ТАБИАТЫ АЖАП АЗАСТАН
азастанны жер ойнауында лемдегі табии азба байлытарыны барлы трі кездеседі. азастандаы Тянь-Шань тауыны Хан Тірі шыы. Оны биіктігі - 6996 метр. Республиканы е крікті жерлеріні бірі араралы. араралы араанды облысына арайды. араралы крікті де демі жер. Орманды, тоайлы жер. аланы орман, тоай оршап трады. Тоай ішіні ауасы мен жемісі адама шипа. Сондытан да бірнеше демалыс орындары, санаторий салынан. Оларды іші таза, жары, ке, биік. Бл демалыс орындары мен санаториге жылына жздеген адамдар келіп дем алады, емделеді. азастан территориясыны ауымдыына арай ауа райы да р трлі. Табиатты семдігін кріп, сйе білетін адам, оны орауды ажеттігін сезініп, тсінеді. оамны материалды жне рухани байлытарыны айнар кзі –табиат. Табиаты сем слу алаларды атарында Алматы аласын жатызуа болады. Алматы - Алатауды асында орналасан. Алатау - биік, демі тау. Алатауда Медеу спорт кешені бар. Халы р жексенбіде Медеуге барып демалады. Оушылар, студенттер Медеуге кп барады. Медеуге лкен кісілер де, сырттан келген онатар да барды. Алатауды басында ысы-жазы ар жатады. азастандаы е биік тау - Алатау тауы.
Тапсырмалар.
1. Мтінді оып, аударыыз.
2. Орталы азастанны табиаты андай? Суреттеп берііз.
3. Мтін бойынша сратар растырыыз.
4. Мына сздермен сйлем растырыыз: азба байлытар, жер ойнауы, оры, табиат, шы, бейнеленген, йымдастырылан.
5. Мтіннен стеуді трлерін табыыз.
6. Мына сздерді септеіз: теіз, с, біз, й, тн, кн, кз, ыс, орта.
7. Берілген сздермен сйлем растырып, стеуді трлерін ажыратыыздар: ыста, ыстыгні, жазда, сонда, азір, ерте, азаша, кеше.
8. Берілген леді мнерлеп оыыз. ленен табиат былыстарына атысты сздерді тауып аударыыз.
ТАЛ БЕСІГІМ – ТАБИАТ
Табиат - алтын кнім, кміс айым,
Шашылан жлдыз - меруерт тні сайын.
Сйлеші жерде бла, ккте блт боп,
Тіліді тсінуге тырысайын.
Табиат - кркем жырым, аса нім,
Сен - ана, мен - ашанда жас баламын.
ілем танан трып терезеге,
Ашы па, жабы па деп ас-абаы.
Табиат - млдір жабыр, лпа арым,
Сергимін салып тске ыр самалын.
Тлетіп шырса да ана ша,
Сен жайан алаанда тр табаным.
Табиат - айна клім, орман баым
Тйе ркеш айнала тау орандарым.
птаймын шыдарынан блт ана емес,
анатын ыранны да омдананын.
Оразаын Асар
Диктант «БУРАБАЙ»
Бурабай клдеріне Бурабай, Шортанды, лкен Шабаты, Кіші Шабаты, отыркл жатады. Бл Сарыараны, Ккшетау тауларыны аралыында бір-біріне жаын орналасан са клдер тобы. Олар суыны тазалыымен, тауларымен, араайлы-айыды ормандарымен ерекшеленеді. Алашы демалыс орны 1810 жылы Бурабай клі жаасында ашылан. Бурабайда биші айыдар седі. Ккшетауда табиат кштеріні серінен р трлі пішінге ие болан тастар бар. Олара ызыты аыз-гімелері кп йгілі Ожетпес пен Жмбатас жне биіктігі шамамен 1000 м жуы, алыстан крінетін Ккшетау тасы жатады.
Тапсырмалар.
1. Тадау бойынша бір сйлемге фонетикалы, морфологиялы талдау жасадар.
2. Бурабай, Ккшетау сздерін септеіздер.
сынылатын дебиеттер:
1. Кзекова З. С. аза тіліні практикалы курсы (гуманит). Алматы: ылым, 2001.
2. Бектров Ш.К., Бектрова А.Ш. аза тілі (Ана тілі дегейінде йрету ралы). Алматы, 1998.
3.Тймебаев Ж. аза тілі (Грамматикалы анытаыш). Алматы, 1991.
4. Аяпова Т. аза тілі (Негізгі оулы, й кітабы, малім кітабы). Алматы, 1998.
СЖ арналан баылау тапсырмалары (7-таырып) [осымша14,15,17,18,19] 1.
1. «Табиат» таырыбына слайд, презентация жасау.
2. «Табиаты ажап азастан» реферат.
Таырып Жера-Ананы аяла. Туан жер. азастанны орытары. Сын есімні шырайлары.
Практикалы (семинарлы) сабаты жоспары
1. Сын есіні шырайларын айтып ту.
2. Лексикалы таырыптар бойынша сра-жауап, гімелесу.
