Аналитикалы тсіл деп

А. Негізгі сздерді тіркесуі арылы грамматикалы маынаны берілуі, сздерді згермеген сол тлаларында трып бір-бірімен тіркесуі арылы жеке трандаысынан згеше, жаа грамматикалы маынаны білдіруін айтады.

В. Лексикалы маынаны жалпыланып, абстаркциялануы арылы жалпы грамматикалы маынаны пайда болуы аза тілінде негізгі грамматикалы-семантикалы процесс болып табылады.

С.осымша арылы грамматикалы маынны берілуі.

Д. з ішінде бір-біріне арама-айшы асиетте бола алатын бірнеше (кем дегенде екі трлі) тектес, мндес граммтикалы маынаны жиынтыы, бірлігі.

Пайдаланатын дебиеттер

1. аза грамматикасы. А., 2002.

2. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфология. А., 1994.

3. .Исаев. С азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.4-13-бб.

4. Исаев С. аза тілі. А., 1996.

5. Исаев С. азіргі аза тіліндегі сздерді грамматикалы сипаты. А., 1998.

Практикалы саба таырыбы. Морфемалар. Оны трлері, осымша морфемаларды деривациялы жне реляциялы маыналары.

Саба жоспары:

1. Теориялы сратара жауап дайындау:

1. Морфемалар туралы тсінік.

2. Морфемаларды трлері.

3. Тбір морфема, оны белгілері, сипаттары.

4. осымша морфемалар, оларды деривациялы жне реляциялы маыналары.

5. осымшалар (аффикстер). Жрнатар мен жалаулар.

6. Жрнатар, оларды трлері мен белгілері.

7. Жалаулар, оларды трлері мен белгілері.

2. Жаттыулар орындау.

2.1 Мына сздерге жазбаша морфологиялы талдау жасаыздар:

ызметкер, басшы, шыш, оамды, жаалы, талантты, алашы, астаналы.

лгі: айраткерлік

1) бл сз рамы ш морфемадан тр: айрат – кер –лік

1 тбір морфема (айрат), 2 осымша морфема (-кер, -лік- - німді, есімнен есім туызатын жрнатар);

2) Тласына арай:

а) айрат – негізгі тбір

) айраткер –туынды тбір;

б) айраткерлік -туынды тбір

3) рылысына арай: дара. Себебі синтетикалы немесе морфологиялы тсілмен жасалан бір ана туынды тбірден трады.

2.2. Тмендегі сз рамындаы аффикстерге сипаттама берііздер:

Бдырландыру, бдырлану, бдырлау, бдырлы, бдырсыз, бжырландыру, бжырлану, бжырлау, бзаылану, бзаылау, бзаылы, бзаубас.

аыш, аыштау, апаты, апаты, апаыл, апаылдау, апалау, апалы, апаншы, апашы.

албата, албада, албатау, албала, албалатау, албадау, алба-лба, алу, алызу, алды, алдырту.

Баылау сратары

1. Морфема дегеніміз не?

2. Е негізгі морфеманы атаыз жне оны анытамасын берііз, мысалмен тсіндірііз.

3. осымша морфема дегеніміз не?

4. А.Ысаовты топтастыран осымша морфеманы ш тобын атаыз.

5. Жрна дегеніміз не, оны андай трлері бар?

6. Жалау дегеніміз не жне оны трлерін атаыз.

7. осалы сздер андай морфема атарында аталады?

8. Тбір морфема мен осымша морфеманы айырмашылыын санамалаыз.

9. Лексика-грамматикалы категория атарына жататын осымша морфеманы атаыз.

10. Функционалды-грамматикалы категория атарына андай осымша морфема жатады?

11. Жалаулар андай категорияа жатады?

Глоссарий

Деривациялы маына - з алдына дербес олданылмайтын сзжасам жрнатары білдіретін стеме маына. Ол арылы сзді лексикалы маынасына згеріс кіріп отырады: кл – клшік.

Реляциялы маына – сйлемдегі, сз тіркестеріндегі сздерді зара арым-атынасынан туатын грамматикалы маына.

