Дірілді адам организміне сері.
Аз арындаы жергілікті дірілді организмге пайдасы да бар (медицинада). Ал діріл арыны скен сайын зияны артып патологиялы згерістерге-діріл ауруларына кеп соады. Тменгі жиіліктегі (35 Гц дейін) діріл нерв-булшы ет, озалыс аппараттарыны патологиясына келеді. (олды, нерв тамырларыны бзылуы, теріні сезгіштігіні тмендеуін, сйектер мен буындарды микрожарааттары, сйектерде пайда болатын блтытар т.с.с.).
Тменгі жиіліктегі жалпы діріл іш рылыс органдарыны озалуына, оларды булшы еттеріні згеруіне, омыртаны жктемесіне, нерв жйесі жмысына сер етеді.
Ішкі органдара дірілді сері, аза мшелеріні жиілігіні згеруіне сер етеді (адамны денесіні жалпы жиілігі 6 Гц, ішкі органдар жиілігі 8 Гц, басты жиілігі-25 Гц, орталы нерв жйесі 250 Гц).
Шу мен дірілді серін азайту шаралары:
1) Шу мен дірілді пайда болан жерінде жою.
а) техникалы рдістегі шу, дірілді кп беретін машиналарды шу, дірілі аз машиналара ауыстыру.
б) машина детальдары арасындаы саылауды реттеу.
с)машина рылысына шу, діріл шыармайтын материалдарды пайдалану.
2) Шу мен дірілді оларды таралу жолында жою.
а) Машинаны шулы бліктерін ндатау, оршау, ошаулау.
б) Шуды азайту шін жтыш аландарды пайдалану (экрандау).
3) Жеке басты орау рал-жабдыты пайдалану.
4) Санитарлы жне йымдастыру шараларын ойластыру (Мекеме жмыс орындарына санитарлы орау айматарын жасау, шулы машиналарды ошаулау, адамны шулы, діріл млшері кп жерлерде болуын азайту т.с.с.).
Дріс 11. ндіріс орындарын жарытандыру ,жарытандыруды адам организміне сері. Жары кзіні трлері. Жарыты техникалы крсеткіштері жне жарытандыруды млшерлеу
1. Жары – тіршілік кзіні бір блігі. Жары азаны оршаан ортамен байланысын амтамасыз етіп ана оймай оан биологиялы жне уат кшін береді.
Жары негізгі биологиялы процестеріні жруін жандандыратын уат кзі. Соны серінен азаны зат алмасу, су, тымды жаластыру жйелері жмысы да реттеледі.
Ал ндіріс ортасын жарытандыру дрежесі ебеккерді жмыс жадайын жасартады, шаршауын тмендетеді, ебек німділігі мен німні сапасыны жоары болуына тікелей сері бар.
Жарыты кн кзіне немесе аспан денелерінен пайда болан трін – табии жары дейміз де, электр шамы арылы пайда болан жарыты – жасанды жары дейміз. Кн кзіні жары шамасы жерді кнді айналуына, атмосфераны оптикалы жадайына, ауа райына, жарыты шаылысуы мен жтылуына байланысты.
Жасанды жары шамасы электр шамдарыны техникалы крсет-кіштеріне байланысты.
Кн сулесі спектрі зіні биологиялы сері бойынша ш трге блінеді. Кн сулесі спектріні толын зындыы 380-760 нм блігі кзді кру нервтеріне сер етіп жары былысын тудырады.
100-380 нм зындытаы суле толындар ультра клгін (радияциялы)
760-340000 нм суле толындар инфраызыл (жылу сулелері) деп аталады. Олар (кру) жары былыс тудырмайды.
Жарытандыруды сапасын крсететін негізгі техникалы жары крсеткіштері болып – жары кші (J), жары шамасы (Е), шаылыстыру коэффициенті ж , жту коффициенті ж , ткізу коэффициенті ж , жары аыны (Ф) , жарытану дрежесі Я (Яркость), кру нысаны мен фон арасындаы контраст, жарыты шамасыны згеруі жне жарыты біргелкілік коэффициенті саналады.
