Техникалы даылдар

Дрістер жиынтыы.

«сімдік негізінде астытану»

Ші дріс (2 саат).

Таырыбы: Кіріспе. Асты ндірісі мен олдану. Асты ндірісі таам жне деу ндірістеріні негізгі жетістігі.

Жоспар

1.Адам орегі ретінде астыты ролі мен маызы.

2.азастанда егін шаруашылыыны даму кезендері.

3.Асты даылдары туралы жалпы малматтар.

Мазмны:1.Астыты адамны азыы ретінде маызы мен ролі, сонымен атар ртрлі таам німі ндірістерінде, мал шаруашылыы мен ауыл шаруашылыында ажетті асиеттерімен бааланады. Нанды асты тымдастар, сонымен атар арамы жне кптеген днді брша даылдар кп крахмал (50-70%), ауыз (10-30%) райды, ажетті минералды осылыстар (темір, кальций, фосфор) жне суда еритін витаминдер (В1, В2, РР).

Кптеген сімдік німдеріні ішінде асты даылдары зіні ауызды жне ауызды емес заттектерімен ерекшеленеді, олар адам азыы ретінде те пайдалы(1:6). Днді деу кезіндегі оны колориялыы бірінші орында.

Асты пен одан алынатын нім (н, жарма) организмні алыпты жмысын амтамасыз етіп отыратын керекті компоненттерді райды.

Асты - сатау объектісі мен маызды таам ндірістеріні шикізаты ретінде олданылады олар – элеваторларда, н, жарма жне рама жем зауыттарында олданылады. Днді деу німдері наубайханалы, нды, макаронды жне таам ндірістерінде негізгі шикізат ретінде пайдаланылады.

Асты мал шаруашылыынан алынатын азыты клемін жоарлату шін (ет, ст, май жне т.б.) те ажетті.

Жгері, арпа, соя, тары жне баса даылдар техникалы ндірістерде баалы шикізат болып табылады. Асты жне оны деу німдері пиво (арпа), крахмал-патокты, спирттік, текстиль, сіріке, ааз жне т.б. ндірістерде олданылады.

Асты - азы ретінде олданылатын ауыл шаруашылыы німдеріні ішіндегі зіні саталу тратылыымен транспортабельділігімен ерекшеленеді. Асты жне одан ндірілетін німдер баса таамды німдерге араанда арзан. Асты шаруашылыы ауыл шаруашылыыны е негізгі саласы.

Астытан н, нан, макарон, жарма сыяты адам балансыа е керекті таамдар алынады жне мала крделі жем ретінде пайдаланылады.

Кк сімдіктер жазда здеріні жасыл жапыратарындаы хлорофилл пименттері арылы кн сулесіні энергиясын пайдаланып су мен кміртегін органикалы заттара - бірінші кезекте - ккірсутектерге айналдырады. Бл процессте оттегі блініп шыады да ауаны тазартады, ал кн уаты энергия орына айналып, асты піскен кезде, соны рамына кіріп, саталады. Міне осыдан кк сімдіктер нан жне баска таамдармен атар ет, ст, май, жн жне баса да адама те керекті заттара айналады да, молшылыкты корын жасап, онымен катар денсаулы сатау саласындаы керекті барлы крделі мселелерді шешеді. дрі-дрмек алуа пайдаланылады, ал оттегі болса адамны жне баса жануарларды демалуына жмсалады.

Асты, бршак тымдастар жне майлы даылдар ндірісті кптеген саларында пайдаланылады. Олардан спирт, сыра, сімдік майы, мата, кендір, олифа, дрі-дрмек жке де баса адамга керекті кптеген заттар алынады. орыта келгенде кк сімдіктер, сіресе ауыл шаруашылыы даылдары адам міріні тласы деп есептеледі. Кк сімдік болмаса мір де болмаан болар еді.

Асты ура жадайда те за саталады, р турлі,формалы камбалара юа жне жер жзіні ткпір-ткпіріне тасымалдауа бден жарайды, ыстыктан да, суыктан да корыпайды.Міне осыдан барып барлы жер жзіне тарап кеткен.

азастан асты сіруде крнекті орын алады. Ол негізінде нан жне баса таамдармен атар мала жем ретінде пайдаланылады, шет мемлекеттерге сатылады. Сондыктан оан е басты кіл блініп, азахстан бойынша ндірілетін астыкты клемі орташа есепен 25-30 млн тоннаа жеткізуді ала койып отыр. Жыл сайын жер жзінде адам саны кбейіп, соан байланысты тамак нерксібін ркендету мселесі крделі міндет болып тр.

