кркемдікті айырысыз ттастыа жеткізуі, ткен кездер хикаясынан бгінгі ауыма керектіні екшей алуы, тарих тжірибесінен лгілі саба, негені ала тартуы жаынан I. Есенберлин романы аза дебиетінде ерекше орын алады. Тарихты тереінде жатан, тіпті тарихи зерттеулерді зінде жйелі баяндалып, толы танылып болмаан заман, адам шежіресін екшеп, жаа сапаа келтіріп айта білуі жазушыны жаалыы, аза дебиетін байытатын, таныышты, трбиелік мні зор туынды.

 

 

«Жанталас» романында халымызды бірнеше асыр бойы бастан кешкен срапыл иындытары, тынышты пен туелсіздік шін крестері кейде шежіре, бірде аыз ретінде баяндалады. Екінші сзбен айтанда, мнда. кркемделген тарих немесе тарихи-публицистикалы очерк сипаты басым. Соны брі негізгі идеяа — аза халыны аарманды, отаншылды арпалысын, кпшілік бараны мндай жанталаста шешуші рл атаранын крсетуге жмсалан. Аыздар мен шежірелер шыармада жеке зіндік ызмет атармайды. І. Есенберлин сол тарихи аыздарды днін, негізгі йтысын жне баытын ашуа мтылады. аза халыны жоар басыншыларына арсы кресіні елеулі фактілерін, азатты шін соысты йымдастырушылар ебегін саралай отырып, автор тарихты ибратын, тжірибесін оырман алдына деректілікпен жайып салады. Демек, тарихи оиалар мен адамдар рекетіні сипаты азіргі дуірді талам, таразысы трысынан аралады.
Бхар жырау гімесінде де тарихи былыстарды баасы бгінгі тсінігімізге орайлас беріледі. Сонымен, «Жанталас» романында тек XVII—XVIII асырларды тарихнамасы беріліп оймай, оларды сыры мен шындыына да талдау жасалады, тарихты кркем шындыа тскен желісі беріледі. Атап крсетерлік бір мселе сол — шыармада деректер мен иялдап айтулар бірлестікке, кркемдік шынды дегейіне ктерілген. Кейіпкерлерді іс-рекетіні натылы жйесін емес, сол былыстарды мнін ашуа кіл блінген, психологиялы талдаулардан грі тжырымдап, шолып, шежірелеп айту басым шыан. «Жанталасты» жанрлы ерекше-ліктерін талдаанда осы жайлар тарихи шындыты длелдейді. Шы-арманы тымды жерінде, кейбір жетіспеушілігін де оны жанрлы бітіміне арап крсетуге тырысан.
аза дебиетінде аыз-роман, роман-хроника немесе кркемделген тарих деп атарлы жанрды пайда болуын кездейсо, та аларлы былыс деп арауа болмайды. Ауыз дебиеті дстрі бгінге дейін атарласа мір сріп келе жатан аза дебиетінде мндай «аралас» жанрларды орын алуыны зі задылы. аза ауыз дебиеті зіні бойына аншама кркемдік дірет дарытан згеше былыс екені белгілі. Мнда кркемдеу мен типтендіруді неше алуан кесек лгілері, кейде бедерлі биіктері кездеседі. аза жырлары мен аыздарыны біратары халыты романдар трізді. Оларда леуметтік, тапты сипат, адамдар ісіне дл, наты мінездеме жиі шырайды. Бларды ретіне арай жазба ксіби дебиетті ажетіне жарату І. Есенберлин сияты аламгерді шеберлігіне байланысты деп ойлаймыз.
Соны жарын мысалы —сз болып отыран роман. Оианы тартымды, тыыз, серлі етіп ‘баяндауда халы аыздары мен ертегілері дстрінен йренетін тстар бар екенін лы суреткеріміз М. уезов ерекше нсап крсеткен еді. Ол: «кркем поэзияа ауызша поэзия аншалы бгетсіз, сатысыз кп ор йан болса, бгінгі кркем прозаа да халыты ауызша гімесі сондайлы жаты жолмен кп араласып, абысып жатыр» («р жылдар ойлары», 1959, 237-бет) деген еді. Бл сздерде тере маына, лы ой бар. Бгінгі аза прозасында ауыз дебиетінен «ауысан» белгілерді тек кемшілік белгісі деп арамай, соларды андай идеяа алай ызімет етіп транына, кркемдік кестелерге аншалы жарасты тауып, кірігіп кеткендігіне арай сз еткен жн деп ойлаймыз..
