ТІЛ - АТЫНАС РАЛЫ

І семестр

Таырып. Мемлекеттік тіл мртебесі. Тіл туралы За. Тіл – атынас ралы. Сз рамы жне осымша. Синоним. Антоним. Омоним.

Практикалы (семинарлы) сабаты жоспары

1. Сз рамы жне осымша туралы айтып ту.

2. Мемлекеттік тіл мртебесі. Тіл туралы За. Тіл – атынас ралы. (осы таырыптарды толытыру, еске тсіру, студенттерге сратар ою).

 

 

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ МРТЕБЕСІ

Тіл дегеніміз - адамды адаммен, халыты халыпен жаындастыратын ерекше рал. Сол себепті біздер достыты ралы жне еліміздегі бірлікті негізі ретінде тілді ерекше рметтеуіміз керек. Ана тілінде ркімні білім алуына жадай жасау, оларды лтты мдениетін дамыту - маызды мемлекеттік стратегия.

аза халыны ана тілі - аза тілі. аза тілі- бай тіл. Бл кнде аза тілі мемлекеттік мртебеге ие болды. азастанда тратын лты баса халытар да аза тілін йренуде. Олар аза тілін арнайы курстарда, мектептер мен университеттерде оиды. азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаев халыа Жолдауында былай деп атап тті: "… біздер аза халыны кп асырлы дстрін, тілі мен мдениетін сатап, дамытып келеміз, кп лтты жне кп мдениетті келісімі бірегей лтты ала дамуын амтамасыз етеміз".

Мемлекеттік тіл - азастанны болашаы.

 

 

Тапсырмалар.

1.Мтінді оып шыып, аударыыз.

2. Берілген сз тіркестерін аударып, сйлем растырыыздар: ана тілі, мемлекеттік мртебе, баса халытар, жадай жасау, достыты ралы, мдениетті дамыту.

3. ерілген сздерді сз рамына талдаыздар: рметтеуіміз, жолдауында, дстрін, жаындастыратын, асырлы, мдениетін, достыты, еліміздегі, халыты.

4. Мтіннен ілгерінді, кейінді ыпала мысалдар келтірііз.

5. Мтін бойынша сратар растырып, ауызша жауап берііздер.

6. Мына етістіктерден келер ша формасын жасаыздар. лгі: жазу-жазады-жазар-жазба. жаындастыру, рметтеу, алу, йрену, оу, ту, дамыту, сатау, ала даму.

7. Берілген сз тіркестерін септеіздер: лтты мдениет, асырлы дстр, аза тілі, ерекше рал.

8. Мтіннен туелдік жалаулы сздерді теріп жазыыздар.

9. Кп нктені орнына тиісті сздерді жазып, аударыыздар.

Ана тілінде ... білім алуына жадай жасау, оларды мдениетін дамыту- ... мемлекеттік стратегия. аза тіл- ... тіл. Бны ... негізі азастан Республикасыны Конституциясында, азастан Республикасындаы тілдер туралы ... жазылан. аза .. ана тілі - аза тілі.

10. Мтіннен есімдіктерді тауып, аударыыз, сйлем растырыыз.

11. Мына наыл сздерді оып, аударыыздар:

ü Трлі-трлі байлытар бар. Соларды тадауын берсе, мен тіл байлыын тадар едім. йткені тіл байлыы- брінен де сенімді байлы. (.Мстафин).

ü Сзді баалар, сзге тотар, сзден маына іздеу адамды мдениеттендіре тседі. (Ілияс Омаров).

 

ТІЛ ТУРАЛЫ ЗА

1989 жылы тілдер туралы За абылданып, аза тілі мемлекеттік тіл мртебесін алды. Бл 1993 жылы Конституцияда бекітілді. 1990 жылдан бері аза тілі зады трде азастан Республикасыны мемлекеттік тілі болып саналады. азастан Республикасыны Тілдер туралы Заы 1997 жылды 11-шілдесінде шыты.