Аффикс – осымша, тбірге жаланып, грамматикалы немесе сзжасамды маына тудыратын сз блшегі, сзді е кіші рылымды элементі, кмекші морфема.Ол тбірге атысына арай мынадай трлерге блінеді: тбір алдынан осылатын аффикс – приставка, префикс бей –млім, тбірді ортасында осылатын – инфикс (stand- стоить, stood-стоял ), екі тбірді жаластыратын – интерфикс (фон-о-логия), префикс пен постфиксті комбинациясынан жасалан – конфикс (бей-ам-ды), постфикс: 1) сз соында осылатын сзжасам осымшасы- суффикс (жылы-шы), 2) сз соында осылатын жалау – флексия (бала-а)

Жала жрна деп маына жаынан да, форма жаынан да блшектенбейтін бір бтін жрнаты айтамыз.

ранды жрна деп маына жаынан бір бтін бола трса да, рамы жаынан кемі екі я онан да кне жала жрнатардан ралып жасалан жрнаты атаймыз.

Тапсырма

1. А.Ысаовты «азіргі аза тілі» Алматы, 1991.32-38-бб. аралыындаы материалдарды негізге ала отырып, «Жрна жне оны трлері» таырыбына кесте сызыыз жне соан сйене отырып, жрнатарды маыналары мен ерекшеліктерін сипаттаыз.

2. Абайды « ыры бірінші сз» мтінінен алынан зіндідегі сздерге морфологиялы талдау жасаыздар.

азаа аыл берем, тзеймін деп ам жеген адама екі трлі нрсе керек.

уел – бек зор кімет, жарлы олында бар кісі керек. лкендерін орытып, жас балалрын еріксіз олдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бл жола салып, дниеде есепсіз ылымны жолдары бар, сол рбір жолдабір медресе бар, солара тоздырып, бірін сен бл жолды йрен, сен ол жолды йрен деп жола салып, мндаы халыа шыынын тлетіп жіберсе, хтта ыздарды да е болмаса мсылман ылымына жберіп, жасы дін танырлы ылып йретсе, сонда сол жастар жетіп, бл аталары артайып сзден аланда тзелсе болар еді.

Екінші – ол адам есепсіз бай болара керек. Аталарын паралап, балаларын алып, бастапы айтандай жола салып, талим берсе, сонда тзелер еді.

 

3. А.Ысаовты «азіргі аза тілі» Алматы, 1991.38-80-бб. аралыындаы материалдарды негізге ала отырып, 10 тест тапсырмасын растырыыз. Ол тапсырманы рбіріне сынылатын жауап нсалар саны 5-еу болсын.

4. Реляциялы жне деривациялы маына тудырушы осымшалара талдау жасаыз.

 

 

1. «Неткен жан, лде даыл, лде мыл?

Бл зі н кірентіп айтады жыр»,

Осылай ертегі ып кетуінде

Елді де ескі аузында жо па екен сыр? (І.Ж.)

 

2. Екпіні й соандай пысыранда,

Шалдырмас кктен са, жерден аа.

Жыпаса жалыз азы жануарды,

Бл зір жеткізбей тр жылы мала (І.Ж.).

 

3. Кей уаыт ткелі жо теіз келер,

Кей уаыт ат табылмай гіз келер.

Жасыа тасып, жамана жасуым жо,

Бар ынтам есік ашу масата нер (С.Тор.).

 

4. Дрыстыа шаттанып, брыстыа –

Жбірленіп, кек ттып, кйгім келер.

Сыйлаанды сыйлаым мені келер,

инаанды инаым мені келер.

 

5. Анау Жаып, сн тзеп, сауы ран,

рдасым емес пе еді бір кн туан?

Мен туанда табылмай ара сабын,

Ол туанда иіс сабын тнін жуан.

Мені сорлы шешеме алжа айда?

«ой сат» деп, кем шапты крші байа.

«Таы бізге жрерсі не болмаса...»

Деді оан, ой бере ме байлар жайа.

