Теориялы сратара жауап берііз.

Тбір зат есімдер

Туынды зат есімдер

Крделі зат есімдер

1. Зат есімні лексика – грамматикалы сипаты

2. Адамзат есімдері, аламзат есімдері

3. Зат есімдерді рылымы

4. Зат есімдерді жасалу тсілдері

5. Зат есімні трлену жйесі

Тапсырма.

1. Етістіктерден зат есім тудыратын німді, німсіз жрнатарды бліп жазып мысалмен длелдеіз.

- ма, - ме, - ым, -м, - ма, -ым, -уым, -ынды, -у, -, - ыс, -ы, -сы, - ман, -р, - ыр, -ыш, - уыл, - ын, - асы.

Етістіктен зат есім тудыратын німді жрнатар	Мысалдар	Етістіктен зат есім тудыратын німіз жрнатар	мысалдар

2. Тмендегі берілген зат есімдерді жасалу тсілдеріне арай топтастырыыз. (Ысаовты жіктелуі негізінде). Абысын-ажын, бйшешек, ккпар, айнаа, азМУ, АМУ, ксіп одаы, кн тртібі, егінші, атшылы, басшылы, пединститут, жігіт –желе, жауын-шашын, л –уат, олбасы, сауын, жртшылы, оыан, керуерт, кей, шешей, мыыл, екілік, балалар башасы, жасылы, ізеттілік, белбеу, сарымай.

3. Кестелі мысалдармен толытырыыз.

4. Морфологиялы талдау жасаыз

Алатауды араай орманды кп жыпылдарында йып тран ккшіл мнар сйылып, клгін тарта бастады. Кешкі кнні иаш сулесі тау жоталарын ызылт-сарыш ерекше бір нзік нра малан. Асар шыдардаы аппа арды да реі жарып, іне ан тепсігендей сл ана ызылт тартан (Т.Ахт.).

Баылау сратары:

1. Зат есімдерден кмекші сзді айырмашылыы неде?

2. Кмекші есімдер негізгі сздерге андай маына стейді?

3. Кмекші сздерді олданылу ерекшелігі?

4. Идиомаланан кмекші сздерге мысал келтірііз.

5. Кптік мнді есімдер?

Глоссарий .

Жалпы есімдер – тілдегі р алуан деректі жне дерексіз заттар мен ымдар.

Жалы есімдер – дара зат атаулары.

Блиц – тест

1. Кптік мнді зат есімді крсетііз,

а) тзды, азон, айла. б) АМУ, азМУ ) тау, тас, в) бйшешек, таурай, г) аа –іні, туыс.

2. жеке дара заттара берілген атау, -

а) дара б) жалы г) кмекші ) кптік мн в) жалым

3. Эмоциялы экспрессивті ре тудырушы жрнатар

а) – ым, - ім, б) – ар, - ой г) –еке, -шы, - й. ) – шы, - тай, - жан. в) паз, - тай.

4. Кмекші сзден туан жаа формасы

Зебірек снарядтары суа сті-устіне тсіп, аспана шапшыан судан кміс бааналар орната бастады.

а) шылау б) зат есім г) стеу ) кмекші сз в) сын есім

5. Морфологиялы тсіл арылы жасалан зат есімні атарын крсетііз.

а) ауыл шаруашылыы кг,га ) педколледж, минфин

б) оушы, тасбаа в) рыс – керіс, тиын-тебе г) сауыншы, егінші, балышы

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996

Практикалы саба таырыбы: Зат есімні грамматикалы категориялары жне трлену жйесі. Зат есімні туелдік категориясы. Зат есімні жіктелуі.

Саба жоспары:

1. Зат есімні кптік маынасы, оны затты натылы кптік маынасынан айырмасы. Кптік маынаны берілу жолдары, крсеткіштері, оларды олданылу ерекшеліктері.

2. Туелдік категориясыны маынасы туелдік жалаулары арылы берілуі, туелдік жалауды меншіктелуін зат атауына жалануы. Оаша, орта туелдену, оларды айырмасы. Туелдік маынаны жрна арылы берілуі.

3. Зат есімні жіктік жалауын тбір сзге тікелей абылдау абілеті, оны етістікті жіктелуінен ерекшелігі.

Тапсырмалар:

1.Саба жоспары бойынша хабарлама жасаыз.

2. Грамматикалы категорияларына арай зат есім сздерге жалпы талдау жасаыздар.