3. Жаа сздермен жмыс жргізу.
ЖЕР-АНАНЫ АЯЛА!
Біріккен лттар йымы жыл сайын лем жртшылыын оршаан ортаны орауа арналан мерекеге шаырады. оршаан ортаны орау кні 1972 жылдан бастап мерекеленуде. Сол жылдан бастап лем жртшылыын ааш отырызу, кше тазалау, мектептерде шыарма конкурсын ткізу, кл-оыстарды айта деу жмыстарына жмылдырып отырады.
Экология - лем халыны кезек кттірмес е ауымды міндеттерді алдыы атарында тр. Табиатты адама берген сабаы – тек айналады ластауды ана емес, Жер, Су, Ауаны сатап, орауа зіндік кзарастарын алыптастырудан басталады. Табиатты орауды йретуді бесіктен бастау керек. Халымыз ежелден-а сімдіктер мен жануарларды табиаттаы, адам міріндегі адір-асиетін, маызын жасы білген. Жас рпаты ккейіне йып, оларды сатап, орауа баулып, трбиелеген. Мысалы: «Ер – елді кркі, орман –тоай жерді кркі», «Бір тал кессе, он тал ек», «Дрі шптен шыады, дана кптен шыады», «Тау блаымен крікті, бла раымен крікті», «Дала кркі – мал, зен кркі - тал» сияты табиат таырыбына арналан маал-мтелдер толытай осыан длел. Сонымен атар халымызды з рпаын, табиатты аялап, сатауа трбиелейтін алуан трлі сиеттері де бар. Соларды бірі - тыйым салатын сздер: «Кк шпті жлма, таптама», «Кктемде жан-жануара тиіспе», «с ясын бзба» жне таы баса сздер зіміз мір сріп отыран оршаан ортаны, табиатты, Жер -Ананы аялауа, экологияны жасартуа з лестерін осуа йретеді.
Тапсырмалар.
1. Мтінді оып шыып, аударыыз.
2. Сратара жауап берііз:
- оршаан ортаны орау кні ай жылдан басталды?
- Табиатты орауды айдан бастау керек ?
- оршаан ортаны орау шін андай лес осты?
- Сен табиатты сйесі бе?
- зііз ааш отырыздыыз ба?
- азастанны табиаты слу жерлері туралы айтып берііз.
- «Адам жне табиат» таырыбына шаын шыарма жазыыз.
3. Мтін бойынша сратар растырып, ауызша жауап берііздер.
4.Мына сз тіркестерін аударып, сйлем растырыыз:табиатты орау, жер жарасы, жасыл дниені орау, сімдікті аялау, шыбы сындыру, тал егу, айта деу, кіл блу, кше тазалау.
5. Берілген сйлемдерді оып, аударыыз:табиатты орау керек. оршаан ортаны орау - р адамны міндеті. Кптеген йымдар табиата ерекше кіл бліп отыр. азастан орманын орау керек. Табиатты орауды йретуді бесіктен бастау керек. Шыбы сындырма, тал ек. Табиатты сюге басаны да йрет. Орманды, суды, жерді аяла. Табиат та тірі дние.
6.Мтінде берілген маал-мтелдер мен тыйым сздерді оып, дптерге жазып, жаттап алыыз.
7.Саяба, тал, табиат, орман, тоай, су, жер, ауасздерін жекеше, кпше трде туелдеіз.
8.Мтіннен сын есімні трлерін тауып, анытаыз.
9.шаырады, тазалау, орау, баста, йрету сздерін осы шата, келер шата жекеше, кпше трде жіктеіз.
ТУАН ЖЕР
Туан жеріміз – азастанда теіз де, басын мгі ар басан зегір тау да, ккпебек орман – тоай да баршылы. Кз жеткісіз жазытар мен ыраттар да аз емес.
рбір адам шін туан жерден ысты, адірлі, ымбат ештее жо. Болуы да ммкін емес! йткені сен е алаш жары дниеге келген сттен бастап, осы лке саан алтын бесік – атамекен болып саналады. Сені ана емес, сені ке мен шешее, ата мен жее, одан ары бабаларыа да осы ір тты мекен болан. Сенен кейінгі рпатара да тты оныс болып ала бермек.
Жер-ана бізге брін береді, оны жомарттыында шек жо: аппа нынан иісі брыраан а нан пісірілетін а бидай да жерден ніп шыады. Клте жал жылы, семіз ой, шаыра мйіз сиыр, кші мен тзімділігіне адам та алатын тйе де сен туан жерден ніп-седі, адама ызмет етеді. Сол трт тлік малды е басты орегі – боз жусан менкк шалын, жасыл бидайы та жер-ананы тсінде желкілдейді. зі шлдегенде ішетін, шеше лсін-лсін шай айнатып, ас пісіретін, кнде сен жуынатын, сімдік атаулыны тіршілік кзі боп табылатын суды да біз жерден аламыз. Су ішетін кесе, тама жейтін асыы, балабашада зі ойнаан алуан трлі ойыншытар да жер ойнынан шыан заттардан істеледі. Оитын кітабы, жазатын дптері, олыа стайтын алам мен арындашы да сондай.