Ол туанда малына тойа сойан

Ауыл трсын, бір тайпы елі тойан.

ттытап ркім келіп, алау алып,

Ат мінді молдадаы атын ойан.

Сйіншіге тай беріп жаындары,

тты болсын айтысты жас пен крі.

Мен туанда білген жо аулым тегіс,

Ол туды деп уанды елді брі.

Тілеулес біреуі же, біреуі ата,

Солай деп келгендер кп, тарту тарта (С.Тор.).

6. Аын жаны жараланады, оай жазылады, емі кп (.М.). 7. Мытысы лсізін талап, ырысып жатан мынау иянаты мен кнсі мол дниеде кнар болмай, тал бойын таза алып жрген жалыз кісі бар зі сияты (.Н.). 8. Енді брыныдай біреуді ыын паналамай, жауласан жерде бойын крсетіп ап жр. (.Н.) 9. – Сізді тыдап тран кезекші кіші лейтенант Аділов, айта берііз, - деді де, і бір уарып, бір ызарып, даусы дірілдеп шыты (.Ш.). 10. Екі жасы осылса, бірін-бірі иыспайды, Екі жаман осылса, ке дниеге сыйыспайды (ма.). 11. Аттыны несібесі – алтау, жаяуды несібесі – жалы (ма.). 12. Айыратын жаман бар, осатын жаран бар (ма.). 13. Шыасы шыпай, кіресі кірмейді (ма.).

 

Блиц-тест

1. рбір тілді зіне тн грамматикалы амал-тсілдеріні жиынтыы немесе сз рамыны згеру, трлену, маына тудыру, сздерді тіркесу, сйлем рау туралы ережелеріні жиынтыы – А) тілді грамматикалы рылысыВ) тілді дыбысты рылысы С) орфография мен пунктуация Д) фонология мен синтаксис Е) кркем мтінді талдау ережелері

2. Сздерді грамматикалы сипаттарын зерттеп айындайтын тіл біліміні саласы – А) лексикология В) морфология С) синтаксис Д) фонетика Е) сзжасам

3. Сздерді трлену жйесі мен грамматикалы маыналарын, оларды арасындаы байланыс пен арым-атынастарды, сздерді тлалану ерекшеліктерін, сздерді бір-бірімен тіркеске тсіп, сйлем рау асиеттерін арастыратын тіл біліміні саласы – А) мтін теориясы В) фонетика С) грамматика Д) морфология Е) сзжасам

4. аза тіліндегі кптік ымды білдіру шін жаланатын морфологиялы форманы белгілеіз: А) –ыз, -із, -з; -, -к В) –ым, -ім, -лар С) –лы, -лік Д) кп, аз Е) –сын, -сін

5. Кптік ымны лексикалы тсілмен берілуі дегеніміз – А) кптік ымны сзді лексикалы маынасымен берілуі В) кптік ымны сз тіркестерімен берілуі С) кптік ымны тиісті осымшалармен берілуі Д) ос сздермен берілуі Е) біріккен сздермен берілуі

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.23-80-бб.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. 409-410-бб.

С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.4-13-бб.

осымша дебиеттер

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.49-75-бб.

Практикалы саба таырыбы. осымшалар, оларды трлері, пайда болу, даму жолдары осымшалар, оларды трлері, рамы, маыналы трлері, олданыс ерекшклігі, ос функциялы жрнатар.

Саба жоспары:

1. Теориялы сратара жауап дайындау:

1. Морфема туралы тсінік. Тбір жне осымша морфемаларды айырым белгілері.

2. осымшаларды жіктелуі.

3. Сз тудыратын (сзжасам) осымшаларды зіндік белгілері. Функциялы осымшалар.

4. Форма тудыратын (сз трлендіретін) осымшаларды белгілері, трлері.

5. аза тіліндегі модификациялы жрнатар

6. аза тіліндегі грамматикалы жрнатар

7. Функциялы осымшалар.

8. аза тіліндегі осымшаларды тбірге жалану рет тртібі.

