Ксіби ауруларды себептері.

Ксіби ауру дегеніміз- ндірістегі зиянды факторларды аз млшерде біра за уаыт бойы сер етуінен ебеккерді денсаулыыны нашарлап, жмыс абілетіні тмендеуіне келетін аурулар.

Ксіби зияндылытар ебеккерді денсаулыына келтіретін серіне байланысты 4 топа блінеді:

1) ндірісте пайланылатын жабдытар мен материалдарды ерекшеліктеріне байланысты

2) ндірістегі ебек кестесіне, ережесіне, ебек ету ерекшеліктеріне байланысты.(

3) Жмыс блмелерінде метеорологиялы жадайлары мен санитарлы- гигиеналы жадайларына байланысты

4) ндірістік саланы ерекшеліктеріне байланысты

 

 

1) ндірістік жараат-тану (зардап шегу) - дегеніміз белгілі бір топтардаы немесе мекеме, саладаы белгілі бір уаыт аралы-ындаы жазатайым оиаларды жиынтыы.

ндірістік жараат-тануды себептері.

 

ндірістік жарааттануды сараптау дістері трт тсілмен іске асырылады:

Монографиялы(моно- жеке) діс жмыс орнында орын алан жазатайым оиаларды жан жаты зерттеумен байланысты.

Топографиялысараптау дісі жазатайым оианы жиі орын алатын жерлерін анытауа ммкіндік береді.

Статистикалы(салыстырмалы) сараптау дісі мекемелерді, шаруашылы-тарды жазатайым оиа жнінде берген есеп, апараттарын аудан, облыс, республика, министерство клемінде сараптауа ммкіндік береді. Бл діс-ті негізгі крсеткіштері – жарааттануды жиілік жне ауырлы коэффициенттері - ксіпорындаы, аудан, облыстаы жазатайым оиаларды санды жне сапалы крсеткіштері болып саналады.

Экономикалыдіспен - ндірісте болан жазатайым оиаларды шыынын есептеуден бастап, ебекті орауа жмсалан аржыларды тиімділгін есептеп шыару арылы жргізіледі.

Ш_б= Ш_ж+ Ш_к.а; мндаы

Ш_б – барлы шыын;

Ш_ж – есеп мерзіміндегі жарааттан келген барлы шыын;

Ш_к.а – есеп мерзіміндегі ксіби аурулардан келген барлы шыын

Дріс 5. Ебек орау мселелері жайлы мемлекеттік зады актілер.

Ебек орауды задылытарына азастан Республикасыны Ебек кодексі мен баса да мемлекеттік актілері, республика Министрлер абинетіні, ксіподатарыны орталы кеесіні задылы актілері жне ксіпода йымымен келісілген министрліктерді нсаулары мен ережелері, сондай-а ішкі тртіп ережесінде крсетілген ебек орауды нормалары жатады.

Ебек орау мселелері азастан Республикасы Конституциясында, азастан Республикасыны Ебек кодесінде, ксіпорындарды ебек орау ызметі туралы ережесінде айындалан.

Мысалы, азастан Республикасы Конституциясыны 24-бабында ркімні ауіпсіздік пен тазалы талаптарына сай ебек ету жадайына, ебегі шін нендей бір кемсітусіз сыйаы алуына, сондай-а, жмыссыздытан леуметтік оралуа ыы бар деп тжырымдалан. Осы тжырым басшылыа алынып, 2007 жылы 15 мамырда абылданан азастан Республикасыны Ебек кодексінде оам мен мемлекет мддесі шін йымдастырылан ебек ызметіні кез келген тріне атысушылар ебекті орауа ылы деп атап крсетілген.

азастан Республикасыны Ебек кодексі 6 блім, 40 тараудан, 341 баптан трады. Кодексті бірінші блімі жалпы ережелерді амтиды,оны ішінде осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ымдар, азастан Республикасы ебек занамасыны масаты мен принциптері, олданылу аясы,мемлекеттік органдарды ебек атынастарын реттеу саласындаы зіреті, ебек атынастары субъектілеріні ытары мен міндеттері белгіленген.

Осы Кодексті 9-бабында оны кші жмыс берушілерге, оны ішінде млкіні меншік иелері, атысушылары немесе акционерлері шетелдік жеке немесе зады тлалар болып табылатын азастан Республикасыны аумаында орналасан йымдара олданылады делінген.