азастан астыты сапасы бойынша бірінші орында. азастаны солтстік облыстарында жоары нарлы кшті бидай сіріледі. Онсыз жасы нан пісіру ммкін емес жне оны шет мемлекеттерге алтын баасымен сатуа болады. Сондытан да азастанда жоары сапалы асты ндіру жоспарланып отыр. Кзір ауыл шаруашылыы тгел механикландырылан, астыты німділігі жылдан жылга сіп келеді. Оны кына мліметтерден круге болады. 2000-2009 жылдары орташа есеппен бip гектардан алынатын нім 10 центнерден І5 центнерге дейін сті.

азакстанда асты німдері (1955ж.) жылдан, яни ты жне тыайан жерлерді игеруден бастап, тез се бастады.Кзір республикамызда 30 млн-нан арты егіс егіледі. Осындай жетістектерге арамастан, асты німдері тама нер-ксіптерін жне мал шаруашылыын жем-шппен амтамасыз етуге лі де жетіспейді. Сондытан азастанны экономикалы дамуыны негізгі баыттарында егістікті клемін кбейтіп, оны німін арттыру сапасын жоарлату мселелері е басты баыт ала ойылып отыр. Сонда ана азастанда н, нан сияты кнделікті пайдаланылатын таамдармен атар, мал азыы да жеткілікті бола алады.

2. азастада ежелден мал шаруашылыымен айналысан кшпелі халытар мекендеген. Мнымен атар, деби хабарлара араанда, кей бip сулы аудандарда аздаан егін шаруашылыы боланы байалады. У.С.Сулеменовты (І97Іж.) деректеріне араанда, азастан жерінде бізді эрадан брыны екінші мыжылдыта азастаны отстік айматарында бидай егістері боланы туралы деректер бар.

Соымен атар аза жерінде жоары сапалы бидай сірілетіні баяыдан белгілі болан. Акад. Д.Н.Прянишков (1965) зіні кітабында былай деп жазады: Франция бидайыны 1000 дні - 4,55 гр., Индия бидайы - 3,6, Америка бидайы – 3,2, орыс бадайы – 2,25, ал оныраттын а бидайы – 6,2 гр, ожа бидай - 4,5 гр. тартады деп жазая. Кзір Н.Л.Удольская осы кожа бидайдан азастан 126 атты сортын шыарды. Кзірді зінде ескіден алан а бидай, ызыл бидай т.б. бидайларды жергілікті сорттары кездеседі. 1928-1930 жылдары ара шаруаларды колхоздастыраннан бастап егістік клемі сіп -3,8 млн гектара, ал 1953 жылы – 7 млн гектара жетті. 1954 жылдан бастап азастанда ты жне тынайан жерлерді игеру басталды, соны арасында 1965 жылы 25,5 млн гектар жер игеріліп, ол жерлерге 337 лкен асты совхоздары рылды, сол жылдары кіметке 10 млн тоннаа жуык асты тапсырылды. Сйтіп азастан Советтер Одаында сімдік шаруашылыыны ішінде асты ндіруден шінші орына ие болды. азастан Советтер Одаындаы е ірі асты ндіреті лкеге айналды.

Бізді елімізде сімдік шаруашылыыауыл шаруашылыыны бір саласы ретінде басымдыа ие. сімдік шаруашылыыны негізгі ралы – жасыл сімдіктер, оны ішінде ауыл шаруашылыы асты даылдары оректік заттарды негізгі кзі болып табылады.

сімдік шаруашылыыны нерксіп ндірісінен айтарлытай айырмашылыы бар: басты айырмашылыы – маусымдылы (алыпты жадайларда сімдіктер аязсыз кезеде ана нім беруге абілетті); нім млшері мен сапасыны топыра-климат жадайларына туелділігі; сімдік тіршілігіне олайлы жадайлар жасауда далалы жмыстарды (топыра деу, тыайтыш жйесін олдану, себу (отырызу), егістікті ктіп-баптау, егінді жинау т.б.) дер кезінде жне сапалы іске асырылуы т.б.

сімдік шаруашылыы мал шаруашылыымен тыыз байланысты: оан ол ірі сабаты, шырынды, нарландырылан жем азы берсе, мал шаруашылыынан ол траты жне мол нім алу шін, сіресе нарлыы тмен жерлерде, органикалы тыайтыштар алады.

