Практикалы саба таырыбы: Сын есім. Шырай категориясы.

Саба жоспары:

Сын есім.

Сапалы сын есімдерді маыналы жаынан, трлену жаынан зіндік ерекшеліктері, белгілері. атысты сын есімдерді баса сз таптарына атысы. атысты сын есімдерді сын есімні категория крсеткіштерімен трленбейтін ерекшелігі.

Шырай категориясы.

Шырай категориясыны маыналы рамыны трлілігі. Шырай категориясыны маына трлілігіне морфемдік крсеткіштерді сйкестігі. Шырай трлері топтастыру, жіктеу туралы алымдар пікірі. Шырай трлері: 1) жай шырай, 2) салыстырмалы шырай, 3) кшейткіш шырай, 4) асырмалы шырай. Шырай трлеріні райсысыны маынасы, жасалу жолдары, р шырайды зіндік тласы. Сын есімні синтаксистік ызметі.

Баылау сратары:

4. Сын есімні лексика-грамматикалы сипаты арай алай жіктеледі?

5. Сын есімні рылымы жаынана андай топтара блінеді?

6. Сын есімні трлену жйесі андай?

7. Шырай ымны берілу жолдары андай?

8. Сын есім семантикалы сипатына арай андай топтара блінеді? Мысалдармен длелдеіз.

8. Сын есімні шырай категориясы дегеніміз не? Мысалдармен крсетііз.

Глоссарий:

Синтаксистік тсіл – кптік маынаны сз тіркесі арылы берілу жолы.

Лексикалы тсіл – тіліміздегі кптік ымды біоліретін тздер тобы: жеке-даралап санауа келмейтін заттарды аттары; ру, халы, лт, ел аттары, р илы жндіктер, а, хайуанат атаулары; сімдік аттары, адамны ішкі былыстарыныны, дниелегі сын-сипаттарды, іс-рекеттерді, кй-жайларды аттары.

Морфологиялы тсіл – кптік маынаны сздерге тиісті осымшалар осылу арылы берілу жолы.

Сапалы сын есімдер – осымшасыз трып, зіні семантикалы жаынан тікелей затты сынын білдіретін тбір сздер.

атысты сын есімдер – морфемдік рамы жаынан р трлі жрнатар арылы баса сз таптарынан жасалатын туынды сздер.

Крделі сын есімдер – тіліміздегі затты белгісін білдіретін екі немесе одан да кп сзден ралып, сынды белгіні білдіретін сздер.

Сын есімні шырай категориясы – бір трлі сынды белгіні аиат мірде трлі дрежеде болуын білдіретін сздер.

Тапсырмалар:

1.Сын есімдерді теріп алып, маынасына, категориясына арай кесте сызып, топтап жазыыздар.

Тлпардан тлпар туады,

Сардан сар туады.

Асылдан асыл туады,

Жалаудан масыл туады.

Масылдан малбапас туады,

Тілазардан алжапас туады,

Таздан жарабас туады,

Саранан бермес туады.

Соырдан крмес туады.

Мылжынан езбе туады,

ыдырмадан кезбе туады.

2.Мтіннен туынды жне негізгі сын есімді, сапалы жне атысты сын есімді теріп алып кесте арылы крсетіз.

Адырсыз, жотасыз жазы алап,

Барса, тамда бір гл тр солылдаан.

Басында ш жеміс бар былылдаан,

Бірі-а, бірі –ызыл, бірі –сары.

-Тыдап ал, мен берейін бірін саан /Абай/

Шопардай кекілі бар амыс ла /Абай/.

ар аппа, бркіт ара, тлкі ызыл,

сайды аса слу шомылана /Абай/

3.Есімдікті зат есім, сын есім, сан есімні орнына жретін жадайына бірнеше мысалдар жазыыздар, оларды трлену ерекшелігін тсіндірііщдер.

4.Мен, сен, ол деген есімдіктерді ай сз табыны орнына жмсалатынын айтып, оларды септіздер де, ондаы згерісті тсіндірііздер.

5.Толы морфологиялы талдау жасаыз

 

Жабылан ке желеуіш сыылданып, сол алапта брі де жауазын глдей он бес мы отау-шатыр рылан. р шатырды стінде уелеп тран глге сап, жздеген жібек жалау желкілдеп тр. Сол шатырды ортасында, кдерді ортасында тран ханышадай Аса Темір крегенні шатыры тр. Бл шатыр трт брышты, кедігі жз адым, биіктігі ш найза (М.Ж.).

 

6.зіндідегі сын есімдерге жалпы талдау жасаыздар.

 

Енді сол кп ыздарды ішінен блініп алан бір ана зын бойлы, а сары ыз бар. Слу денелі, ашы нр жзді, сем бой жеткен. Жіішке ап-ара асы Абайа алдымен байалады. Кейбір кішкентай озалыстарымен Тожанны асын еске тсірген. зынша боп біткен, лкендеу келген оырай кздері саналы сияты. Анда-санда кле арап, жалт етіп аланда, лдеандай кп шылалы, мол суле тккендей болады. Сопаша біткен слу жзінде жала, сем ызылы бар (М..).

Содан былай бетінде орасаннан алан даы бар бжыр адамдай кейіпсіз, жаралы жартасты жергілікті жрт Жректас атап кетіпті. сынсыз тасты жрекке сайтын ештемесі болмаса да, адам баласы асында барса-а, екі сбиді осыла соан жрек дыбысындай, лгі жер бкіл алапатымен дк-дк етіп, баяу соып трады екен. (С.Ж.).

 

Блиц тест:

1. Сын есімні тласына арай жіктелуі.

А. Дара, крделі сын есім.

В. Деректі жне дерексіз, жалпы жне жалы есімдер.

С. Наты жне абстрактілі, жанды жне жансыз есімдер

Д. Жалпы жне жалы, крделі жне дара есімдер

2. Зат есімні рылымы жаынана андай топтара блінеді?

А. Туынды жне тбір

В. Крделі, біріккен

С. Жала, крделі

Д. ысаран жне негізгі