Ксіпорындар, оны ішінде жекелеген жалдаушылар мен ебек атынасында тратын барлы ызметкерлер, кооператив мшелері, ндірістік практикадан жне ндірістік оудан туші жоары оу орындарыны студенттері мен арнаулы орта оу орындарыны жне жалпы білім беретін мектептерді оушылары, скери ызмет атаруа атысы жо жмыса тартылан скери ызметшілер, кімні орындалуын баылайтын оргондар белгілейтін ксіпорындарындаы жмыс кезінде сот кімі мен жаза теп жатан адамдар, сондай-а оам мен мемлекет мддесі шін йымдастырыланан ебек ызметіні кез келген тріне атысушылар ебекті орауа ылы.

Кодексті екінші блімі ебек атынастарына, яни ебек шартын жасасу, ебек тртібін амтамасыз ету, жмыс жне тыныу уаыттары, ебекке аы тлеу, мамандарды ксіптік даярлау, айта даярлау жне біліктігін арттыру жмыстары, жмыса орналастыру, кепілдіктер мен темаы тлемдері, ебек шарты тараптарыны материалды жауапкершілігі жне жеке ебек дауларын арау мселелеріне арналан.

Осы Кодектсі 24-бабында «Ебек шарты бойынша ызметкер сыйаы шін тиісті біліктілігі бойынша жмысты(ебек функциясын) атарады жне ебек тртіптемесін сатайды, ал жмыс беруші ебек жадайларын амтамасыз етеді, ызметкерге азастан Республикасыны ебек занамасында, ебек шартында, жымды шартта, тараптарды келісімінде кзделген жалаыны уаытылы жне толы клемінде тлейді жне зге де тлемдерді жзеге асырады деп белгіленген. Ксіпорындарды ызметкерлеріне меншік иесі есебінен ебек жадайларына байланысты мемлекетті басару органдары белгілеген нормадан кем тспейтін жне жымды шарт негізінде арнаулы киім, ая-киім жне баса да жеке орану ралдары, жуу жне дизенфекциялау материалдары, ст, емдеу алдын-алу тамаы беріледі. Кодексті 3-ші блімінде ызметкерлерді жекелеген санаттарыны ебегін реттеу ерекшеліктері атап айтанда, жасспірімдер мен йелдерді ебегін реттеу, ауіпті жмыстарда , ауыр жмыстарда вахталы діспен немесе йде жмыс істейтін ызметкерлерді, ебегін реттеу ерекшеліктері сараланан. Кодексті 16, 17 тараулары йелдер мен 18жаса толмаан адамдарды ебегін орауа арналан осы санаттаы адамдарды ебегін зиянды жне ауіпті ебек жадайы бар жмыстара, ауыр жк ктеру, оны олмен тасуа байланысты жмыстара пайдалануа зада белгіленгени тртіппен шек ойылады. йелдер мен 18 жаса толмаан адамдарды ауыр жкті ктеруі мен олмен тасуына байланысты жмыстарда кімшілік жктерді тасу шін механикаландыру мен автомат ралдарын, баса да жабдытарды кздеуге міндетті. Егер ауыр жкті ктеру мен тсіру кезінде жк зиян келтіретін жадайда олмен тасу тоталуа тиіс. Ауыр жкті олмен ктеру мен тасуа байланысты жмыстара екіабат йелдерді ебегін олдануа тыйым салынады. Екіабат йелдер медициналы орытындыа сйкес задарда белгіленген тртіппен ндірісті ауіпті жне зиянды факторлары серін болдырмайтын баса жеілірек жмыса ауыстырылады.

