Баылау сратары
1. Сз жне оны маыналы ерекшеліктері мен тілдік дегейлерге атысы дегенді алай тсінесіз?
2. Сзді лексикалы маынасын мысалдар арылы тсіндірііз?
3. Грамматикалы маынаа анытама берііз?
4. Грамматикалы форма, грамматикалы категория, грамматикалы маынаны араатынасы андай?
5. Грамматикалы маына беруді тсілдері мен жолдары.
6. Грамматикалы категориялар туралы айтыыз?
Тапсырмалар:
1. Грамматикалы ымдарды ажыратыыз: мтіндегі сздерге морфологиялы талдау жасай отырып тсіндірііз
1. Отыран жеріні шбі ары беттегі аза-орыс аласынікі. Солардан жалдап шабады. арашолаты кедейлері отын, шп сатады. Туірлері алыпсатарлы ылады. Еті тірі сембай дейтін бетке шыары аза оыандарымен танысып, земстводан пл алып, енді ауылын аартуды ниет ылады екен. (Ж.А.). 2. Бір кезде арашола зінше мдениет ошаы болан. Трт блмелі ааш й салынып, ауылнай шкл ашан. Бергі заманда шкл й тадырды кермесіне кездесіп, аашы, татайы арашолаты пештерін ыдырып, бл кезде топыраы кл – тбеден бйыран. Малім келген со, арашола азаматтары жиналып кеес рды. Мселе: мектеп йі, малімні жатар орны. Мселе тым иын тиді. арашола азаматтарыны ащы тері шыты. Біреуге біреу сілтеді (Ж.А.). 3. Біз Таврия ауданындаы Доалы дейтін лкен клді жаасында отырмыз. Бл ататы Баянауылдаы Абет биігіні аяын шатап жатан Торайыр клі іспеттес тау етегін аймалай ксілген сем кл екен. Машиналарын жиекке атарып тастап, клге шомылып жатан жрт кп. Бізді жоары жаымызда бір топ ыз-келіншектер су бетінде асыр салып жр еді. Клге бір-бір сгіп алды та, стімізді кептіріп, жиектегі тас басында отырды (.Нрш). 4. лия йылы-ояу жатты. Бір ст а жзі нр тамандай балбл жанды, бір ст ткір ара кздерін Ержана за ткеріп, мны кре жатса да саына араандай болды. йыдаы кездерінде де о олы Ержанны алаанында жатты. Кн заа Ержан осы алыпта отырды. Майдан жеріндегі ысты ызыл кні ясына шкті. лияны бас жаындаы терезеден тскен кешкі кн сулесі уелі жаралы жанны а бетін ызылт сулемен нрландырды. Содан кейін батар кн сулесі й абырасына тсіп, шіп бара жатан от жалынындай дірілдеді (.Нрш).
Блиц-тест
1. Грамматикалы ымдарды крсетііз.
а) грамматикалы маына, грамматикалы форма, грамматикалы категория; ) грамматикалы маына, грамматикалы форма, сз; б) грамматикалы маына, грамматикалы ым; в) грамматикалы маына, грамматикалы тсінік; г) грамматикалы маына, маына бірлігі.
2. Морфологиялы сипаты жаынан грамматикалы категориялар алай блінеді?
а) лексика-грамматикалы категория, грамматикалы категория; ) грамматикалы категория; б) грамматикалы ым; в) грамматикалы маына, грамматикалы тсінік; г) грамматикалы маына бірлігі.
3. Грамматикалы маынаны білдіруді неше тсілі бар?
а) 3; ) 4; б) 6; в) 2 ; г) 7.
4. Грамматикалы формалар.
а) Грамматикалы маына сайып келгенде, сзді лексикаты маынасымен тікелей байланысты болады. Біра грамматикаіы маыналарды зі біркелкі емес; ) Грамматикалы ым сзді лексикаты маынасымен тікелей байланысты болады; б)Сзді тікелей маынасы ; в) Сзді жанама маынасы; г) Грамматикалы маына р трлі тсілдер арылы беріледі. Грамматикалы маынаны білдіретін синтетикалы тсілді бір типі грамматикалы формалар.
