Сан есімні синтаксистік ызметі. Сан есімні маыналы топтары.
Сан есімні маыналы топтарыны райсысыны бір-бірінен маыналы ерекшелігі, жасалу жолдары, зат есіммен тіркесте олданылуы мен зат есім тіркесінсіз олданылуы, трлену ммкіндігі.
Тапсырмалар:
1.Теориялы сратара жауап берііз:
1. Сан есімні лексика-семантикалы згешелігі
2. Сан есімні морфологиялы згешелігі
3. Сан есімні синтаксистік ызметі
4. Сан есімні семантика- морфологиялы топтары
5. Есептік сан есімдер.
6. реттік сан есімдер.
7. жинаты сан есімдер
8. Топтау сан есімдері
2.Сан есімдерді топтастырыыз.
Екі, елу, жз-жзден, алпыс екі, елу бес, екіден бір, жиырма шаты, он алтыншы, тртеу, ш жздей, жиырмадан алтысы, сегіз мы, сегіз жз.
3. А. Ысаовты «азіргі аза тілі» ебегіне сйене отырып сан есімні сызбасын жасаыз, тсіндірііз
4. «Бір» сзіні ерекшелігіне тоталыыз. (201 – 202)
5. Толы морфологиялы талдау жасаыз
Жпыны болса да, бірыай орысша киінген ш жас жігіт ос ара кер жегілген демі тарантасты биік кре апаа тірей тотатып еді. атты келген бойлары кілт тотатты: жетек шы апаны нып та алды. Берік жабылан биік апа бгемесе, ке оршалан тас ауланы ортасында дулет діретін крсетіп тран кре тбелі лкен йді тап есік алдына барып тотардай екен. Блар байлы салтанатынан ыыспайтын жігіттер сияты еді.
апа алдын тегістетіп, едуір жерге дейін м тсетіп тастапты. Орыс адамдарды олы оай танылып тр. й маайы те таза, айналасына бір малды тісі де, тяы да тимеген сияты.
Келген шеуді бірі Жабай еді, з олынан болан іске кініш сезініп, енді Омарды бетіне арамауа тырысты.
Жабайды бетіне з олынан салан табасын Омар да крді. Бл онша емес екен деп кінді. Шыып кеткен кзі шодырайып трады екен деп еститін еді, олай емес, тапталып барады екен. Шойна деуші еді, енді екі ая тееліп кетуге жаын екен. (.М.).
4. Сан есімдерді маыналы топтарына арай талдау жасаыз.
1-нса. Біреулер саптамасын матап жатанда, екіншісі жайнамазын: «дірет кш иесі Бхарадан шыан» деп дріптеп тр. шінші біреу, шекпенді сілкілейді. Керкілдескендер бірін-бірі жли тартып, шаппа-шап ол соысып, айта ажырасып, айта табысыды. (К.О.). Енді, міне, екі нші зімен-зі жеке отырып, мдарын шаысып, кп жайды ойлап, рнеден тіліп не замананы, не адамдарды жазырарын білмей тйыа тіреледі. Екеуін де мір ыспаы инайды (И.Ж.). ...Бл арада отбасында ш блжымас ереже орын алды. Біріншіден, егер бірдеені жасауа болмайды екен, онда ол жасамауа тиіс. Екіншіден, балалар неліктен істеуге болмайтынын тсінуге тиіс. Жне шіншіден, лкендер де, кішілер де орнатылан тртіпті бірдей дрежеде жатауы керек (И.Печерникова).
2-нса. - Ар жаында емес, сол жеті зенні бойына оныс тепкен жеті рулы ел бар... Бдан елу жыл брын – мы да тоыз жз отызыншы жылды жаз айы – мамырды орта шені болатын. Кні бойы жріп жырынды ашыларды атып аланы – бір кекілік, екі шіл. Жаа ана ба пайда болып, сл толыса бастаан жиырма екі, жиырма ш жастаы ыз аппа сйріктей саусатары майыса сты жнін жлып отырып:
- Ертеден ара кешке жріп атанымыз ш-а с... Мы да тоыз жз отызыншы жылды, азаша араша айыны жиырма шінде дниеге айайлап келер, алы абаыны астынан отты кзі жайнап туар, зі сияты лды шілдеханасына дайындала бер. Осылайша арада екі-ш ай уаыт ас пен кзді арасында зымырап те шыты. Бір тстік мірі болса, екі кештік мал жина деген (С.Ж.).