Жары аыны (Ф) – кзге сер ететін сулелі энергияны кші, лшем бірлігі Люмен (лм). Жары кші (J) – жары аыныны кеістікте таралу тыыздыын крсетеді.
; мндаы – кеістіктегі таралу брышы
Жары кші лшем бірлігі кендела (КД).
Жары шамасы (Е) деп – жары аыныны аудан бірлігіне тскен тыыздыын айтамыз.
Е 
, лшем бірлігі люкс (лк)
Жары шамасын лшейтін аспап люксмтр деп аталады.
имараттарды жарытандыруды млшерлеуді екі дісі бар: геометриялы жне техникалы жары крсеткіші арылы.
Табии жарытандыру кн сулесін бйірден тсіру , жоарыдан тсіру жне аралас болып блінеді. Блмені табии жарытандыруды геометриялы млшерлеу мні болып жары тсетін ойы пен блме едені ауданы арасындаы атынасты анытау болып табылады. Ол рине блмені пайдалану жадайына байланысты. ндірістік блмелер шін – табии жары коеффициенті е = F*n/f = 1/10
F – терезе ойыы ауданы, n – терезе саны, f – еденні ауданы .
Ал табии жарытандыруды техникалы лшеу ралымен анытауа ммкіндік боланда табии жары коеффициенті тмендегі
e= Ei/Ec *100% формуласымен аныталады.
Мндаы Ei - блме ішіндегі нктені жары шамасы, Ec – кн кзі берген сырттаы жары шамасы.
Бл жадайда е табии жары коеффициенті блмеге кн кзі берген жары шамасыны анша пайызы тсіп транын крсетеді. ндірістік жарытандыруды млшерлеу бойынша табии жары коеффициенті мні, жарыты тсіру дісіне байланысты 0,5-тен 10 бірлік шамасында болуы керек.
Ал жасанды жарытандыруды млшерлеу –жары шамасы (Е) люкспен крсетіледі. Оны млшері кру жмысыны сипаттамасына (е жоары длдіктегі-I разряд , те жоары длдіктегі – II разряд, жоары длдіктегі – III, орта длдіктегі – IV разряд , аз длдіктегі Vразряд, жары шыарылатын заттармен жмыс кезінде VII жне жалпы баылау шін длдіктегі - VIII) кретін нысанны размеріне (0,15мм-ден 5мм-ден арты) контраст, фон крініске арай беріледі.
ндірістік блмелерді жарытандыруа ойылатын талаптар
ндіріс орындарын жарытандыру дістері
3. Блмені жарытандыруа жне жасанды жары кздеріне тмендегідей санитарлы – гигиеналы талаптар ойылады.:
1. Жарытану дрежесі (Я) барлы жмыс абаттарында бірдей болуы керек.
2. Жмыс орындарындаы жары шамасы кру нориасына сйкес болуы керек.
3. Жары тсетін жазытытара клеке тспеуі ажет. Клеке кретін згертіп , кзді шаршатады. сіресе озалмалы клекелер ауіпті, жарааттануды кбеюіне сотырады.
4. Тскен жары тікелей немесе айтара шаылыспауы ажет. Жарыты тскен беттен шаылысуы да жары дрежесін сіріп , кзді шаршатып , жраат алуа кеп соады.
5. Жары шамасы уаыт ткен сайын згеріп (жыпылытап) трмауы керек.
6. Жары аыны нысана баытталып, шам – жадайа сйкес тадалынып алуы керек.
7. Жары кзі рылысы пайдалануа олайлы, сенімді , ктуге арапайым жне ауіпсіз болуы ажет.
4. Жасанды жары кздеріне
· ыл-ызулы шамдар
· Люминесцентті (газоразрядты) шамдар пайдаланады
имартаттаы шамдарды орналасуына байланысты жарытандыру:
· Жеке жмыс орнын жарытандыру
· Жалпы блмені жарытандыру
· Аралыас жарытандыру болып шке блінеді.