Тіл туралы За азастан Республикасында тілдерді олданылуыны ыты негіздерін, мемлекетті оларды оып-йрену мен дамыту шін жадай жасау жніндегі міндеттерін белгілейді. азастан Республикасында олданылатын барлы тілге бірдей рметпен арауды амтамасыз етеді.

азастан Республикасыны мемлекеттік тілі - аза тілі.

Мемлекеттік тіл - мемлекетті бкіл аумаында оамды атынастарды барлы саласында олданылатын мемлекеттік басару, за шыару, сот ісін жргізу жне іс ааздарын жргізу тілі.

азастан халын топтастыруды аса маызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді мегеру - азастан Республикасыны рбір азаматыны парызы.

 

Тапсырмалар.

1. Мтінді оып, аударыыз.

2. Мына сздермен сз тіркесін, сйлемдер растырыыз: атынастар, йымдастырушылы, міндетті, ыты, кілді, атарушы, дамыту, топтастыру, абылдау.

4. Мтін бойынша сратар растырыыз

5. Мтіннен туынды жне негізгі сын есімдерді теріп жазыыз. Туынды сын есім тудырушы жрнатарды крсетііз.

6. Мтіндегі сан есімдерді рамына, маыналы тріне арай талдаыз.

7. Мына маалдарды аударып, жаттап алыыздар.

· нер алды - ызыл тіл.

· Слем - сзді анасы.

· Кп сз - кміс, аз сз - алтын.

· Е ттті де - тіл,

Е ащы да - тіл,

· Е жмса та - тіл,

Е атты да - тіл.

8. М.Шахановты леін тыдаыз.

ТІЛ - АТЫНАС РАЛЫ

ыркйекті 22-сі азастан Республикасы халытарыны тіл мерекесі кні болып жариялануы - аса маызды гуманистік адам. Бл, е алдымен, тілге, сол арылы мдениет пен нерге оам мен мемлекетті крсеткен рметі.

Тіл - адамдар атынасыны аса маызды ралы. Адам з ойын екінші біреуге тіл арылы, яни сзбен айтып жеткізеді. Осындай аса маызды атынас ралын дрыс пайдалану, яни дрыс сйлей білу - лкен нер. Адамны білімділігі, мдениеттілігі оны сйлеген сзінен крініп трады. Кісіні абыройлы, беделді болуы да оны дрыс сйлей білуіне байланысты.

Тіл - адам мен адамды, лт пен лтты жаындастырып, табыстыратын згеше рал. Тілі жоты кні жо, келешегі жо. Мны ешбір ел, ешбір халы аламайды. Халыты жаны - тіл.

Тіл жылдан-жыла дамып, жетіле береді де, оны сздік оры молая тседі. Сйлеген сзіміз демі, тартымды рі кркем болу шін, біз деби кітаптарды, яни кркем дебиет пен прозалы шыармаларды, поэзиялы шыармаларды кп оуымыз керек. Сонда ана сйлеу мнеріміз, тіл мдениетіміз жоарылайды.

 

Тапсырмалар.

1. Мтінді оып шыып, аударыыз.

2. Сратара жауап берііз.

а) Тіл мерекесі ашан атап тіледі?

) Адам з ойын не арылы жеткізеді?

б) Адамны мдениеттілігі неден крінеді?

в) Халыты жаны не?

г) Адамны беделді болуы неге байланысты?

3. Мтіннен шылау сздерді теріп жазыыз.

4. Мтіннен синоним сздерді тауып, аударыыз.

5. Берілген сздерден сын есімні шырайларын жасаыз, дптерге жазыыз: маызды, лкен, демі, тартымды, кркем, згеше.

6. Сйлемдерден есімдіктерді теріп жазып, маыналы трін крсетііз. Сйлем раыз.

7. Мтіннен туелдік жалаулы сздерді теріп жазып, сз тіркесін жасаыз.