Мгедек ызметкерлерді ебек жадайына байланысты кодексті 223-бабында, "Ебекті нормалау, ебекаы тлеу жне ебекті орау жадайлары, жмыс режимі, ксіптерді оса атару тртібіт техникалы, санитарлы, гигиеналы, ндірістік-трмысты жадайлар, сондай-а тараптар келісімі бойынша ебек шартыны, жымды шартты зге де жадайлары баса ызметкерлер мен салыстыранда мгедек ызметкерлерді жадайларын нашарлата немесе ытарын шектей алмайды",-делінген. 1 жне 3топтаы мгедек ызметкерлерге аптасына 36сааттан аспайтын затыы ысартылан жмыс уаыты белгіленеді жне олара жымды шартта белгіленген осымша жеілдіктер берілуі ммкін. Кодексті 4-блімінде ебек саласындаы леуметтік ріптестік пен жымды атынастарды йымдастыру мен зара келісімдер жасасу тртібі, жымдарды шартты мазмны жне жымды ебек дауларын арауды тртібі белгіленген. Кодексте леуметтік ріптестік республикалы дегейде, салалы дегейде, ірлік дегейде жне йым дегейінде йымдастырылуы ммкін. леуметтік ріптестікті тараптары болып тиісті атарушы доргандар атынан мемлекет, белгіленген тртіппен укілеттік берілген з кілдері атынан ызметкерлер мен жмыс берушілер саналады. Келісімдер азастан Республикасыны аумаында орналасан, млкіні меншік иелері, рылтайшылары немесе акционерлері шетелдік жне зады тлалар не шетелдік атысуы бар йымдар болып табылатын йымдара да олданылады. жымды шартта ебекке аы тлеуді нормалау жне ебек істеу жрдемаылар мен темаы тлемдерін тлеу, разрядаралы коэффициенттерді белгілеу, демалу уаытыны затыы, медициналы сатандыру кепілдіктері, ебек ауіпсіздігі мен ебекті орайды аржыландыру, оршаан ортаны орау.

Кодексті бесінші блімі ебек ауіпсіздігі жне ебекті орауа баытталан. Онда ебек ауіпсіздігі мен ебекті орауа байланысты мемлекеттік с аясат, ызметкерлер мен жмыс берушіні ытары мен міндеттері, ебек ауіпсізздігін жне енбекті орауды йымдастыруды талаптары, жазатайым оиалар мен зге де заымдануларды тергеп-тексеру мен есепке алуды жолдары задастырылан. Осы блімні 321-бабында жмыс орындары орналасан имараттар мен жмыс жабдытары оларды функционалды масатына жне ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау тааптарына сай болуы, жмыс орындарындаы микроклимат , табии жне жасанды жарытылы, шу мен дірілді млшері белгіленген нормаа сай болуы, ауіпті ндірістік объектілерде жмыс жргізу шін ызметкерлерді жеке орану ралдары болуы тиіс деп крсетілген.

Ебек шартыны (контарктыны) шарттары ебекті орау жніндегі задар мен баса да нормативтік актілерді талаптарына сай келуі тиіс. Азамттарды денсаулы жадайына жапайтын жмыса абылдауа тыйым салынды.

Ксіпорын денсаулы сатау органдары белгілеген тртіпке сйкес медициналы тексерулер ткізуді йымдастыруа міндетті. ызметкерлерді медициналы тексерулерден жалтаруа аысы жо, жалтаран кезде олар жмыса жіберілмейді.

Ксіпорын зіні ызметкерлерін ндірістегі жазатайым жадайдан жне ксіби аурулардан олданылып жрген задарда белгіленген жадайларда міндетті трде сатандырады.

ызметкерлерді денсаулыына немесе міріне ауіп тнетін жадай туан кезде ол жмысты тотатып, дереу бл туралы кімшілікке хабарлайды, ал кімшілік сол жадай расталса, жмысты тотатуа жне осы ауіпті жою жніндегі шараларды олдануа міндетті.

Ксіпорынны жмысы ебек ауіпсіздігіні талаптарына сай келмегендіктен тотатылса, тотатылуды барлы кезеінде ызметкерді орташа жалаысы саталады.

ызметкерден ксіби ауруды алашы белгілері білінсе, кімшілік медициналы орытынды негізінде оны айта мамандандыру кезеінде орташа айлы жалаысын сатай отырып, біра он екі айдан асырмай, баса жмыса ауыстыруа тиіс.

Ебекті орау жніндегі оудан, нсау алу мен білімін тексеруден тпеген адамдар жмыса жіберілмейді.

Осы блімде ебекті орау жніндегі за жне баса да нормативтік актілерді бзаны шін жауаптылы мселелерді белгілеген. Оларды бастылары:

- Ксіпорын ебекті орау заыны талаптарын амтамасыз етпегені шін за алдында экономикалы жауапкершілікке тартылады.