Жарыты пайдалану масатына байланысты жарытандыру:
· Жмысшы жарытандыру (нормаа сйкес)
· Апатты жарытандыру (апат кезінде адамдарды эвакуация жасау шін немесе жмысты уаытша жргізе тру шін, норманы 15-20% райтын)
· Кезекші жарытандыру – норманы 25-30% райтын болып блінеді.
Баылау сратары:
1. Жарыты адам азасына андай серлері бар?
2. Жары рылысын андай теориялармен тсіндірміз?
3. Жарыты негізгі крсеткіштері андай?
4. Жмыс орындарын жарытандыруа андай санитарлы-гигиеналы талаптар ойылады?
5. Жмыс орындарын жарытандыруды андай тсілдерін білеміз?
Дріс 12. ауіпсіздік техникасыны негіздері. Электр тоынан орауды техникалы ралдары жне йымдастыру жолдары ндіріс рал-жабдытарына жне ндіріс процестеріне ойылатын ауіпсіздік талаптары
азіргі кезде электр тоы мірде, шаруашылыта жиі пайдаланылады, оны кмегімен нелер ауыр деген жмыстар жеілдейді, ндірс мдениеті жоарылайды. Ауыл шаруашылыында электр тоыны айнымалы // трі олданылады, ол трт сым арылы беріледі, жиілігі 50-Гц, кернеулігі 300 В.
Электр тоыны ауіптілігі сонда, йткені оны кзбен крмейміз
Сонымен, электр тоыны адам организміне андай сері бар десек, олар: жылулы (термикалы); химиялы; биологиялы; механикалы.
Электр тоыны серінен адам екі трлі жараат алады:
1.Электрожараатдегеніміз электр тоыны жне электр доасыны серінен пайда болан зиянды айтады.
Электр соы дегеніміз тірі ткандарды ретсіз жмысын оздыратын процесс.
Электр соыны серінен организм ткандары трт трлі патологиялы згерістерге шырайды:
1.Блшы еттерді тітіркенуі /тартылуы/ адам есінен танбайды.
2.Блшы еттерді тітіркенуі адам есінен танады, здігінен босай алмайды.
3.Жарааттануша есінен танып, тыныс жне жрек жмысыны жйесібзылады.
4.Клиникалы лім.
Электрошокдегеніміз электр тоыны серінен болатын адам организміндегі жйке рефлекторыны згерісі.
Электр тоыны заымдаушы серлері /факторлары/:
1.Электр тоыны тріне байланысты, олар:=,
2.Электртоыны жиілігіне, Гц /f/ бізде айнымалы то кзі // пайдаланылады да жиілігі 50 Гц, ал адам организміне ауіптісі 20 1000 Гц.
3.Электр тоыны кшіне байланысты, J, А,мА. Адам организміне сер ететін е кіші токты млшері 0,5...1,5 мА, жібермейтін ток 10...15 мА, ауіпті ток 50 мА жне одан жоары.
4.Электр тоыны кернеулігі, И, В, біз пайдаланатын электр кздерінде 127, 220, 380В болады, бларды брі тірі организмдерге ауіпті, ауіпсізі 12, 24, 36В.
5.Тоты денеден ту уаытына байланысты Т, С, уаытты млшері 1...30 с болуы ммкін.
6.Адам денесіні кедергісіне байланысты R, Ом. Адам денесіні кедергісі 100000...500 Ом арсында болады.
Ескерту-тері диэлектрик, ан мен блшы еттер ткізгіш болып саналады.
7.Адамны электр тоына жанасу трінен, олар: бір фазалы, екі фазалы болуы ммкін.
8.оршаан ортаны жадайына байланысты: олар ра болуы, ылалды болуы, ионданан болуы ммкін..
То кзіні ауптілігіне байланысты нерксіп рылыстары шке блінеді:
1.ауптілігі жоары емес рылыстар - іші ра жне диэлектрикалы едені бар рылыстар /осалы блмелер, инкубаторлар т.б./, ол шамы, 36В.
2.ауіптілігі жоары рылыстар – едені кірпіш, бетон, ааш болады да, бір ауіпті ндіріс факторы болады, ол ылалдылы 755 процент, 24В.
3.ауптілігі те жоары рылыстар – екі ндіріс аупі бар рылыстар – жоары ылалдылы жне зиянды заттар, ол шамы 12В.