8. Тіл, лт, мдениет, мемлекет, адам, халы сздерін септеіз.

9. Мына сз тіркестерін аударып, сйлем растырыыз: маызды іс, тіл мерекесі, з ойы, лкен нер, сздік оры, атынас ралы, дрыс сйлеу, тіл мдениеті.

сынылатын дебиеттер:

1. Кзекова З. С. аза тіліні практикалы курсы (гуманит). Алматы: ылым, 2001.

2. Бектров Ш.К., Бектрова А.Ш. аза тілі (Ана тілі дегейінде йрету ралы). Алматы, 1998.

3.Тймебаев Ж. аза тілі (Грамматикалы анытаыш). Алматы, 1991.

4. Аяпова Т. аза тілі (Негізгі оулы, й кітабы, малім кітабы). Алматы, 1998.

 

СЖ арналан баылау тапсырмалары (1-таырып) [осымша 12, 16, 19, 20 ]

1. «Мемлекеттік тіл мртебесі» таырыбына шыарма.

2. «Тіл туралы За» конспект.

3. «Тіл – атынас ралы» шыарма.

 

Таырып. Адам брін жасайды. Билл Гейтс. ол нер. аза тіліндегі жалау трлері: кптік, жіктік, туелдік, септік. Жай жне туелді септеу.

 

Практикалы (семинарлы) сабаты жоспары

1. Жай сйлем туралы айтып ту.

2. Адам брін жасайды. Билл Гейтс. олнер таырыптарына сратар ою.

3. Грамматика бойынша 2-3 сзді жіктету, туелдету, септету.

АДАМ БРІН ЖАСАЙДЫ

р адам мірге келгенде зіне сра ояды: адам болу оай ма? Бл сра тек уаныш пен баыт кезінде ойылмайды. з болаша жолын тадаанда бл сраа жауап алу те иына соады. «Адам» деген сзге не жатады? Алдымен осыны тсініп алуымыз керек. Адамны бойындаы негізгі асиеттері з алдында шынды, з басына жауап беру, з масатына жету, достыа шаыру, талап оя білу болып табылады. з басына жинаан тжірибе – адама мір бойы кмектеседі, дрыс шешім абылдауа жетелейді. Адам осы мірде брін зі жасайды. Жасыны да, жаманды да олдан жасайтын адам ой! ажайып табиатты шеккен азабы андай?! Мысалы, Арал теізіні кебуі, орман-тоайларды жануы, суларды ластануы, осыны брін кім жасады? Адам з ісімен табиата зиян келтіретіні туралы ойланбайды.

Біра адамны жетістіктері де кп. лемдегі ркениет адамны олымен жасалан. Адам зіні мір сруін жеілдету шін трлі шаралар йымдастырып растыран. Адамны сана-сезімі арынды даму стінде. Ол з иялымен неше трлі техниканы, кнделікті олданылатын заттарды ойлап тапан. Бгінде адам баласыны ойыны жетілгені соншама, нанотехнология, биотехнологияны дамыту стінде.

 

Тапсырмалар.

1. Жаа сздерді оып, аударып, сз тіркесінде олданыыз.

2. Мтіннен туелдік, кптік жалаулы сздерді табыыз.

3. Мтіндегі септік жалаулы сздерді оыыз.

4. Мына сратара жауап берііз:

а) Адамны бойындаы негізгі асиеттерді атаыз?

) Адамдар табиата андай зиян келтіруде?

б) Адам баласыны бгінгі кндегі жетістігі андай?

в) Адам болу оай ма? -деген сраа сіз алай жауап берер едііз?

БИЛЛ ГЕЙТС

Билл Гейтс - лемдегі бай адамдарыны ішінде е байы, жасы жаынан е жасы. Жеке байлыы 100 млдр. долларды райды. кесі – адвокат, анасы – мектеп малімі болан. Лейксайд жекеменшік мектебінде оыан. Осында компьютерге деген ызыушылыы артады.