5. Грамматикалы маына беруді семантикалы тсілі?
а) Грамматикалы маынаны білдіруді е бірінші тсілі - семантикалы тсіл. Ол - сезді лексикалы маынасыны абстракцияланып, жалпылануы арылы іске асады; ) осымшалар арылы жаа маына туындайды; б) сздерді тіркесуі арылы жзеге асады; в) сздерді бірігуі негізінде жзеге асады; г) орын тртібі арылы маынаны берілуі .
Глоссарий
Грамматикалы форма грамматикалы маына р трлі тсілдер арылы беріледі. Грамматикалы маынаны білдіретін синтетикалы тсілді бір типті грамматикалы формалар.
Сзді лексикалы маынасы - наты, ымдар мен сздерді бірінші сзден екінші сзді айыратын реестрлік сездік маынасы.
Грамматикалы маынасы – сзді тым жалпы маынасы, лексикалы маынасыны жалпылануы немесе оан р трлі тлалар стелу арылы трленуіні нтижесінде немесе баса создермен р алуан арым-атынаса тсу салдарынан пайда болатын жне сздерді бір-бірінен болмей, керісінше белгілі бір грамматикалы топтара орта асиеттер арылы біріктіретін жалпы маыналар.
дебиеттер
аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. 687-690-бб.
№ 3 практикалы саба таырыбы: Сз таптары. аза тіліндегі негізгі сз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, стеу, еліктеу сздер, шылау, одаай. Сз таптарыны алыптасуы мен дамуы
Саба жоспары:
1. Теориялы сратара жауап дайындау:
1. аза тіліндегі негізгі сз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, стеу, еліктеу сздер, шылау, одаай.
2. Сз таптарыны алыптасуы мен дамуы
3.азіргі аза тіліндегі сз таптары, оларды зерттелуі, иындытары.
2. Жаттыуларды орындаыз.
2.1 Мтіндегі сздерге морфологиялы талдау жасаыз, жрнатарды сипаттаыз
Бкенші, Барса, Шыыстан айта серпіліп кшкенмен, нанбай атаан жаа ыстаулара бармады. ызылшоы, ыдыр, Клайнара жапа тігіп онды да, кшпей отырып алды(М.уезов).
Жмал Абайды тани берді, біра танысы жаудан бетер боп шыты. н атанша аял болан жо, Абай о олындаы амшысын лаштап айырып жіберіп, Жмалды а бастан тартып жіберді. Жмал тебініп тылайын деп еді, Абай шылбырын сол олына орап алыпты (М.уезов).
2.2 Тмендегі сздерді рамындаы осымша морфемаларды андай категорияа жататындыына орай топтастырыыз
Кйлекше, байпаша, клгіш, білгіш, сенгіш, ыш, салындатыш, сорыш,жаншы, рші, алта, жабы, ырсы, мертік, жетек, ыра, сауы, сттей, ыстай, рттай, солта, кште, жеілтек, білгіштік, айбатты, обдиша, жортуыл, шымшуыр, тамасау, берімсек, ауыспалы, кірме, рме, білікті, соты, сйсін, тепсін, сзуар, болжам, аларман, бірлес, секірмелі,жиреншек, бажыл, жинаы, зінше, желіс, сйеніш, тсеніш, атыыз, ісііз, бардыыздар, жазсаыздар, етпеттерінен, лдерімізше, біздердей, отыруларыызды, студентімін, йымдастырушылы.
Баылау сратары
1. Грамматикалы форма дегеніміз не?
2. Бір сзді р трлі грамматикалы формаларына мысал келтіріп, ондаы жрнатарды ызметіне тоталыыз.
3. аза тілінде ранды жрнатара андай жрнатар жататынын атаыз, мысал келтірііз.