- ызметкерлермен болан жазатайым жадай жне ксіби аурулар нтижесінде зардап шеккендерге тленетін темдік тлемдерге байланысты шыындарды тейді.

- Бл арада зиян млшерін белгілеген тртіп бойынша трелік сот белгілейді жне ндіреді.

Ебекті орау жніндегі за жне зге де нормативтік актілерді бзаны шін кінлі не адаалау мен баылауа кедергі келтіруші лауазымды адамдар задарда белгіленген тртіп пен кімшілік, тртіптік, материалды немесе ылмысты жауапа тартылады.

Кодексті алтыншы блімінде азакстан Республикасы ебек занамасыны саталуын баылауды талаптары задастырылан.

Заа сйкес, ебек занамасыны саталуын баылау мен адаалау мемлекет тарапынан жне оамды йымдар тарапынан іске асырылады.

кіметі,укілетті орган жне оны ауматы блімшелері жзеге асырады.

азастан Республикасыны кіметі осы саладаы мемлекеттік саясатты негізгі баыттары мен бадарламаларын зірлеп,оларды іске асырылуын амтамасыз етеді жне ебек ауіпсіздігі мен ебек орауды мемлекеттік баылауды тртібін белгілейді.йымдарда азастан Республикасы ебек занамасыны саталуын мемлекеттік баылауды мемлекеттік ебек инспекторлары жзеге асырады.Мемлекеттік ебек инспекторлары Ебек кодексі белгілеген талаптарыны саталуын баылайды,ндірістік жарааттану мен ксіби науастануды себептеріне талдау жасайды,ндірістегі жазатайым оиаларды тергейді,жауапты басшылар мен адамдарды біліміне тексеру жргізеді,обьектілерді пайдалануа абылдау жніндегі комиссияа атысады жне ызметкерлер мен жмыс берушіні ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау мселелеріне байланысты тініштерін арайды.

Жмыс беруші жмыс орындарында ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау жніндегі белгіленген талаптарды сатау жне аныталан бзушылытарды жою бойынша жедел шаралар абылдау масатында ішкі баылауды жзеге асырады. Ішкі баылау ебек жадайларыны жай-кйін адаалауды йымдастыруды, ндірістік баылауды деректеріне жедел талдау жргізуді,туекелдерді баалауды жне аныталан сйкессіздіктерді жою жнінде шаралар абылдауды амтиды.

ызметкерлеріні саны 50-ден асатын ндірістік йымдарда ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау талаптарын сатау шін ішкі баылауды жзеге асыру масатында жмыс беруші ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау ызметін рады.Ол з мртебесі бойынша негізгі ндірістік ызметтерге теестіріледі.

ызметкерлеріні саны 50-ге жетпейтін жмыс беруші ызмет ерекшелігін ескере отырып,ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау жніндегі маманды лауазамын егізеді немесе ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау жніндігі міндетті баса мамана жктейді.

Ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау жніндегі ызметті немесе маманны ебек ауіпсіздігі мен ебекті орау талаптарын орындау жніндегі нсауларын йымны барлы ызметкерлері орындауа міндетті.

Ебекті орау жне ебек жадайын жасартуда ксіподатар йымы лкен рл атарады.йымдардаы ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау саласындаы оамды баылауды йымны ксіпода органы таайындайтын,ал ол болмаан кезде ызметкерлерді жалпы жиналысы сайлайтын ебекті орау жніндегі оамды инспектор жзеге асырады.Ебек ауіпсіздігі жне ебекті орау жніндегі оамды инспектор йымдаы нормативтік-ыты актілерді саталуын тексереді жне тексеруді орытындысымен аныталан за бзушылыты жою туралы сыныстар енгізеді,ндірісте болан жазатайым оиаларды тергеу жніндегі комиссияны рамына кіріп,болашата ондай оиаларды болдырмауды іс-шараларын жасауа атысады.