«Жанталас» романында тарихи оиаларды баалау, саралау, тсіндіру жнінде авторлы тры берік сезіледі. Халыты тарихтаы шешуші орнын крсетуге, ел билеушілерді мддесі бара мддесінен алша жататынын аартуа жазушы ерекше кіл блген. Романда хандарды жорытары халы олдаан кезде ана жеіске жеткізгеніне кптеген мысал келтірілген. Белгілі тарихи айраткерлерге шежірені, аызды берген баасымен алмай, сол бааны дрыс не брыстыын ылыми болжамдар трысынан тексеріп шыуа автор ыждаат жасаан. «Жанталас» зіне таырыптас «Алмас ылыш», «аарман» осылып келгенде лкен эпопея дегейіне ктеріледі.

 

І. Есенберлинні «аар» романында тарихи шынды, аармандар келбеті нанымды мсінделген. Мнда халыты азатты жолындаы кресін, ересен ерлігін бейнелейтін жарын беттер мол. Автор, бір жаынан, бостандыты асаан, біра оан жетуге жадайы жо халыты басындаы трагедияны таныстыра алан. Шындыында бл — жерден, еркіндіктен айырылан аза еліні стихиялы блынысы, аласрып айбат шегуі, тя серпуі туралы хикая. Шыарманы бас аарманы — халы. озалыса кш берген, оны ондаан жыл бойында аза жерінде аарлы кшке, азатты алаына айналдыран дірет те сол — халы. Бл трилогия осы кнге дейін кп ретте кмескі жатан тарихымызды брала, шырала жолдарын айыныра тсінуге кмектеседі, ткен мірді даты да, асіретті де белестерімен танысты-рады, оырІманны з еліні тарихы, оны белгілі аармандары туралы ымын лайтады, тарихты опы жегізген екінішті былыстары мен ілгерішіл, нрлы дстрлері туралы аса пайдалы сабатар береді. Бл со-нымен атар ауыз дебиетінде, шежіреде аламгер аламын шаырып тран таырыптар мен кркемдік ммкіндіктер мол екенін де аартады.
Ресейді ыпалын айту азаты байыры мдениеті мен ксібін жо еті крсетуге апармауы керек. Романны 187-бетінде азаты «е алашы егінші жрты» Ресеймен осыланнан кейін пайда болды деген ым бар. Бл тсінік онша дл емес.
Жалпы аланда, «Жанталас» романы жазушы I. Есен-берлинні тарихи роман жанрында зіндік ты жола тскенін, ауыз дебиеті мен жазба дебиетті стті кркемдік осындысы дерлік, оырманды отаншылды рух-та баулитын, дерегі мен керегі кп шыарма тудыраньш дебиетімізді намды ізденістері атарында арап баалау парыз деп ойлаймыз.
аза дебиетіні бір крнекті туындысы — жазушы I. Есенберлинні «Алтын Орда» тарихи трилогиясы. Ро-манны бірінші кітабы 1982, екінші, шінші кітаптары бірігіп 1983 жылы жары крді. Бл шыарма жеке кітап ретінде басылардан брын «Жлдыз» журналында, орысша аудармасы «Просторда» жариялананы белгілі. 1983 жылды деби орытындысына арналан жиналыста «Алтын Орданы» намды сыпаттары ерекше аталып тілгендігі млім.
Осы заман таырыбын да, ткен дуір шындыын да еркін мегеріп, аса німді ебек еткен жазушымызды артында алан бай мрасы жайында зерттеулер, маалалар жазыла беретіні кміл. Біз «Алтын Орда» туралы айтардан брын I. Есенберлинні аза тарихы прозасын байытуа сіірген шан-теіз ебегіні жалпы мніне тотала кеткіміз келеді. Оны «Кешпенділер» трилогиясы халымызды бірнеше асырлы ткен міріні елеулі кезедерін, крделі оиаларын кркем шежірелеген. «Кшпенділерді» ш кітабы бірігіп те, «Ал-мас ылыш», «Жанталас», «аар» атты блектері жекелеп те аза, орыс тілдеріне талай рет басыланы белгілі. «Кшпенділер» шет тілдерде аударылып келеді. Трилогияны аза тарихи романшылыына осылан лкен лес боланын деби жамаатшылы тани білді. I. Есенберлинні тарихи романы бл кнде не аза, не орыс тілінде оай таптырмайды, анша таралыммен шыса да, оырмана толы жетпей ала береді.Ал оырмана бл шыарма ауадай ажет десек арты айтпаан болар еді.