4. –нікі, -дікі, -тікі жрнаыны рамындаы бастапы осымшалара сипаттама берііз жне тек жіішке нсада алыптасу себебін тсіндірііз.
5. аза тіліндегі синонимдік асиетке ие жрнатарды атаыз.
6. аза тіліндегі омонимдік асиетке ие жрнатарды сипаттаыз.
7. Туынды тбір рамындаы жрнатарды жалану тртібі андай ретпен тзіледі.
Глоссарий
Жаадан сз тудырушы лексика-грамматикалы аффикстер, яни сзжасам аффикстері дегеніміз – тбір негіздерге (тбір сздерге) осылып, р трлі туынды сздер жасайтын жрнатар.
Сзді трлендіруші функциональды-грамматикалы аффикстер, яни сзтрлем аффикстері дегеніміз – сйлем рамында олданылан сздерді синтаксистік ызметіне байланысты трленіп згеруін білдіретін жрнатар.
Сз бен сзді байланыстырушы таза грамматикалы аффикстер, яни сзбайлам аффикстері дегеніміз – сйлемдегі сздерді растырып байланыстыру шін ызмет ететін жалаулар.
Тапсырма
1 А.Ибатовты «аза тіліндегі туынды сздер сздігінен» (Алматы, 1988. 129-135-бб.) «Сз тудырушы жрнатар жиынтыы», «Туынды сздерді алдынан осылатын жрнатар», «Дыбыстарды арты осылып айтылуы, тсіріліп айтылуы, алмасып айтылуы, дыбыстарды орын ауысып айтылуы» таырыпшаларындаы материалдарды пайдаланып мынадай кесте рыыз.
| Зат есім жрна- тары | Мысал | Сын есім жрнатары | Мысал | Сан есім жрнатары | Мысал | Есімдік жрнатары | Мы-сал | Етістік жрна-тары | стеу жр-на-тары | Мысал | Шылау жрнатары | |
1.Морфологиялы талдау жасаыз
1-нса. Есеней азір аптап-апталдап, жер тгін тістелей жылжып келе жатан байлыыны алдында едуір жерде, биіктеу жотаны ырысында ат стінде тр. Кз жетпес ккжиекке дейін созылып-керіліп жатан ке алап шын-а матаандай екен (.М).
2-нса. Отырышы елдерде, сіресе Еуропада кркем нерді шыына жете ркендеген кп трлері бар. Мысалы, архитектура (имарат), скульптура (мсін), живопись (сурет салу нері), музыка (н-кй нері), тіл нері (дебиет) таы, таылар. Осылардан революцияа дейінгі кшпелі аза ауылдарында е кне заманнан халыпен бірге здіксіз, жарыса жасап келе жатандары н-кй мен тіл нерлері. (С.М.).
2.Текстегі сздерді жрнатарын тауып, оларды сз тудырушы жне сз трлендірушісі трлеріні андай ызмет атаратынын тсіндірііздер.
а) Зере Абайдан кітапа берген ыыласын байап бір кні кешке:
- араым, осыны аыл. Ішкен менен жегенге мз боп, мойны-басы былылдап, аылдан да, нерден де кенде боп жрген бай баласы аз ба? Осы ала аазынан айырылма! сама аналара!.. – деген.
жесі кітап адірін жасы айтана Абай ырза болып, жааы сзден со, кн сайын бір тамаша гіме айтатын болды. Шешелер, малшылар, балалар боп – баршасы телміре тыдайтын. Анда – санда Айыз да кеп естуші еді. Ол Кмшат кеткелі атты ждеу. лкен ара кздері аларыырап, барлы жзі срланып ашыл тартыпты. Шеке тамырлары ккшілденіп, демі жзіне уайым клекесі тскен трізді. нсіз уайымдаан ана аралы. Абай бл шешесіні кйін абапен таниды. Ол келген кештерде гімесін ерекше ыыласпен айтады.