азіргі кезеде сімдік шаруашылыы ндірісінде оршаан ортаны орау, экологиялы таза сімдік німдерін ндіруді абыстыра жргізген жн. Сондытан да осы заманы ылыми жетістіктерге сйенген отайлы технологияны олдану, оршаан ортаны орау шараларына кепілдік береді. Жалпы оршаан орта, оны ішінде топыра, нерлым таза су кздері, сімдік гендік орлары, жануарлар лемі бізді болаша рпатарымыза лайыты мра болып алуы керек.

Бір айта кетерлік жйт, елімізде негізгі ауыл шаруашылыы даылдарыны німіні соы жылдары біршама артып келе жатаны байалады. Оан олайлы ауа-райы жадайлары мен атар егіншілік мдениетіні арта бастааны, жаа техника, рал-жабдытарды олданыла бастауы, мемлекеттік олдаулар да сер етуде. Дегенмен, асты, мал азыын жне баса сімдік німдерін ндіру мен оларды

сімдік шаруашылыыны маызды салаларына днді даылдар, техникалы жне сергітпе даылдар сіру, бау-баша шаруашылыы жатады, соны ішінде асты - днді,жармалы даылдар жне брша даылдары болып блінеді. Днді даылдары (бидай, арабидай, слы, арпа, кріш, тары, жгері, т.б.) асты тымдасына жатады. Даму жне сіп-ну кезеіне байланысты кздік жне жазды даылдар болып блінеді. Кздік даылдара бидай, арабидай, арпа, ерте пісетін жазды даылдара бидай, арабидай, слы, арпаларды кейбір сорттары жатады. Оларды азастанны солтстігінде мамыр айында себеді. Кеш пісетін жазды даылдара тары, жгері, кріш жатады. Блар суыа тзімсіз келеді. Сондытан оларды ерте пісетін жазды даылдардан кешірек себеді. Днді даылдарды (Д. д.) егу шін жерді 20 – 22 см тередікте жыртып, опсыту керек. Егістікке, кбінесе к (20 т/га) мен минералды тыайтыштар (90 – 120 кг/га), тыммен бірге фосфор тыайтышы (10 – 15 кг/га), стеме орек ретінде негізінен азот тыайтышы (20 – 30 кг/га) шашылады. Егістікті арамшбін отап, атар аралытарды опсытады, сімдікті зиянкестер мен кеселден орауды шараларын жзеге асырады. Д. д. дние жзіні егіншілікпен айналысатын барлы аудандарында сіріледі. Бидайды барлы рлытарда, крішті, кбінесе Азияда, жгеріні Солт. Америкада, арабидайды Еуропада, слыны Солт. Америка мен Еуропада, тарыны Азия мен Африкада егеді. Асты даылдары азастанны негізгі азы-тлік оры жне шетке шыарылатын німі.

Днді даылдар. Ежелден-а сімдік шаруашылыыны негізін днді даылдар райды. Днді даылдар дниежзіндегі делетін жер орыны 1/2-інен астамын алып жатыр. Оларды егістіктері іс жзінде адамдарды оныстану аймаына сйкес келеді. Соы 50 жыл ішінде днді даылдар німділігі ш есеге артан, жылына ндірілетін млшері 2 млрд. т-дан асып отыр. Днді даылдар німділігі егіс клемін лайту есебінен емес, рбір гектардан алынатын тсімді ктеру есебінен кбеюде. Днді даылдарды шыымдылыы дамушы елдерде 15 – 20 ц/га болса, дамыан елдерде ол крсеткіш 35 – 40 ц/га. Дниежзі бойынша жылына днді даылдардан алынатын німні жартысына жуыы Азия елдерінде, 1/4-і Солтстік Америка, ал алан блігі Еуропа елдері мен баса елдер лесіне келеді. Елдер арасындаы 1-орында соы кезде АШ-ты басын озан ытай, 3-орында – ндістан, 4-орында Ресей болса, 5-орынды Франция иеленеді. Днді даылдар тама, рама жем, спирт жне т.б. ндіріс салаларына шикізат болып табылады. Днді даылдарды негізін басты ш даыл — бидай, кріш жне жгері райды. Днді даылдар егістігіні 32%-ын бидай, 20%- ын кріш, ал 18%-ын жгері егістігі алып жатыр.