«Болашаа жол» кітабында «Біз Поль Алелен екеуіміз арапайым программа жасаудан бастады. Оушы шін р жазда 500 доллар табу лкен аржы еді» - деді.

Сонау 1974 жылы американды MITS фирмасы Altair 8800 шаын ондырысын шыарды. Кейіннен бл лемде алашы жеке компьютерлер болып саналды. Ол Гарвард университетіні бірінші курсында оитын Билл Гейтсті программасы – программистер шін ралмен (Бейсик тіліні интерпретаторы) жабдыталды. Бл Гейтс шін лі кнге дейін лкен матаныш. Осы арылы ол бірінші болып нары лемінде зі алаан крделі тірлікке стті адам жасады.

Гейтсті жетістіктеріні сыры, оны з тауарын стандарта айналдыруында жатыр. Сонда ол тауар зін айта-айта сатып отырады. Гейтс олдануа ыайлы, жан-жаты жетілдірілген жйені компьютерлер шін немі ажет болатынын дер кезінде баалай білді. «Бір йреніп алан ттынушы згені ажетсінбейді (немесе згені олдана алмайды)». Ол станан баыт осы болды.

 

Тапсырмалар.

1. Мтінді оып, аударыыз.

2. Тмендегі сздермен сйлем раыз.

Жеке меншік, райды, ызыушылы, аржы, ондыры, нары, жоба, жйе, жетістік, тауар, ттынушы, баыт.

3. Мтін бойынша сратара жауап берііз.

а). Б. Гейтсті жеке байлыы анша доллар райды?

). Ата-анасы кім болан?

б). Б.Гейтс андай мектепте оыан?

в). MITS фирмасы не шыарды?

г). Б.Гейтс андай университетте оыды?

). андай жйе жасау жнінен жетекші ролге ие болды?

ОЛНЕР

аза жерінде ХVІІІ – ХІХ асырларда олнер дстрлері атты дамыан. Мысалы, жннен жасалан ашы тсті текеметтер, ара ала сырматар, ызылды-жасылды тскиіздер, ызыл глді кілемдер, ошар мйізді алашалар мен тоылан санды ап, аяап, кесеап жне шекпен, шапан, т.б.

Сонымен бірге, азаты ткен заманда дамыан олнер трі – зергерлік нер. Брыны заманда азастан жерінде алтын, кміс, орасын, мыс, алайы таы баса металдар ндірілген. Олардан трлі бйымдар, киім-кешектер де зірленген. сіресе йелдерге, ыздара арналан шолпы, білезік, апсырма, саина, жзік, сыра, ала, тймелер жасаан.

КИІЗ Й

Киіз й негізгі трт блшектен трады. Ол – кереге, уы, шаыра, есік. Бларды брі аашты мынадай трлерінен жасалады: тал, айы, терек. Е жасысы – тал. Кереге, уы, шаыра, есікті осы ксіпке маманданан шебер жасайды. йшілер кбінесе талды зендер бойында трады. Олар – Еділ, Жайы, т.б. кішірек зендер. Ааш блшектерді жасау шін йшілер мор, тез, скі деген лтты жабдытарды пайдаланан.

 

сынылатын дебиеттер:

1. Кзекова З. С. аза тіліні практикалы курсы (гуманит). Алматы: ылым, 2001.

2. Бектров Ш.К., Бектрова А.Ш. аза тілі (Ана тілі дегейінде йрету ралы). Алматы, 1998.

3.Тймебаев Ж.. аза тілі (Грамматикалы анытаыш). Алматы, 1991.

4. Аяпова Т. аза тілі (Негізгі оулы, й кітабы, малім кітабы). Алматы, 1998.

 

СЖ арналан баылау тапсырмалары (2-таырып) [осымша14,15,17,18,19]

1. «Адам брін жасайды» таырыбына гіме.

2. «Билл Гейтс» туралы гіме.

3. «ол нер» таырыбына буклет жасау.