«Кшпенділерді» мншама табысты болуыны себебі тек шыармаларды кркемдік асиетіне байланысты деп арау жеткіліксіз болар еді. Бізді ойымызша бл тарихи романдарды жылдар бойында сері кемімей келе жатан сыры тереіректе жатыр.
аза тарихындаы ірі озалысты ішікі тетіктерін саралап крсетіп, сарып айта білуі, кптеген кейіпкер-лерді жанды тласын жасауы—”жазушыны шыар-машылы батылдыын, ізденгіштігін сипаттайды. Бл роман аза дебиетінде тарихи таырыпты мегеру жолындаы намды былыс. Атап крсетерлік бір нрсе — автор аза даласында орыс мдениетіні дмін татып, Ресейшіл баытта сіп келе жатан кштерді бар екенін де жйелі гіме ете білген. Жас жігіт Есіркеген ойлары жас буын ауымыны асарын аартады.
Суреткер схема кейіпкер жасаудан бойын тартып, аарман басындаы жасылы пен жамандыты айыра крсеткен. Кенесарыны кп жерде ктере, кейде оны ызытап та кететін автор сол кейіпкеріні басындаы мінін де жасырмай, жеріне жеткізе шкерелеп отырады. Кейде дшпандарыны, кейде достарыны аузымен Кенесары істеріне атал кім айтыльп жатады. Бейнені диалектикасын беруі — суреткерді сталыыны кусі.
Жалпы аланда, I. Есенберлинні «аар» романы бл кезге дейін дебиетте жеткілікті айтылмаан тарихи оианы ішкі сырына тередеп бару ниетінен туан, халыты азатты шін басталан озалысыны аяы трагедиямен тынуы, аза жерін ондаан жылдар бойында дрліктірген оиа жайында хикая. Мны зі тарихи таырыпты игеру дебиетімізді тартымды да траты рдісіне айналып келе жатандыын білдіреді. Шыарманы жанр ерекшелігін материалды сипаты, авторлы асар, эстетикалы мрат секілді шарттар белгілейтіні аян. Сондытан да біз тарихи кркем туындыдан зінен брыны шыармалара састыын емес, айталанбас ерекшелігін алдымен іздеген абзал деп тйіндедік. Мнсыз ондай туындыны дебиеттегі орны мен салмаын ажыратып тану иын.
Жазушы Ілияс Есенберлинні «Жанталас» романы рылысты, оиалы кезегі жаынан аланда «Алмас ылыш» пен «аарды» аралыынан орын алады. Кейбір аармандары да алашы романмен жаласты байатады. Сюжеттік, композициялы бітіміне араанда «Жанталас», «аардан» грі «Алмас ылыша» жаын. Мнда да аыз, шежіре, жазба тарих гімесі леуметтік, психологиялы талдаумен штасып жатады. Аталан екі кітапта да ауыз адебиетіні, эпосты бейнелеу тсілдері крделі орын алады, айтушыны, баяндаушыны ызметі ерекше кшті. Біра бндай сырт састытармен атар бларда дебиетке жаындыы жо оырмандар айыра білмейтін айырмашылытар да кездеседі. Романны зіндік идеялы, кркемдік ажарын анытауа кіріспестен брын мндаы оиалы жйелер рамын ысаша мазмндап туді ажеттігі туындап отыр.
Романны бірінші блімінде Жоар еліні жаулаушылы тарихынан, аза жеріне шабуылды алай зірлегенінен, рымтал тсты пайдаланып, жойын соыс бастаандыынан шежіре шертіліп, аза халыны ауыр асіретке душар боланы, содан кейін бірте-бірте ес жиып, кш осып, Бланты зені мен Алакл бойында алашы екі жеіске жеткені тартымды суреттелген. Сонымен атар Бхар жырауды гімесі арылы ткен тарих-ты — Ханазар хан тсындаы ахуал мен аза жртыны Бхар ханы Абдолла скерінен Сауран аласын алай сатап алан хикаясы озалады.