9. осымшаларды маыналы, рамды ерекшеліктері.

10. осымшалар, оларды трлері, рамы, маыналы трлері, олданыс ерекшклігі, ос функциялы жрнатар.

11.Жрнатарды маыналары, олданылу ерекшелігі.

12. Омоним жрнатар.

13. Тл жне кірме жрнатар

14. Кне, жаа жрнатар

15. Тірі жне лі жрнатар

16. Жала, рамды жрнатар

17. Баылау сратары

18. Бір немесе бірнеше маынаны білдіретін жрнатар?

19. ос функциялы жрнатар.

20. нарлы жне нарсыз жрнатар болып бліну негізі

21. Омоним жрнатара мысал келтірііз.

 

2. Жаттыулар орындау.

2.1 Мтіндегі сздерге морфологиялы талдау жасаыз, осымшаларды рбіріне толы сипаттама берііз.

Келген кнні ертеінде Абай шешесімен за гімелесіп отырып, здері кеткеннен бергі ел ішіндегі жаалытарды есітті. Сол гімелерге араанда нанбай жиын жиып, тынымсыз имыл стінде екен. Алаш келген кезегі ккаса, асарбас сойылан топтардан баса, кейін де талай гіме дкен рыпты. Біреуге сый беріп, біреуге серт, уде беріп, кейбіреулерді салын ызар, слем хатпен тартып, йтеуір бір ай шамасында талай туды айырып, баурап апты. Сол ретпен анытап кеп, олтыына кірген аратай сияты белділер бар. Брын ара аайын боп, сулы тартып жрген руды кбін де жаыныра тартан трізді. ысасы, ел сырта шыуа бет алып, ыстау-ыстау тсынан тер кезде, нанбай арсысында алан шалай топ, белгілі ш-трт ана ру бопты (М..).

2.2. Тмендегі аффикстерді сипатына арай екі баана бліп топтастырыыздар:

Сзжасам осымшалары Форма тудырушы осымшалар

-шы, -ім, -лы, -лік, -дік, -ы, -гі, -сыз, -сіз, -дай, -дей, -лап, -леп, -н, -м, -р, -ылт, -шыл, -ша, -ше, -ы, -ар, -ер, -нікі, -тікі, -дікі, -ым, -ім, -ыыра,

-ікіре,- ра, -кре, -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.

3. А.Ысаовты «азіргі аза тілі» кітабынан 71-78- беттер аралыын оып шыып, кесте растырыыздар.

1. Кестені толтырыыз.

1. Сз тудыру німділігіне арай: нарлы нарсыз.

2. Формасы бірдей, маыналары баса: синоним

3. Формасы баса, маынасы бірдей: омоним

4. Бір бірнеше маыналы: - дара, кп

5. рамындаы морфем- дара крделігіне арай: жала рамды.

6. Сз тудыру абілеттілігі бар, жо: тірі, лі.

7. Ерте, кеш алыптасуына арай: кне, жаа жрна.

8. Баса тілден енгендігіне арай; тл, кірме.

 

4. Сздерді осымшаларын ажыратып, талдаыз

1. Тірберген оны оаша алып отырып, айын атасы мен екеуіні арасына делдел днекер болуын тініп еді: анау лшына кірісетін пейіл білдіріп, жгініп отыра алды (.Н.). 2. Сопы птуасын айтанда, олар да шыл птап, бастарын шлып нжыдады да алды. (.Н.). 3. Кп ішінен оны бір зіне ілтифат етіп, о тізесін сл бгіп слем беріп еді (.Н.). 4. Жарайт, Ебейсіннен базара осан малыны нын ндіріп алыпсы (.Н.). 5. Ары ойы белгілі: соында сыратынан туір боп ызметке орналаса алса, ысылан жерде оны здеріні бір кдесіне жаратпа (.Н.). 6. Абала баса кісіні сзіне шбланса да, Тірбергенге сенетін, сіресе оны ісінде ателік болмасына кміл сенуші еді (.Н.). 7. Мытысы лсізін талап, ырысып жатан мына иянаты мен кнсы мол дниеде кнар болмай, тал бойын таза алып жрген жалыз кісі бір зі сияты (.Н.). 8. Оны осы стте крген кісі: «Ойпырмай, мына баланы иман жздісін-ай!» - деп ойлаушы еді. Болыс аасы лгесін брыны млйім мінезін ойып, бет пердесін сыпырып тастады (.Н.). 9 Мнда келгесін Ебейсін зіні дадылы ксібіне кірісіп, жртты тері-терсегін шай, шекерге айырбастай бастады (.Н.). 10. асына келген кісіні сезбеді: ауру мен азаптан баса, бл дниеде ана махаббаты, ке жрегіні ысты лпілі болатынын сезбей, шерлеп скен балапан (.Н.).