Бидай — е басты даыл. Оны негізгі шыан ошаы Алдыы Азия мен Жерорта теізі аймаы. Оны академик Н. И. Вавилов анытаан (кесте).

 

Кесте – 1. Мдени сімдіктер шыу орталытары (Н. И. Вавилов пен В. В. Вольский бойынша

Орталытар	Басты мдени даылдар
Жерорта теізі	Арпа, зыыр, жзім, апельсин, зйтн, рма
Отстік-Батыс Азия	Бидай, карабидай, арпа, слы, кендір, брша, ызылша, жзім
Отстік Азия	Кріш, бидай, ант рамы, мата, джут, шай, кокос пальмасы
Шыыс Азия	Кріш, ытайбрша, ытайтары (гаолян), арпа, тары, шабдалы, рік
Отстік-Шыыс Азия	Кріш, ямс, тары, саго, банан, ант раы
Эфиопия	Бидай, арпа, сорго, тары, кофе, мата, банан
Батыс Африка	Кріш, тары, ямс, май пальмасы, арбыз, ауын
Орталы Америка	Жгері, маниок, батат, жержаа, какао, сизаль, макта, темекі
Анд тауы	Жгері, картоп, асбрша, мата, кнбаыс

 

азір бидай адам траты мекендейтін барлы материктерде седі. Бидай солтстік жарты шарда кп сіріледі. Дниежзінде 70-тен астам ел бидай сірумен айналысады, біра оны жалпы німіні басым блігі тек бірнеше елге тиесілі. Алдыы штікті ытай, АШ, ндістан райды. Кесте мліметтері негізгі бес даылды (кріш, бидай, арабидай, жгері, арпа) жинау крсеткіштері негізінде растырылан.

Бидайды тауарлы ндірісі XIX асырдан бастап дала зонасы таралан материктерде алыптаса бастаан. азір олар жоары маманданан ірі шаруашылытара айналан. Ондай аудандара АШ пен Канададаы лы жазытар, Ресейді; Еуропалы, блігіні отстігі, Украина, азастан, лы ытай жазыы, Африканы отстігі, Аустралияны отстігі, Аргентина Пампасы сияты басты астыты ірлер жатады. Астыты лкелерді бірі болып саналатын жер – АШ пен Канаданы Орталы жазытары. Мнда кбінесе жоары сапалы нан пісіруге арналан атты бидай сіріледі. Виннипег каласын бидай астанасы деп атайды.

азастанны отстігінде кздік, ал солтстігінде жазды. бидай егіледі. Ауыл шаруашылыы даылдарыны ішінде бидай жер жзінде те тараан даыл жне, ара бидайды есептемегенде, н мен нан сияты ке тараан таамдарды тек бидайдан ана алуа болады. Жер шарында оны кптеген трлері мекен етеді. Оны ішінде екі трі кп тараан. Олар: Жмса бидай (лат.Тритикум аестивум) жне катты бидай (Тритикум дурум) бидайлары.Жмса бидай кбінесе нан пісіруге пайдаланылады да, зіні наубайханалы абілетіне арай ш топа блінеді: бірінші топ - кштібидай. Ол те жаксы баалы нан береді де нан пісіру кабілеті нашар осал бидайды бл кабілетін жасартып орташа нан пісіру абілеті бap дрежеге жеткізеді. Оны крамында белок жне клейковина (азаша желімтік) кп болады жне оларды сапасы жоары болып келеді. шінші топ- осал бидай - нан пісіруге жарамдылы кабілеті тмен, таза кйінденан пісіруге жарамсыз бидай. Екінші топ - орташа кабілетті бидай. Кшті бидай сіруде азастан жоары орын алады. Бл бидай халыаралы стандарта сйкес шет елге сатанда СКС Советтік азастады Спринг (анг. жазды), 14,5; 15,5 – рамындаы белокты проценті. Бл бидай тек алтын баасымен сатылан. Кшті бидай азастаннан баса АКШ, Канада ана сіреді. Сол себептен оны кны те жоары болып, ауыл шаруашылыы даылдарыны ішінде ерекше орын алды.

