Практикалы саба таырыбы:Септік категориясы. Септік жалауларыны маыналары мен ызметі. Кмекші есімдер.

Cаба жоспары:

1. Сздерді септелуіні екі трі: 1) жай септелу, 2) туелді септелу. Жай септелуді жйесі, осымшалары, оларды сзге жалану ерекшеліктері, сратары. Туелді септелу жйесі, осымшалары, жай септеуден ерекшелігі, сратары.

2. Атау септікті тласы, маынасы, синтаксистік ызметі, ол туралы ылымдаы пікірлер. Ілік септікті тласы. Ілік септікті осымшалы, осымшасыз олданылуыны себептері. Ілік септікті негізгі маынасы, олданыста маынаны кеуі. Ілік септікті синтаксистік ызметі. Барыс септікті маыналы рамы. Барыс септікті сйлемдегі ызметі. Табыс септікті тласы (осымшалы, осымшасыз), осымшаны сзге жалануын талап ететін жадайлар мен табыс септік жалауыны бейтарап арайтын жадайлар. Табыс септік жалауыны маынасы мен синтаксистік ызметі. Жатыс септікті тласы, маыналы рамы, сйлемде атаратын синтаксистік ызметі. Шыыс септікті тласы, маыналы рамы, сйлемде атаратын синтаксистік ызметі. Кмектес септікті тласы, маыналы рамы, сйлемде атаратын синтаксистік ызметі.

3.Кмекші есімдерді маынасыны зат есімге атысы, зат есім маынасына байланыстылыы. Кмекші есімдерді зат есімдерше трленуі, зат есім категорияларыны осымшалармен трленуі. Кмекші есімдерді тп тркіні туралы алымдарды пікірі.

Баылау сратары:

1. Жалауларды кп варианты боллуыны себебін тсіндірііз.

2. Жалауларды маыналы, тлалы дербестігі туралы баяндаыз.

3. Септік жалауды олданылуындаы негізгі грамматикалы ерекшелік андай?

4. Септік жалауларыны грамматикалы ызметі андай?

5. Септік жалауды олданылуындаы кейбір ерекшеліктерге тоталыыз.

6. Кмекші есімдерді ерекшеліктері андай?

1. Тапсырма:

- нікі формасына атысты А. Ысаовты пікірін тауып, талдаыз,зге алымдарды бл тласында андай ой айтан?

- Жіктеу есімдіктеріні жіктелу ерекшелігіне тоталып, мысалдармен дйектеіз.

1. Жалауларын ажыратып, трлеріне талдау жасаыз

1. йел ферма мегерушісіне ілесіп бастырмаа кіріп кеткенде, колхоз председателі шоферіне иек аты (О.С.). 2. Машинасы тскірді передний мосты отырып алып... жаяу жрмін. лгінде исполкома шаырып жатыр еді (О.С.). 3. Августы ортасында егінге ора тсті. Таыбай отаасыны кріштігі зге звенолара араанда брыныра піскендіктен, колхоз басшылары е озы комбайнерлерді уелі осында жмсап, ос басында кішігірім митинг ткізді (О.С.). 4. Сестра-хозяйка бдан рі азбалап ештее сраан жо. Біра осыдан кейін коридорда рлі-берлі тіп жріп, тоайласып алса, алдымен зі бас изесіп амандасатын болды. Ал мен, рине, а халат кигенні бріне лды рып, ра шамын (О.С.). 5. Палатаа айтып келгесін, серігім бір бтелке минералды суды басына ткеріп, сіміріп салды да, пердесі трулі тран терезеден сырта кз тастап біраз нсіз отырды (О.С.). 6. детте документ-ааздар тстен кейін дайындалушы еді, соан шейін сабырым кетіп коридорда сенделіп жрмін (О.С.). 7. Ортасында мемлекеттік гербті белгісі бар, оны стінен «бес», «бес», «трт» деп сатылай толтырылан кгершін анат жиырма бес кк аттестат брімізді олымызда отырды (.Нрш.). 8. Жасы семьяа ызыуа, сондай семьям болса-ау деп арман етуге болады ой (.Нрш.). 9. Алтайды кенін айдан кездестірмейміз елімізде. Алтай кені – космоста самаан корабльдерде! Алтай кені – жасанды спутниктерді денесінде! Аспанда шарытаан «Ил-18» сияты самолеттерде де Алтай кені! Мен осыдан екі-ш жыл брын Москваа шып бара жаттым, аай. Самолет Свердловскіге онанда, мен оны анатынан сипадым (.Нрш.). 10. – Брі де дачамыздан келінген таматар, базардан сатылып алынаны жо, - дегенді те бір матанышпен айтады, - біз азір ара-тра болмаса, магазин дегенге бармаймыз, брін де жерден ндіреміз (Ж. Ж.).

Глоссарий.

Жалаулар – сйлемдегі жеке сздерді згертіп, трлендіру арылы олара белгілі грамматикалы маына стейді.

Туелдеу категориясы – иеленуші ш жаты біріне белгілі бір затты меншікті екенін білдіретін грамматикалы категория.

Блиц-тест

1. Сздерді септелуіні екі трі: а) жай, крделі септелу в) туелді, арапайым септелу. С) жай, туелді септелу д) ілікті, себепті септелу е) ышам, толы септелу

2. Жай септелуді сратары: а) кімінде, кімде в) кіміні, несіне? С) кіміне, кімінен? Д) кімді, неде? Е) кімімен, кімнен?

3. Туелді септелген сзді табыыз:

А) басшыа в) басшылыты с) басшысында д) басшылыпен е) басшыдан

4. Ілік септікті тласы: а) –ны, -ні в) –нікі,-дікі с) -ыны, -іні д) –ды, -ты е) -тіде, - тыда.

5. Ілік септікті осымшасыз олданылуын табыыз: а) мал базар в) мал орасы с) мал-млкі д) малыны басы е) бізді мал

6. Кмектес септікті тласы

А) –ман, -бан, -пан в) -ман, -мен с) бен,-пен д) –манан, -менен е) -панан

7.Кмекші есімді тіркес

а) а пен ызылды арасында в) барып айтан еді с) лап ала жаздады д) зімен бірге жр е) елес емес екен

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.

С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.

осымша дебиеттер

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.