Баылау сратары

1) Жіктік жалауыны ышамдалан трлері туралы баяндаыз.

2) Жіктік жалауды болымсыз трде жалануына сипаттама берііз

3) Жіктік жалауды олданылмайтын орындары гімелеіз

4) Жіктік жалауды зге жалаулармен абаттасуы туралы баяндап берііз.

5) Жіктеу есімдіктеріні жіктелу ерекшеліктеріне тоталыыз.

6) Кптік категориясы, оны берілу жолдары

7) аза тілінде кптік ымды білдіру шін жаланатын 3 трлі морфологиялы форма, оларды алыптасуы.

Глоссарий

осымша морфемалар дегеніміз - з алдына жеке трып ешбір маына бере алмайтын, тек тбір морфемалара осылып, оан р трлі осымша маыналар стейтін морфемалар.

Жалаулар – сйлемдегі жеке сздерді згертіп, трлендіру арылы олара белгілі грамматикалы маына стейтін морфологиялы формалар.

Туелдеу категориясы – иеленуші ш жаты біріне белгілі бір затты меншікті екенін білдіретін грамматикалы категория.

Туелдік жалау – бір затты баса бір зата туелді екенін білдіретін, зат есімге жне заттанан баса да сз таптарына жаланатын осымша.

Блиц-тест

1 Грамматикалы форма арылы берілетін маына – А) категориялы грамматикалы маына В) жалпы грамматикалы маына С) атысты грамматикалы маына Д) морфологиялы Е) синтаксистік

2 Сйлеу процесінде сзді баса сздермен тіркесіп, байланыса тсуі, негізгі сзге кмекші сзді тіркесуі арылы, орын тртібі, интонация т.б. аналитикалы, атысты тсілдер арылы берілетін маына – А) атысты грамматикалы маына В) жалпы грамматикалы маына С) морфологиялы Д) синтаксистік Е) лексикалы

3 Арнайы осымша крсеткіші болмай, тласы крінбей трып-а белгілі грамматикалы (категориялы грамматикалы) маына білдіруші форма – А) нлдік форма В) грамматикалы маына С) грамматикалы категория Д) лексикалы маына Е) сз форма

4 Тек лексикалы маынаа тн белгі А) бірінші пайда болатындыы В) екінші пайда болатындыы С) сзді трленуі негізінде пайда болатындыы Д) грамматиканы зерттеу нысаны екендігі Е) бір сзде бірнешеу болатындыы

5 Баса сздермен р илы арым-атынаса тсуі не сзді трленуі арылы пайда болатын маына – А) лексикалы В) грамматикалы С) лексика-грамматикалы Д) синтаксистік Е) морфологиялы

6.Тікелей кптік ымды білдіретін сздер,

а) сорпа, ымыз, тз, ) ыз, билор, н; б) збек тжік, адам; в) кбелек, рт – мыса, жндік; г) шп, арпа, сімдік.

7. Кптік ымды сзді тікелей лексикалы маынасы арылы білдіру –

а) морфологиялы тсіл; ) лексикалы тсіл б) семантикалы тсіл; в) лексика-синтаксистік; ) синтаксистік,

8. Кптік ымдарды сздерге тиісті осымшалар осылу арылы берілуі –

а) морфологиялы тсіл; ) лексикалы тсіл б) семантикалы тсіл; в) лексика – синтаксистік; ) синтаксистік.