Жастар жиыны тараанда, Абай Шкімана айта-айта бір сзбен алыс айта берді. Демі дірілдеп, жзі згеріп жігітті ауызына баса сз тспей тр. Шкіманны кілі жйрік, сезімтал еді. Ол сыпайы сызылып, ызара кліп трып, Абайа соы рет кзін салды. азір ол баанаы жігіт емес. Алаш кргендей па, суы танылан Абай емес. Жзі жылы, мінезі майда жан секілді. Барын ішікпей жабыса тартар, жасы адамдай сезілді. Шкіманны крмеген, ктпеген жасысы (М..).

Ахметшені тез тауып алып, оны жк тиейтінін де, аладан ашып шыатынын да Хакім оп-оай-а білді. йден кшеге шыанда, оны н бойын уанышты сезім билеп кетті. Ол кителіні жаасын аытып, тершіген денесін желге атыра тсті, бойын еркіндеп жазды. Тергеуші сияты жмба сздермен алдап, орап сыр тартпашы болан Аметшіні алдынан ілдірмей кету жас Жакімге жеіл де тиген жо (Х.Е.).

3. Сйлемдегі зат есімдерді маынасына арай кесте бойынша топтап жазыыздар.

Затты аты	былыс	мезгіл	затты ым
жанды	жансыз
жекеше, кпше	жекеше, кпше

аза поэзиясыны жазба дебиетіні тп тамыры адым замандара барып тіркеледі. Дуіріне сай дамыан мдениеті, тл жазуы болан бабаларымыз ілкі орта асырларды зінде (5-8 .) мгі лмес мралар жасады. ылымда «Орхон – Енисей жазулары» аталатын тркі тайпаларыны байыры оныс-мекендерінде кне тркі жазуымен таса ашалып алдырылан бл тамаша ескерткіштер азір адамзат мдениетіні даму тарихындаы е елеулі мраларды бірі саналады. Орхон – Енесей ждігерлеріні мазмн байлыы, ой тередігі жне таза кркемдік асиеттері кне тркі тайпаларыны арасында сз неріні жоары реге жеткендігін айатайды. Ержрек олбасы Клтегінні, білікті мемлекет айраткерлері Тнккті лпытасына ашалан жазулардаы кптеген кркем бейнелер, анатты сздер тыр тіркестер аза тілінде кні бгінге дейін олданылады.

Тркі аанаттары лааннан (V-VIII .) соы жерде тркі леміндегі деби жазба орталыы тікелей азіргі азастан жеріне – Жетісу мен Сыр бойына ауысады. зіндік сипата ие дала мдениетімен оса ала мдениеті де ркендеді. Осы кезеде бірталай тркі тайпаларыны ислам дінін абылдауына байланысты, бан дейін кеінен олданылып келген руна жазуын жне ылымда олданылып келген йыр жазуы деп аталатын екінші бір кне тркі жазуын араб жазуы алмастыра бастады. (Бес асыр белестері).

Баылау сратары:

1. Зат есімні грамматикалы категориялары дегенді алай тсінесіз?

2. Зат есімні трлену жйесі деген не? Мысал келтірііз.

3. Зат есімні туелдік категориясы деен не? Бір сзді туелдеіз

4. Зат есімні жіктелу ерекшеліге неде? Жіктелуіне мысал келтірііз.

Глоссарий:

Кптік мнді есімдер – жиын тобымен айтылатын зат есімдер, мысалы айран, шай, тзды

Зат есімні туелдік категориясы – тркі тілдеріні ерекшелігін білдіретін категория.

Зат есімні септік категориясы – сйлемдегі сздерді бір-бірімен арым-атфынасын, байланысын амтамасыз ететін категория.

Блиц-тест.

1. Жіктелген зат есімді табыыз:

А) табуым в) табушымын С) табушыдаймыз д) табылды е) табылансыдар

2.Кптік мнді зат есімді крсетііз,

а) тзды, азон, айла. в) АМУ, азМУ с) тау, тас, д) бйшешек, таурай, е) аа –іні, туыс.

3. жеке дара заттара берілген атау, -

а) дара в) жалы с) кмекші д) кптік мн е) жалым

4. Эмоциялы экспрессивті ре тудырушы жрнатар

а) – ым, - ім, в) – ар, - ой с) –еке, -шы, - й. д) – шы, - тай, - жан. е) паз, - тай.

5. Кмекші сзден туан жаа формасы

Зебірек снарядтары суа сті-устіне тсіп, аспана шапшыан судан кміс бааналар орната бастады.

а) шылау б) зат есім г) стеу ) кмекші сз в) сын есім

6. Морфологиялы тсіл арылы жасалан зат есімні атарын крсетііз.

а) ауыл шаруашылыы кг,га в) педколледж, минфин

с) оушы, тасбаа д) рыс – керіс, тиын-тебе е) сауыншы, егінші, балышы

дебиеттер