Ал шыарманы екінші блімі білхайыр, Бгенбай бастаан аза олыны Ордабасы деген жерде жоарлара кйрете соы бергеніне, Бхарды Туекел хан заманынан айтан гімесіне, білхайырды орыс патшалыыны ол астына кіріп, рі елді тыныштыын сатау, рі зі бкіл азаа хан болма рекетіне, аырында ол арманына толы жете алмай, патша кімдеріні ойыншыына айналанына, саяси аренаа оны лы Нралыны шыанына, Бара сынды баталас слтанны білхайырды лтіргеніне, ысасы, жоар шабуылыны салдары аза ауымын андай ты бетбрыса итермелегенін крсетуге арналан. Романны соьг^ шінші блімінде Абылайды жне оны батырларыны жоар мен оан билеушілерінен аза жерін азат ету жолындаы ауыр, даты крестері, Абылайды дербес аза хандыын бтін, туелсіз етіп стап труа баытталан істері наты крсетілген. Шыарма аыры Абылайды дниеден айтар алдындаы Бхар жыраумен диалогы берілумен бітеді.
Сонымен «Жанталас» романында аза халыны жоар басыншыларына арсы XVIII асырдаы азатты кресіні шешуші кезедері, сол кресті негізгі кштері, аза еліні саяси-леуметтік ахуалы, ішкі айшылытар, сырты жаулар, сіресе, ытай богдыхан-дарыны жыртышты, арандатушылы саясаты, ар, намыс, мір шін кескілескен рыстарда аза халыны з туелсіздігін орауа ажыр, айрат таба білгендігі, осы оиалар тсында ол бастайтын аармандар сіп, жетіліп шыандыы туралы тарихи кп малмат келтірілген. Оны стіне Бхар жырауды трт дркін гімесі арылы Ханазар, Туекел, Есім хандар кезіндегі аза еліні ахуалы, здіксіз, жанталас соыстар, сырты жауларды толассыз шабуылы, халыты дшпадарын жеіп отырандыы туралы тарихи шындыа сйкес деректер берілген. Сонда «Жанталас» романы тек XVIII асыр оиаларымен шегерілмей, одан ары екі асырды да басты оиаларын амтыан болып шыады. Міне, осындай ш асыра жуы езені крделі істерін бір кітап клемінде крсету дегенні аншалы крделі екенін аару иын емес. Романны зіндік жанры мен композициясын сз еткенде, есте болар жайды бірі осы. «Жанталас» романында кп кейіпкерді аты аталады. Соларды негізгі сюжеттік желі стінде крінетіні санаулы ана. Ал басалары трлі оиалы баяндаулар тсында атара осылып, одан кейін ара зіп альп ойып отырады. деттегі леуметтік-психологиялы роман шартымен лшесек, мнда кркем тланы тарихы, алыптасу жолы дейтіндей жйелі суреттеулер, мінезді бірте-бірте ашып отыратын сюжеттік жрістер жиі кездеседі. Бхар жырау аузымен айтылан гімелерде ана Ханазар, Туекел, Есім хандар тарихы біршама толы крінеді. Ал зге аармандардан молыра, натыра крінетіндері жоарды алашы соысынан Тркістанды орауды басаран Елшібек, жауды арам ойын іске асыртпау шін з басын ауіп-атерге байлап, асан ерлік крсеткен ыз Гауар, белгілі баадрлер: ия, Бгенбай, Баян, хан, слтандар: білхайыр, Абылай, Бара, т. б. Бл тлаларды іе-рекеті, мінез-лы кейде автор, кейде жырау атынан айтылып, едуір оматы болып крінеді. Аталан аармандарды мінезіндегі ат-абат айшылытар да сенімді суреттелген. Бан бірнеше мысал келтірейік. аза осындарыны олбасшысы боп сайланып, жоарлара арсы алашы екі-ш жеісті шайаста басшылы еткен білхайыр ханды алып крейік. Оны басындаы бірталай намды асиет — аылдылы, скери дарындылы, табандылы, айлакерлік жан-жаты елес береді. білхайыр арсы келгендермен кресе білетін, ерлікті де, ездікті де танитын алыр адам сипатында сурттеледі. Ол Ресейге азастанды ерікті трде осып, зі бкіл азаты ханы болуды армандайды. Оны ел басаруа арыны да, шалымы да жететіні талай жерде байалады да. Біра кезінде ептілік танытып, аза еліні тадырын уатты Ресей мемлекетіне туелді етуге кп ебек сіірген адам, тбінде зіні ішкі жеке масатына жете алмайды. Патшалы оны барлы азаты емес, Кіші жзді. ханы деп таниды. Сонымен білхайырды лкен міті іске аспай, патшалы шешіміне кілі толмай, блынуа дрмені болмай, трагедиялы халге тседі.