Ксіподатар ызметкерлерді ебектегі міндеттеріне байланысты мертігуден немесе денсаулыа зге заым келтіруден шеккен зиянны орнын толтыруа ыын орап, ызметкерлерді ебекті орау ыына ысым жасауды баса да жадайларында талапкерлік арызбен сота жгіне алады. .Жмыс істеушілерді азастан Республикасыны Ебек кодексін, ебек орау жніндегі белгіленген ережлер мен нормаларды, техника ауіпсіздігі жніндегі нсауларды, сондай-а мемлекеттік адаалау органдары мен ебек орау орындары нсауларыны орындалуына баылау жасау.

Дріс 6.Ебек орау ызметіні атаратын рекеттері.

Ксіпорынны Ебек орау ызметі белгіленген міндеттерге сай мынандай рекеттерді жзеге асырады:

Ксіпорындаы ебек орау басармасы жйесіні жасалуын, ндіріске енгізілуін жне тиімді пайдаланылуын амтамасыз етеді.

Ебекті ауіпсіздігі мселелеріне атысты ксіпорынны функционалды жне ндірістік блімшелеріні жмысын йлестіреді жне ксіпода йымдарыны ебек орау жніндегі кілдерімен, сондай-а ебек орауды айматы басармасыны ызметкерлерімен бірлесе рекет етеді.

Ксіпорынны ебек ауіпсіздігі траты жмыс істейтін комиссиясыны ызметін йымдастырады.

Тиісті блімдермен жне ызмет трлерімен бірлесе отырып, ебек орауды жадайына баылау жасауды жзеге асырады жне р ызметкерді жмыс орнындаы ебек жадайымен жне ебек орауды ахуалы жніндегі наты жне толы апаратпен амтамасыз етеді. ызметкерлер тиісті дербес ораныс ралдары, олара жасалатын жеілдіктер мен тлемдер туралы толы хабардар етеді.

Жмыс орындарын ебек орауды жадайлары бойынша аттестациядан ткізуді йымдастырып, оан тікелей басшылы жасайды.

ндірістік дерістер мен жмыстарды жргізуді ауіпсіздігін, ндірістік жабдытарды, имараттар мен рылыстарды, трмысты ызмет орындарын пайдалануды техникалы ахуалын жне дрыстыын баылайды.

Далануды техникалы ахуалын жне дрыстыын баылайды.

Жмыс істеушілерді стпен, сабынмен,майлы кйені жуып кетіретін жне зиянсыздандырылатын ралдармен, сапалы, мемлекеттік стандарттара сйкес келетін,ндірісті техникалы жадайлары мен ахуалына сйкес ая киімдермен жне баса дербес ораныс ралдарымен амтамасыз етілуін баылайды, оларды абылдауды,сатауды,тазалауды,жууды жне жндеуді барысын тексереді.

Жмыс істеушілерді жмысты ауіпсіз тсілдерін дер кезінде жне тере оып уйренуін,жмысшыларды бл саладаы білімін арттыру масатымен нсау берілуін жне оны алай мегергенін тексеруді,нсау беру жніндегі тіркеу жураналын дрыс жргізуді баылайды.

Ксіп орынны белгілі блімдері шін алдын-ала белгіленген стандарттара, ережелерге жне баса да нормативтік жаттара сай ебек орау мселелері жніндегі техникалы жаттарды болуын жне оны дрыс жргізілуін баылайды.

Жмысшылар мен инжинер-техрник ызметкерлерді жмыса алаш кірер кездегі нсау алуыны бадарламасын жасайды, ксіпорына келген ызметкерлерді сол бадарламамен жете таныстырады.

Басышылар мен мамандарды білімін тексеру жніндегі траты жмыс істейтін эмтихан комиссиясыны жмысын йымдастырады жне оны дрыс ткізілуін амтамасыз етеді. Комиссияны жмысына білімі тексеруден ткізілген адамдар да тартылады. Басшылар мен мамандарды білімін тексеруді нтижелері хаттама арылы бекітіледі.

Ебек ауіпсіздігіні ережелері мен нормалары бзылан жне жмыс барысында кемшіліктер айындалан жадайда оларды жедел жою жніндегі ксіпорын басшыларына баса лауазымды адамдара жазбаша ескертпе беріледі.

Мндай жазбаша ескертпелер ксіпорын басшысыны кімі арылы ана згертіледі.