9. Кптік ымдарды сз тіркестері арылы берілуі –

а) морфологиялы; ) лексикалы; б) семантикалы в) лексика- синтаксистік; г) синтаксистік;

10. Синтаксистік тсіл арылы кптік ымны берілуі –

а) жас – крі, ) апа –іні, жора –жолдас, б) елу дптер, он оушы; в) н, тары, нан г) оушылар, студенттер, біздер.

 

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.23-80-бб.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. 175-190-бб.

С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.4-13-бб.

осымша дебиеттер

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996. 57-73-бб.

№ 9-10- саба таырыбы: Жалаулар олара тн белгілер, кп вариантты болуыны себептері, трлері: кптік, септік, туелдік, жіктік.

2. Саба жоспары: Теориялы сратара жауап дайындау:

 

1.Жалаулар, олара тн белгілер, кп вариантты болуыны себептері, трлері: кптік, септік, туелдік, жіктік.

2. Морфемалар, оларды трлері.

3. Кптік жалауды ерекшеліктері.Кптік категориясыны тарихы. Кптік категориясыны берілу тарихы.

4. Туелдік жалау. Туелдеу категориясы, тарихы, зерттелуі жне туелдік жалау.

5. Септік жалауы, тарихы, зерттелуі. Септеуді екі трі: жай жне туелді септеу, олара тн ерекшеліктер. Септік жалауыны кп вариантты болу себептері.

6. Жіктік жалау, зерттелуі, тарихы, оны маынасы, жалаулары, синтаксистік ызметі. Ышам трлеріні пайда болу себептері.

Баылау сратары:

7. Жалауларды кп варианты боллуыны себебін тсіндірііз.

8. Жалауларды маыналы, тлалы дербестігі туралы баяндаыз.

9. Кптік жалауды олданылуындаы негізгі грамматикалы ерекшелік андай?

10. Кптік жалауды грамматикалы ызметімен байланысты стилистикалы ролі андай

11. Туелдеу категориясын жасайтын синтаксистік тсіл мен аралас тсілді ерекшеліктері?

12. Жіктік жалауды олданылуындаы кейбір ерекшеліктерге тоталыыз.

3. Тапсырма:

- нікі формасына атысты А. Ысаовты пікірін тауып, талдаыз,зге алымдарды бл тласында андай ой айтан?

- Жіктеу есімдіктеріні жіктелу ерекшелігіне тоталып, мысалдармен дйектеіз.

3. Жалауларын ажыратып трлеріне талдау жасаыз

1. йел ферма мегерушісіне ілесіп бастырмаа кіріп кеткенде, колхоз председателі шоферіне иек аты (О.С.). 2. Машинасы тскірді передний мосты отырып алып... жаяу жрмін. лгінде исполкома шаырып жатыр еді (О.С.). 3. Августы ортасында егінге ора тсті. Таыбай отаасыны кріштігі зге звенолара араанда брыныра піскендіктен, колхоз басшылары е озы комбайнерлерді уелі осында жмсап, ос басында кішігірім митинг ткізді (О.С.). 4. Сестра-хозяйка бдан рі азбалап ештее сраан жо. Біра осыдан кейін коридорда рлі-берлі тіп жріп, тоайласып алса, алдымен зі бас изесіп амандасатын болды. Ал мен, рине, а халат кигенні бріне лды рып, ра шамын (О.С.). 5. Палатаа айтып келгесін, серігім бір бтелке минералды суды басына ткеріп, сіміріп салды да, пердесі трулі тран терезеден сырта кз тастап біраз нсіз отырды (О.С.). 6. детте документ-ааздар тстен кейін дайындалушы еді, соан шейін сабырым кетіп коридорда сенделіп жрмін (О.С.). 7. Ортасында мемлекеттік гербті белгісі бар, оны стінен «бес», «бес», «трт» деп сатылай толтырылан кгершін анат жиырма бес кк аттестат брімізді олымызда отырды (.Нрш.). 8. Жасы семьяа ызыуа, сондай семьям болса-ау деп арман етуге болады ой (.Нрш.). 9. Алтайды кенін айдан кездестірмейміз елімізде. Алтай кені – космоста самаан корабльдерде! Алтай кені – жасанды спутниктерді денесінде! Аспанда шарытаан «Ил-18» сияты самолеттерде де Алтай кені! Мен осыдан екі-ш жыл брын Москваа шып бара жаттым, аай. Самолет Свердловскіге онанда, мен оны анатынан сипадым (.Нрш.). 10. – Брі де дачамыздан келінген таматар, базардан сатылып алынаны жо, - дегенді те бір матанышпен айтады, - біз азір ара-тра болмаса, магазин дегенге бармаймыз, брін де жерден ндіреміз (Ж. Ж.).