Патшалы тарапынан зіне крсетілген сый мен р-метке риза болмаан, біра айбат крсетерлік кезден тіп, «Ресей панасына кіреміз» деп з аузынан ант беріп ойан білхайырды мшкіл халы романда шебер бейнеленген. сіресе Орынбор губернаторы, айлалы саясатшы Неплюевпен зара арым-атынасы ашылатын тста білхайырды бейнесі ерекше таныландай. депкіде дардай крінген хан патша губернаторы алдында зіні сатыын еріксіз байатып алады. Шыарманы бас жаында аза олын бастап, з билігінде шотыы ктеріліп тран айбарлы білхайыр енді патшалытан сл нрсені зін жалынып, кішірейіп срайтын кйге тскен. Неплюевпен кездескенде оны шырап айтар тілегі шеу ана. «Бірінші тінішім — маан арулы ш мы солдат берііз… Екінші тілегім: ортаншы лым ожахмет сіздерді олыызда аманат болып тралы жеті жылдан асып барады. Шешесі саындым деп бден мазамды алып жр. Енді ожахметті босатып, оны орнына кіші лым Шыысты аманата алсаыздар… шінші тілегім: кптен бері алдан Церен мені арындасым арашашты срап жр еді… Артымда блендей сйенер тірегім болмаандытан, жоар отайшысымен немі жауласа беруден пайда шыпас деймін. Мртебелі Елизавета Петровна бан арсы болмас» («Жанталас» 1973, 178— 180-беттер).
білхайырды дл осындай трде крінуі объективтік шындыа да, оны мінез ерекшелігіне де сйкес. Талай са халыты билеп-тстеп, бден ккіленген патшалы лыына білхайырды тордаы стай кіріптарлыы айдан аны еді. Губернатор Неплюев білхайырды лгі ш тілегіні шеуін де орындамайтын сыай білдіреді. Сонымен атар ол ендігі жерде білхайыра арсы ояр кшті аза арасынан іздей бастайды. Неплюев аза ішіндегі жадайды дабай секілді тышы арылы алаандаыдай біліп алан. Оан, басалар былай трсын, кесіні жасырын істерін жария етіп айтып, білхайырды з лы Нралы да тышылы ызмет атарады. лбетте, патшалы білхайырды аза халы атынан Ресейге баынамыз деп берген антын, еткен ебегін млде мытпайды. Тек оны ендігі жерде керексіз, ызысыз болып аланын ана тырады. білхайыр мінезіні логикасы шыармада те нзік нанымды ашылан дейміз. Шыармада кейіпкерді характер ашылар орайын, «тосан ауыз сзді тобытай тйінін» табу деп осындайды айтса керек. білхайырды сырт кзден жасырулы тпкі сыры мен аиат пенделік келбеті оны Ресейге арааннан кейінгі кезедегі істерінен табии елес берген.
Романда нерлым айын, толы крінген тланы. бірі — Абылай. Жазушы оны мінез ырларын аша алатын рымтал мезеттерді, байланыстарды талап ала білген. Біз Абылайды алаш рет зіні шын аты мен тегін жасырып, Тле биді тйесін баып жрген кезінде креміз. Оны зін ажалдан сатап, Хиуадан алып шыан адамы — Оразлды «сырымды жария етті» деп лтіріп жібергені мінезіні аса атал ырына анытырады. Бдан кейін Абылайды аылы мен алырлыын сипаттайтын бірталай асу, тосуларды кусі боламыз. Оны кектеніп келе жатан арын олына арсьг келмей, бой тасалап, жылысып кетуі, Ертіс. тсынан азаты шаппа болан жоарды жеуді жолын іздестіруі, Сыр бойындаы алаларды оан стемдігінен азат етуі, алы ытай скерін ілгері жібермеу жолындаы тапырлытары тарихи маызы бар лкен істер. Осы оиалар кезінде оны бейнесіні жан-жаты мсінделгенін креміз. “Алмас ылышта” сонау Шыысханны Орта Азияа жасаан шапыншылыынан бастап, он бесінші асырды екінші жартысына дейінгі дуірдегі оиалар да бірде білайырды ойы, бірде жырауларды, билерді, кейіпкерлерді еске алуы арылы ажетті тстарда сыздытатып беріліп отырады.