Жмысты жргізуді ауіпсіздігі жніндегі азіргі олданылып жрген нсауларды,ксіпорын стандарттарын (КСТ) ескертпелер жасайды жне айта арайды,цехтар мен ызмет жйесін жасауа тсілдемелік кмек крсетеді.

Ебекті орау кабинетіні жмысын йымдастырады, оны ажетті оу жне крнекті ралдармен , оуды техникалы жабдыдарымен,т.б. амтамасыз етуді шаралары белгілейді.

Ксіпорынны блімшелерін нормативті жаттармен,ережелермен,нсаулармен,плакаттармен жне ебекті орауа ажетті баса да оу ралдарымен камтамасыз ету шараларын абылдайды.

Жмыс істейтін адамдарды барлы тобыны азастан Республикасыны Ебек кодексін оып-йренуін,ебекті орау мселелерін белгіленген тртіп бойынша байаулар, конкурстар,лекция оу,крмелер йымдастыру ,нсауларды жне диафилмьдерді крсету сияты баса да шаралар арылы насихаттауды йымдастырады.

Тиісті блімдермен, ызмет трлерімен бірге ебек жадайларын жасарту мен сауытыру жніндегі шараларды йымдастырады.Бл шараларды жинатайды жне оан талдау жасауды йымдастырады.

Ксіпорын блімшелеріндегі ебек жадайларыны жалпы ахуалына кем дегенде р тосанда бір рет талдау жасайды ,сондай-а ебек ауіпсіздігіні ережелері мен нормаларыны бзылуы,жмысты ауіпсіз жргізуді нсауларын бзу шараларына талдау жасайды, ткізілген шаралар мен абылданан шешімдерді тиімділігін талылайды.

жымды шартты «Ебекті орау» блімін зірлеуді, ебекті орау жніндегі номенклатуралы шараларды жзеге асырылуын амтамасыз етеді.

ндірістегі айылы жадайларды, ксіби аурулар мен апаттарды зерттеу ісіне атысады жне оларды есебін жргізеді.Талдауды материалдарын облыстаы ебекті орау басармасында тіркеуден ткізеді. айылы жадайлара жсалан талдауларды орытындылары бойынша тиісті блімшелерді ызметкерлерімен бірге болашата ондай жадайларды болдырмауды алдын алу шараларын белгілейді жне ондай шараларды жзеге асырылуына баылау жасайды.

Цехтарды,блімдерді жне ызмет трлеріні басшыларына ксіпорында орын алан айылы жадай лар,сондай-а зге ксіпорындарда кездескен,осы тріздес айылы жадайлар жнінде хабарлай отырады.

ндірістік жабдытар мен объектілерді ауіпсіздік ралдарымен жаратандыруа баылау жасайды.

айылы жадайларды алдын алатын жне оан тосауыл жасайтын нерлым жетілдіірілген рылылар мен ондырыларды жасап,ндіріске ендіруге атысады,баса да ораныс ралдарын жне бл шараларды тиімділігіне талдау жасайды.

Стандарта сай емес жабдытара,жаа ндіріс рылысына,жeкелеген цехтарды,санитарлы трмысты орындарды айта руа,имараттарды рылыстарды жне технологиялы жабдытарды крделі жндеуден ткізуге жасалан жобалы-техникалы жаттарды талдауа атысады.

Жаадан салынан жне айта рылан ндірістік объектілерді,санитарлы-трмысты жне оймалы имараттарды,жабдытарды,сондай-а технологиялы дерістерді абылдап алып,пайдалануа беру жніндегі комиссияны жмысына атысады,жаа техника лгілерін сынатан ткізуге жне ндіріске енгізуге белсене ат салысады

Ебекті орау мселелерді жніндегі бйрытарды,шешімдерді,нсауларды,кімдерді жобаларын,тсілдемелік жне жалпы шолулы жаттарды даярлайды.

Ебекті орауды айматы басармасымен,мемлекеттік адаалауды жергілікті органдарымен,ылыми зерттеу институттарымен жне баса да йымдармен ебекті орау ызметіні міндетіне кіретін мселелер бойынша жедел байланыс жасауды жзеге асырады.ылыми-зерттеу жне жобалы-рылымды йымдарды ебекті орау саласындаы сыныстары мен жаалытарын ндіріске енгізуді йымдастырады жне оан баылау жасайды.