Глоссарий.

Жалаулар – сйлемдегі жеке сздерді згертіп, трлендіру арылы олара белгілі грамматикалы маына стейді.

Туелдеу категориясы – иеленуші ш жаты біріне белгілі бір затты меншікті екенін білдіретін грамматикалы категория.

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.

С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.

осымша дебиеттер

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.

 

№ 11-12 саба таырыбы: Сзді негізгі трлері. аза тіліндегі негіз бен тбір.

Саба жоспары:

1. Теориялы сратара жауап берііз,

1. Сздер формалы типтеріне арай жіктелуі. Сзді негізгі трлері.

2. рамына арай трлері: Жала жне крделі сздер.

3. аза тіліндегі негіз бен тбір

4. Крделі сздерді топтастыру,

5. Негіз тбірлер, олара тн белгілер, асиеттер. Негізгі тбірлерді ажырату принциптері

. Негізгі тбір сздерді буын рамы.

6. Туынды тбір, типтес туынды тбірлер. Туынды тбір тудырудаы жрнатарды ызметі, жалауларды атысы.

7. Крделі сздер, негізгі белгілері (семантикалы ттасты, морфологиялы ттасты, синтаксистік ттасты, фонетикалы факторлар), трлері (біріккен, ос сз, ысаран сз, рама сз). Крделі сздерді фразеологиялы сз тіркестері мен еркін сз тіркестерінен ажырату жолдары.

Баылау сратары:

1. Субстантивтену, адъективтену, проминалдану, адвербиалдану, вербалдану терминдеріне анытама беріп, мысалдармен дйектеіз.

2. Делексикалану дегенді алай тсінесіз?

3. Тірі тбірлер, лі тбірлер алай ажыратылады?

4. Туынды сзге анытама берііз?

Глоссарий

Сз тудыру – жаадан сз жасау задары менережелер жинаы.

Жала сз – рамында бір ана негізгі тбір бар сз.

Крделі сз – рамында е кемінде екі (я одан да кп) негізгі тбір бар сз.

Тбір - рі арай блшектенбейтін, морфемалара мшеленбейтін, наты зат я былыс жайындаы немесе я рекет жайындаы ымды білдіретін белгілі бір дыбысты я дыбысты рам.

 

 

Тапсырмалар:

1. Морфологиялы талдау жасаыз

1.Абайды бл келісі: рын келу деп, жартыс сала келу деп, кейде есік кре келу, ол стау деп те аталады (М..). 2. Екі жаты арбасып, аба торысан болыстары: «Бл билікті кім айтады?» дегенге келгенде, нені тілерін біле алмай жрген-ді. Ояздара «здері айтып шешіп бер» деген де арыз болан. Біра лытар бдан бас тартан. Ал тбе биді Асылбекке беруге, керей арсы. Бны «Сыбанны кйеуі» деп, «анды мойын, дшпан ауылымны бірі – Атайлаты кйеуі» деп, Керей «тіретей» билер алдынан ашып отыр. (М..). 3. Бір сзде жрт: «нанбай балалары тбе билікті зімізге бер деп анша жабысса да, Абай арамапты. Аайын тіліне азбапты. Жрта адалдыымен пайда келтірсін деп, алыс ата баласына тбе билікті з туыстарынан тартып алып беріпті» деседі. Екінші лаап дл соы бірер кн ішінде тарады: «Жатаа зі жошы бопты, зі би де боп, кесік айтыпты» (М..). 4. Мапал еріні басына иынды тскенде олына ылыш алып, стіне сауыт киіп, брымын дулыаны астына жасыратын да, ас сарбаздай асына еріп жорыа бірге аттанатын (.лім.). Тоыз санды торауыт, Он сандайын оймауыт, Барабан соып, шы аып (Ер Тарын). 6. ыдыра жалды ыл йры, Жылыдан алмас дегіздім (ыз Жібек). 7. Аламана жол бердік, Аса жртты мегердік (М.). 8. Кресте алы олды адатаан, Майданда бетіне жау аратпаан (С.С.). 9. Жібектейін жегемнен бір жауап кеп бер, аа (ыз Жібек). 10. Кргендей жол бейнетін жзі сары (сонда).

 

2. Сздерден негіз бен тбір сздерді, крделі сздерді ажыратыыз

 

1. Блай йаранда жмыс кшіні баасы мен осымша нны относительді млшерлері ш жадаймен аныталады: 1) жмыс кшіні затыымен немесе ебекті экстенсивті млшерімен; 2) ебекті алыпты интенсивтілігімен немесе оны интенсивті шамасымен, - белгілі бір уаыт ішінде белгілі бір млшерлі ебекті жмсалатындыымен; 3) аырында, ебекті ндіргіш кшімен, - ндіріс жадайларыны даму дрежесіне арай белгілі бір млшерлі ебекті белгілі бір уаыт ішінде німді не аз, не кп бере алатындыымен аныталады (К.Маркс.). 2. Ке клемді жекешелендіруді таы бір ыры – оны республика экономикасын Батыс Европа, Азия жне Таяу Шыыс экономикалы кеістігіне бірігуін алдын-ала бадарлау. Соы жылды ішінде бізді андай сырты жне дипломатиялы жмыстар жргізгендігімізді сіздер білесіздер. Оны барлы маызы мынаан – егеменді азастан Республикасыны лемдік ауымдастыа ркениетті кіруіні барынша олайлы жадайын амтамасыз етуге келіп саяды. Баса уаытта ондаан жылдар керек болатын нтижелерге жету шін бізге бір жылдан астам ана уаыт ажет болды. азастан Біріккен лттар йымыны толы хылы мшесі болды. Батыста жне Шыыста кптеген лайыты достар тапты. Ондаан жоары дамыан елдермен жне лемні жетекші фирмаларымен тиімді сауда-экономикалы келісімдер жасады («Е..»).

 

Блиц –тест.

1. Тбірлес сздерді крсетііз,

а) білім, білгір, білгіш; ) ал, біл, аш, б) оулы, оу, здік; в) арзан. арын; г) мол, мас.

2). Тіліміздегі сздер рамына арай неше топа блінеді?

а) 3 ) 2 б) 5 в) 4 г) 5

3) Жіктік жалау мен кптік жалауды атар олданылуы

а) сендер барыдар, біздер оушылармыз.

) оушымын, оиламын в) оушысы, б) йлер, йшіктер. г) маліммін

4. Сз тудыру –

а) сз трлендіру,

) жаадан сз жасау задары

б) кптеу категориясы

в) жіктеу категориясы

г) грамматикалы маына стеу

5. рамына арай алай бінеді?

а) жала, крделі ) тбір, б) біріккен, кіріккен в) ос сзі г) ысаран сз

дебиеттер

А.Ысаов.азіргі аза тілі.Алматы, 1991.

аза грамматикасы.Фонетика, сзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002.

С.Исаев. азіргі аза тіліндегі негізгі грамматикалы ымдар. Алматы, 1992.

осымша дебиеттер

С.Хасанова, Т.бдіалиева, .асабекова, Б.шалабаев. Кестелі грамматика. Алматы, 1996.