Жазушы алыптасан тарихи шындыа ханны ара басыны трысынан арай отырып ой жібереді. білайыр Шыыс рпаынан шыан брыны билік жргізу лістеріні кні тіп бара жатанын айын сезді. Оны ойа шомылдырып, жан толкынысына тсіріп отыран халы брыны замандардаы амшыны табымен-а йіріп алып, айдап басара беретін тобыр емес. Ханды апаа тсіріп, тиы ойа батыруыны зінен халы бейнесіні батырлы сипаты тлаланып крінеді. Ханны асіреті де, ордадаы ойранны озаушы кші де, міне, осында, халыа сйенбей хан билігіні кара екендігінде жатыр. Дешті ыпша хандыын кшейтудегі алашы крестерді зіне сенімді рал еткен кшпелі руларды азір теріс арай бастаанын білайыр тек слтандарды астыынан креді. Ал Жэнібек болса, осы ру таластарына згеше арайды. Тарихи шындытан негізін ала отырып, жазушы Жэнібек тласын ел басарудаы негелік баыта мезейді. Ол негелік лгі ханны з масатын халыты арман-мддесімен орайластыра біліп, халы тілегіні жолында бел шешіп кірісу екенін мезейді.
“- Шыраым Жэнібек, – дейді оан халык адамы, халы кілі асаал, – Кк Ордадан руларыды бліп ал. згені жер-суына ызыпайтын, з еліне жат жрттай ауыр алым-салы салмайтын жеке шаыра ктер”.
Міне, бл халыты арманы, халы пен хан, жеке слтандарды арасындаы тартыс, атыыс, шиеленіс осы арнада ріс алады. Халыты халытыы, ханны хандыы, слтанны слтандыы заманына сэйкес тарихи шынды шеберінде аян етіледі. Ал осы орайда Саян батыра хан кіміні бірден шыпай алуы да халыкты ызары, ханны халыпен санаспауа алмаандыы куландырады. Хан рпатарына керек ызмет атаратын, ежелден алыптасан, шапыншылы заманда скер арасы бзылмауын амтамасыз ететін, олжаа таласана лім жазасын беретін мыты ереже бар еді. Ол Шыыс ханны жасысында айын жазылан шарт болатын. Осы шартты орындалмауы, халыпен санасып, оны дмпуінен бой тарту ханны аарлы кшін аймытыра бастаан халы бейнесін айындаса керек. Тарихты озаушы кші боп есептелетін халыты бірінші плана, алдыы орына шыа бастауыны белгісі. Романдаы ірілі-уаты оиаларды ай-айсысы да халыпен байланысты, аза халыны тірегінде рбіп отырады.Билік мратыны, зге жртты билеп-тстеуді, империялы саясатты ай заманда да сас сипаттарын ойыа салады. білайыр ойлау дегейі жаынан таяз емес. Ел билеуде оны станан з саясаты бар. ол астындаы ел – алмас ылыш. Оларды айрап ойып, р руды бір-біріне айдап салып отырмаса, бірігіп кетсе, бой бермесін ол жасы тсінеді. з масатына жету шін ол нендей смдытан да, злымдытан да тартынбайды. Біра ол біреуді олымен от ксеп, сол злымдыы мен смдыын біреу арылы жзеге асырады. Жнібекті, Саянды, Рабиу-Слтанбегімді, Глбарамды, Ораты, Ажолды лтіруге жасаан рекеттерінен соны айын креміз. Хан тымына, ел билеушіге кісі тадыры ойыншы сияты. білайыр заманындаы бл былыс шыарма жазылан дуірде де солай болды, бгін де сол сипатта. Жазушы бл жайды натылап та крсетеді, білайыр ойы арылы да сездіреді. Батыожа узір Сйіншікке:
“- Хан таына жетем деген адамда туыс та, туан да болмайды ке-шеше, іні-аадан оан алтын та жаын. Хан болам деген адам зіні туыстарына осылай арай алса ана мратына жетеді. Кейде ата-ананы, бір туан бауырларды лігіні стінен аттап хан таына жетуге тура келеді. йтпесе, сені лігіні стінен з бауырларыны біреуі аттап теді. Хан таы тек тастай берік жан аямас мытыны орны…” [11, 102-6.] – дейді. Кпті крген, кпті білетін узірді аузымен айтылатын осы жолдарда хан тымдарына тн шынды жатаны рас. Алайда оны бір ырынан, дл осы маынада ана абылдауа болмайды. Хан тымдарыны таа жету ліс-тсілдеріні бір ырын, “ара бояулы” блігін жарырата крсеткен сэттерді зінде басарудаы негелі сипатын атар крсете алан. Хан ткымына алтын та жаын екендігіне, туысты сезімінен билік ру масат-мратыны биік тратын тстарын келтіргенде жазушы ойыны бадары басада жатыр. “Тура биде туан жо, туансыз биде иман жок” деп келетін халы даналыындаы аиданы ой-тарматарын атар ала отырып, ел басаруды крделі тстарын мезейді. Хан ткымдарыны бойына жинактап суреттеген атыгездік лгілерінен туыса мейірімсіз ара жрек алыптан туыстыты ана трысын стау да ел басыны трлаулы іс атаруына жан бітіре, кгерте алмайтын, кедергі келтіріп, аятан шалатын келесіз былыс екенін астармен аартады. йткені ел билігін стап отыран адамны мытылыы, билік басындаы тланы згеден ошау абілет-дарыны – мемлекетті мытылыы.
з алдына ханды рып, таа отырысы келген Жнібек слтан да -тере аыл, парасат иесі. Ол сол кездегі леуметтік шаруашылы жайды жасы тсінген. Сондытан да білайырды атесін з масатына айдалана отырып, ол лкен іскерлікпен, аылмен біраз руларды басын біріктіріп, аыры аза халыны негізін рады. білайырды лімі мен сол кездегі Орта Азия алаларындаы жадайлар аза хандыы-ны біраз кшеюіне ммкіндік берді. Ал Жнібекті баласы асымны тсында аза хандыы тіпті кшейе тсті.
Халы аузында “асым салан аса жол” деген мтел бар. Сыншы халы бл сзді баса хандара айтпай, асыма айтуы тегін болмаса керек. аза халыны басын рап, хандыты кшейтуге асым аса зор ебек сііріп, лес осты. Бл туралы М.Маауин зіні “аза тарихыны ліппесі” атты кітабында жаа кзарас трысынан байыпты пікір айтады [17].
Жазушы асымны тбі ел бастар мінезін жастайынан-а таныта береді. Жнібек кбіне з баласымен аылдасатын. асым р кез р істі, алды-артын жасы байап, дрыс байлам айтады. Оны аылдылыы, стамдылыы романда орынды берілген. Оны удеге берік, мнді мінезі де стті суреттеледі.
Абылайды есімі аза халын жоар басыншылыынан азат етушілер атарында эпикалы биікке ктерілгені тарихтан белгілі. Халыты ымында оны ел орау жніндегі ересе істері саталан. Абылай бас-таан жорытар жайында бірталай тарихи жыр бар. Ауызша тараан аыз гімелер де мол. Мны брі халыты сырты жаулара арсы кресті йымдастыран ерлерге деген кркемдік естелігі болатын. «Жанталас» романында Абылай жайындаы шежіре, аыз, тарихи материалдары ке келтірілген. Біра ауыз дебиетіндегі Абылай тласы романда анарлым шыншыл, наты берілген. Жазушытарихи шыармаларын жазу кезінде реалистік дебиетке тн тсілдерді пайдалана білген. Абылайды монологтары мен оны Бхар жыраумен гімелері заманны да, адамны да наыз шындыын йгілейді. Мны зі І. Есенберлин романдарыны суреттегіштік, талдаышты асиеті кп екенінен хабар бергендей.
Жазушы Абылай бейнесін тарихи шындыа сйкес жасауа ыждаат, ілтипатын тккені байалады. аарманны портреті де тжырымды: «Абылай азір ырытан жаа ас