Тапсырмалар.
1. Мтінді оып, жаа сздерді табыыз.
2. Жаа сздерді сздікке сйеніп аударыыз.
3. Мтінді аударып, мазмнын тсінііз.
4. Мтін бойынша бір-біріізбен пікірлесііздер, ол шін бір-біріізге сра ойып, жауап берііздер.
5. ркім з туан жері туралы гімелеіздер.
ОРЫТАР
Елімізде сімдіктер мен жануарларды арнайы орайтын ттас табии айматар – орытар йымдастырылан. Елімізде 9 мемлекеттік оры бар. Кптеген жануарлар мен сімдіктер кімет аморлыында.
Блардан баса сімдіктер мен жануарларды жекелеген трлерін орау масатында 57 орыша, 7 лтты саяба (Баянауыл, Ккшетау, Іле Алатауы, араралы, Катонараай, Шарын) йымдастырылан. Табиат азынасы сарылмас ор емес. Адам игілігіне пайдалану, айта алпына келтіру ісі адамны аморлыыны арасында жзеге асады.
Маракл орыы - Шыыс азастан облысы Маракл ауданындаы мемлекеттік оры. 1976 жылы йымдастырылан. Негізгі масаты-баалы хайуанаттарды, старды, балытарды жне сторектілер мен сімдіктерді табии алпында сатау масатында рылан. Орманы а мен са бай. Онда балыты-4, сторектілерді-59, старды-250-ден аса трі мекендейді. оры жерінде алуан трлі палеонтол, азба байлытар кп. Бгінде оры аумаындаы табии кешендерді ылыми трыдан тексеріп, брыны алпында сатау жмыстары жргізілуде.
оралжын орыы- Амола облысыны оралжын ауданында орналасан мемлекеттік оры. 1958 жылы йымдастырылан. Оан Теіз - оралжын клдері енеді. оры орналасан аумата ыста ауаны температурасы -41 -42°С суы болса, шілдеде температура -38 -39°С-а жетеді. оры жан-жануарлар дниесіне бай. Мнда сторектілерді 37 трі, старды 294, ос мекенділерді 2, балытарды 10-нан астам трлері тірішілік етеді. 1960жылдары орыта оиазды саны 45-60 мыдай болса, 2000 жылдары 10-15 мыдай ана алды. азір орыта экологиялы туризм саласы дамып келеді. Осындай айматара байланысты кп жылдан бері «Табиат шежіресі» кнделігі жазылып келеді.
Тапсырмалар.
1. Мтінді оып шыып, аударыыз.
2.Сратара жауап берііз:
Ø оры деген не?
Ø Еліміздегі басты орытарды атаыздар. зііз айсысында болдыыз? (болсаыз ысаша гімелеп берііз).
Ø «Наурызым» орыы туралы гімелеп берііз.
Ø Экологиялы аймаа андай облыстар жатады?
Ø Орталы азастанны табиаты туралы баяндаыз.
Ø орытар туралы гімелеіз?
Ø «оры » сзін алай тсінесіз?
Ø араралы табиаты туралы гімелеіз.
3.Мтіннен стеуді трлерін тауып, анытаыз.
4.Мтіннен септік жалауында тран сздерді теріп жазып, сйлем растырыыз.
5.Мтіннен сан есімдерді тауып, реттік сан есімдерге айналдырыыз.
6.Мтіннен синоним, антоним сздерді тауып, аударыыз.
7.Жер, ауа, аспан сздерін септеіз.
8.Мтіннен есім сздерді тауып, маынасын ажыратыыз.
9.Мтіннен жалы, жалпы зат есімдерді табыыз.
сынылатын дебиеттер:
1. Кзекова З. С. аза тіліні практикалы курсы (гуманит). Алматы: ылым, 2001.
2. Бектров Ш.К., Бектрова А.Ш. аза тілі (Ана тілі дегейінде йрету ралы). Алматы, 1998.
3. Тймебаев Ж. аза тілі (Грамматикалы анытаыш). Алматы, 1991.
4. Аяпова Т. аза тілі (Негізгі оулы, й кітабы, малім кітабы). Алматы, 1998.
5. Нрожина Г.М., біласов .М., Жетпісбай Ш.А. аза мдениеті (аза тіліне арналан мтіндер жинаы). арМТУ, 2003.
6. Нрожина Г.М., Кинбаева А.Б. аза тілі (Кредиттік технология жйесі бойынша оыту). Оу ралы. араанды: арМТУ, 2007.
7. Ныметова Н.Т. Нржанова .. Студенттерді дербес жмысына арналан мтіндер жинаы араанды, арМТУ, 2009
СЖ арналан баылау тапсырмалары (8-таырып) [осымша14,15,17,18,19]
1. «Жер-Ананы аяла» таырыбына гіме жазу.
2. «Туан жер» таырыбына шыарма жазу.
3. «азастанны орытары» таырыбына слайд жасау.