б) Енді бір стте Батыл баспаып тран тмсышаа шашыраан селдір топ арайып шыты. Атты басын тмен беріп, сл тасалап, зі зегіге аяын тіреп трып, Батыл иекартпадан арады. лгі топ молайып, ендей бастады. Жайылып келе жатан бос жылы екен. Шетірек беттеп шыан бір айыр йірі болу керек. Батылды ендігі ісіне араы тн, тынымсыз жабырды себі тиетін болды. Жылыны ркітпеске тырысып, аырын ана озала бастады. Елеусізденіп, бозды жалына таман жабысып алып, жылыа арай жрді.
Жылы аз ана ркікіреп, бергі шеті р арай брылып жылжи бастады. йірді орта шенінде жайылып келе жатан алы жалды боран айыр жерден басын жлып алып, еле етіп, лаын Батыл жаа тіге ойып, оыранып жіберді. (М..).
Блиц-тест
1 Жала жрна дегеніміз – А) маына жне форма жаынан блшектенбейтін бір бтін жрна В) маына жаынан бір бтін, рамы жаынан кемі екі я онан да кп жала жрнатардан біріккен жрна С) баса тілден енген жрна Д) тл жрна Е) маыналары бір-біріне жаын жрна
2 Омоним жрнатарын белгілеіз: А) –ші, - шы В) –ы, -ын, -ыт, -лас, -ыр, -ды С) –а, -ше Д) –гіш, -ше Е) –дар, -дер, -тар, -тер
3 Синоним жрнатарды белгілеіз: А) –ыш,-ыш, -кіш, -ша В) –ы, -ын, -ыт, -лас, -ыр, -ды С) –а, -ше Д) –гіш, -ше Е) –дар, -дер, -тар, -тер
4 рамында полисемиялы жрнаы бар сздерді белгілеіз: А) оыту, тіреу, жарау (ат) В) жалта, бта, сылты С) блек, сирек Д) толы, тыны Е) орта, мойна
5 Жрна арылы туан сздер – А) туынды сздер В) тбірлес сздер С) негіз сздер Д) біріккен сздер Е) ысаран сздер
дебиеттер
А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991. 30-38-бб.
аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. 175-190-бб.
С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.4-13-бб.
осымша дебиеттер
С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996. 57-73-бб.
А.Ибатов. аза тіліндегі туынды сздер сздігі. Алматы, 1988. 129-135-бб
Саба таырыбы: Зат есім. Зат есімні рылымы. Зат есімні грамматикалы категориялары жне трлену жйесі. Зат есімні туелдік категориясы. Зат есімні жіктелуі.
Саба жоспары:
1. Зат есімні маыналы сипаты. Зат есімні жалпы, жалы маынасы. Жалпы маыналы зат есімдер, оны зіндік ерекшелігі. Зат есімні жалы маынасы, оны ішкі топтары, оларды зіндік ерекшеліктері. Кім? сраына жауап беретін зат есімдерді ішкі маыналы топтары. Не? сраына жауап беретін зат есімдерді ішкі маыналы екі тобы: 1) жанды заттарды атаулары; 2) жансыз заттарды атаулары.
2. Жала зат есімдерді іштей 2 топа блінуі: 1) негізгі тбір зат есімдер, 2) туынды тбір зат есімдер. Крделі зат есімдерді осы трлеріні маына негізділігі, райсысыны жасалу тсіліне сай ерекшеліктері.
3. Зат есімні кптік маынасы, оны затты натылы кптік маынасынан айырмасы. Кптік маынаны берілу жолдары, крсеткіштері, оларды олданылу ерекшеліктері.
4. Туелдік категориясыны маынасы туелдік жалаулары арылы берілуі, туелдік жалауды меншіктелуін зат атауына жалануы. Оаша, орта туелдену, оларды айырмасы. Туелдік маынаны жрна арылы берілуі
Зат есімні жіктік жалауын тбір сзге тікелей абылдау абілеті, оны етістікті жіктелуінен ерекшелігі.