Кріш – тропиктік днді даыл. Оны негізгі шыан жері – ытай. Бидай сияты баса жерлерге «оныс аударан». Муссонды климат сипаты тн субтропиктік, тропиктік жне субэкваторлы белдеулерде осымша олдан суару арылы сіріледі. Егістік аумаы бидаймен салыстыранда екі есе аз боланына арамастан, нім млшері бірдей. Оны басты себебі климатты жадайа байланысты кптеген елдерде (ытай, ндістан, Жапония, Индонезия, Египет жне т.б.) кріштен жылына екі рет нім жиналады. Кріш – жылу мен ылалды, ктімді кп ажет ететін даыл. Сондытан халы те тыыз орналасан айматарда басым сіріледі. азіргі кезде кріш сірумен 100-ге жуы ел айналысанымен, оны дниежзілік жалпы німіні 9/10-ы Азияны кріш сіруші елдеріне келеді. Дниежзіндегі суармалы жерді 2/3-сін кріш алып жатыр.

Жгері (маис) – Америкадан Колумб саяхатынан кейін дниежзінін баса аудандарына да таралды. Оны егістіктері кбінесе бидай егістігі мен атар орналасады. Тек дн шін ана емес, мал бордаылауа аса ажет кк балауса алу шін сіру соы кезде оны таралу аймаын кеейтті. Басты ндіруші елдер – АШ, одан кейін ытай, Латын Америкасынан Бразилия мен Мексика жне Батыс Еуропаны отстігіндегі елдер. Дниежзіндегі жгері сіретін басты аудан – АШ-ты лы клдерінен отстікке арай орналасан жгері белдеуі. Бл жер осы даылды сіруге е олайлы жер болып табылады. Жгері ндіруден сіресе Айова штатыны даы шыан. Дамыан елдерде жгері мал азыы ретінде, ал дамушы елдерде азы-тлік даылы ретінде сіріледі.

ндірілетін астыты дниежзілік нарыа 10 – 15%-ы шыарылады. Астыты сырта шыарушы елдер атарына асты шаруашылыы халыаралы мамандану саласы болып табылатын АШ, Канада, Франция, Аустралия, Аргентина жатады. Азы-тліктік асты з астыы жетпейтін Египет, ытай, Иран, Ресей сияты елдерге, мал азыты даылдар Жапония, Батыс Еуропаны біратар елдеріне жне Ресейге жіберіледі. ТМД елдеріні кпшілігі сімдік шаруашылыыны артта алуына байланысты днді даылдарды сырттан алуда, жыл сайын 30 – 40 млн т асты сатып алуа мжбр. Бл трыдан аланда азастанда ілгерілеу байалады. Соы жылдары азастан астыты сырта шыаратын елдер атарына осылды. Мысалы, 2009 жылы н сатудан ТМД елдерінде бірінші орына шыты.

Техникалы даылдар

сімдік шаруашылыыны маызды саласыны бірі – сіріледі. Аса маызды техникалы даылдара майлы даылдар, ант ндірілетін даылдар, талшыты, крахмалды, сергітпе жне дм-татымды даылдар жатады. Оларды зі азы-тліктік маызы бар жне азы-тлікке жатпайтын деп ажыратылады.

Майлы даылдар

Майлы даылдар Жер шары халыны тама рамында днді даылдардан кейін 2-орын алады. Маызды трлері: ытайбрша, жержаа, зйтн, кнбаыс. Бкіл пайдаланылатын майды 2/3-сі осы сімдіктерден алынады. ытайбршак ндіруден АШ 1-орында, одан кейін Бразилия мен Аргентина. Жержаа сіруден ндістан, зйтннен Италия, ал кнбаыс сіруден Ресей алдыы орында. Азия, Латын Америкасы елдерінде пальмалардан, мата сіретін елдерде мата майын алу жола ойылан.

Антты даылдар

антты даылдарды да азы-тліктік маызы зор. Олардан жыл сайын 100 млн т-дан астам ант ндіріледі. Оны 60%-ы ант раынан, ал 40%-ы ант ызылшасынан алынады. Екеуі де ебекті те кп ажет ететін даылдар, біра таралу аймаы млде блек. ант раы – шптесін, кпжылды сімдік. Отстік-Шыыс Азиядан шыанымен азір Латын Америкасы елдерінде жне баса материктерді тропиктік, субтропиктік белдеулерінде кбірек сіріледі. Негізгі ндірушілері — Бразилия, ндістан, ытай. ант ызылшасы коыржай белдеуді даылы, оны басты ндірушілері – Франция, АШ, Ресей, Украина жне т.б., яни коыржай белдеу елдері.