Баылау сратары
1. Болжалды сан есімдерге тоталыыз.
2. Блшектік сан есімдерді ерекшелігі
3. Дара, крделі сан есімдерге мысал келтірііздер (10 мысал)
4. Аралас крделі сан есімдер тіркесіне анытама берііз
5. Жинатау сан есімні синтаксистік ызметі: мысалдармен дйектеіз.
6. Реттік сан есімдерді осымшасы.
Глоссарий.
Сан есім – есімдер тобына жататын сз таптарыны бірі. Затты млшерін, ретін, шамасын білдіретін лексика-грамматикалы сз табы.
Есептік сан есім – затты, зат есімнен туан санды белгіні немесе іс-рекетті амалын, зын –ра санын, санды млшерін білдіреді.
Реттік сан есім – есептік сандара – ыншы, - (інші) аффиксін осу арылы жасалады да, белгілі бір заттар мен былыстарды ретін білдіреді.
Жинаты сан есім – бірден жетіге дейінгі есептік сан есімдерге – ау – еу аффикстіні осылуы арылы жасалды.
Топты сан есім – біркелкі заттар мен былыстарды сан млшерін топтап крсетеді.
Болжалды сан есімдер – белгілі бір заттар мен былысты сан млшерін дл атамай, тспалмен атайтын сздер.
Блшектік сан есім – таза математикалы ыма байланысты туан сздер. Олар белгілі бір заттар мен.
дебиеттер
А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.
аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.
С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.
осымша дебиеттер
С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.
| № 9 практикалы саба. Есімдік. |
Саба жоспары:
1.Есімдіктерді трлері. Жіктеу сімдіктеріні септелуі, жіктелуі есімдіктерді септелуіні зіндік ерекшелігі. Жіктеу есімдіктеріні жіктік жалауы бойынша трленуі, оны зіндік маыналы ерекшелігі, жіктеу есімдіктеріні жіктелуіні синтаксистік белгілі ызметті атаруына атысы. Туелдік жалауымен трлену жіктеу есімдіктеріні 3-жаына атысы. Жіктеу есімдіктеріні синтаксистік ызметі. Сілтеу есімдіктері, оны маынасы, оан жататын сздер. Сілтеу есімдіктеріні трленудегі ерекшелік, сілтеу есімдіктеріні ішкі топтарыны трленуі, оны айырмасы. Сілтеу есімдіктеріні синтаксистік ызметі. Срау есімдіктері, оны маынасы, срау есімдіктеріне жататын сздер. Срау есімдіктеріні ішіндегі кім? не? сздеріні трленуі. Срау есімдіктеріні олданылуына арай срау маынасын білдірмейтін жадайлары. Белгісіздік есімдік, оны маынасы, рамындаы сздер, оларды морфемдік рамы. Белгісіздік есімдік жасауа белсенді атысатын морфемалар. Белгісіздік есімдіктерді трленуі, синтаксистік ызметі. Болымсызды есімдіктер, оларды маынасы. Болымсызды есімдіктерді жасалуына белсенді атысатын морфемалар. Болымсызды есімдіктерді трленуі, жіктелуі, оларды тілде олданылу аясы. Болымысзыд есімдіктерді синтаксистік ызметі. Жалпылау есімдіктері, оны маынасы, рамындаы сздер. Жалпылау есімдіктеріні туелденуіні ерекшелігі. Жалпылау есімдіктеріні сйлемдегі ызметі.
Тапсырмалар:
2. зіндідегі есімдіктерді рамын анытап, жасалу жолын крсетііз.
Ешкімге тіл атушы болма (Х.Е.). ле-лгенше ешбір азаа ол ктермеуге ант етемін (Х.Е.). Бгінгі жігіт Оспан мен аал мінезді бала Оспанны екі арасында лденеше жылдар белесі жатыр екен (С.О.). - орыанмен жан ала ма, ешандай да кетпейміз, - деді (С.О.). Терезе алдында лдекім ерсілі-арсылы жргендей болады (С.О.). И, тадыры, тілек-масаты, жрегі бір жандарды ой-пікірі рашанда бір жерден шыады (С.О.). Енді а боз ат та бірдемеге тіреліп тотаандай (М..). Кейбір зі білмейтін иын сздерін стап алады (М..). райсысы да бір-бір айыран-ды (М..). лдекімні рааты, лдекімдерді ызыы, сайраны шін болар (М..).
дебиеттер
А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.
аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.
С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.
осымша дебиеттер
С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.