ГОСТ бойынша «электр ондырыларыны рылысы» «ПУЭ» жне «ЭВЛ электр ондырыларын пайдалану тртібі» ПТЗ т.б. жаттар бойынша жргізіледі.
Электр ондырыларыны ауіптілігін азайтуды мынадай техникалы трлері бар:
1.ос бейтараптандыру дегеніміз бір то абылдаыштаы екі оашаландырылан бейтарап ондыры, оларды біреуі-жмысшы, екіншісі-осымша болады. Олады паспортында белгі болады. Бндай белгі трансформаторларда кезігеді.
2.Потециалды теестіру дегеніміз жанасу жне адам аралы кернеулікті азайту дісі.
3.орау айыркы – тез іске осылатын автоматтандырылан то кзін айырыш.
4.Кіші кернеулікті пайдалану дісі – кішірейткіш трансформаторлар, тзеткіштер арылы.
5.То кзіне ол жетпестігін амтамасыз ету арылы.
6.Жермен тйытандыру - дейі істелген ораышты жермен тйытандыру арылы.
Жермен тйытандыру жанасу мен адам аралы кернеулікті тмендетеді.
7.Нлдік сыммен тйытандыру.
IV.Эл. тоынан жараат алан адама кмек крсетуші зі то кзіне тсіп алмау жаын ойластыраны абзал. Жарааттанушыны то кзінен ажырату . Жбірденген адамды киімнен стап то кзінен босатады.
То кзінен босатаннан кейін алашы кмек крсету жолдарын арастыру керек.
андай да болмасын ндіріс ортасыны ебеккерге сер ететін зиянды жне ауіпті факторлары болатынын жоарыда атап ттік.
Яни, ебек ауіпсіздігі дегеніміз – жмысшыа (ызметкерге) ауіпті-зиянды ндіріс факторлары сер етпейтін ебек шарты. Осындай ебек шартын йымдастыру шін белгілі бір ережелерді сатап, наты шараларды іске асыру ажет екен.
ауіпсіздік техникасы дегеніміз – йымдастырушылы жне техникалы шараларды, жабдытарды кмегімен жмысшыа ндірісті аціпті факторлар серін болдырмау (жмысшыларды ауіпсіздік техника ережелерімен таныстыру, ажетті рал-жабдытармен амтамасыз ету, технологиялы процесті дрыс йымдастыру, оны жетілдіру, автоматтандыру т.с.с.)
1.ндірісте ауіпті жадайды тудырмас шін онда пайдаланылатын рал-жабды, рылылара тмендегідей талаптар ойылады:
1. рылыларды, жабдытарды жобалау, растыру кезінде оларды ауіпсіздігі талаптарына сйкес жасалуы.
2. ндірістік рылылар, оларды іске осу, пайдалану, жндеу, сатау кездерінде ауіпсіз болып, оршаан ортаа зиян келмеуі ажет.
3. рал-жабдыты рылысы, орау, сатандырыш блшектермен жабдыталан, автоматтандыруа, механикаландыруа ыайлы, эргономикалы жне кркемдік талаптара сай болуы ажет.
4. рал-жабды – оан сырты ортаны зиянды серіне ттеп беріп, жарылышты, рт аупін тудырмайтын болуы ажет.
5. рал-жабдыты жасалан материалдары белгілі беріктік, тзімділік дрежелерін амтамасыз етіп, оны алыстан басару, белгі беру, лшеу аспаптарымен амтамасыз етілуі керек.
6. Арнайы талап
а) Тама шикізатымен жанасатын рал-жабдытарды блшектеріне антикоррозиялы асиет беріліп шикізата зиянды сері болмауы ажет (иіс, дм).
б) Жасалан материалдары сілті, ышыл, тздарды серіне тзімді, жоары немесе тменгі температурадан асиетін згертпейтін, жйені тйытылыын сатайтын, жмыстан со беттері тама алдытарынан, кірден оай тазаратындай болуы ажет.
в) рал-жабды ша-тоза, зиянды газдарды стау рылысымен жабдыталып, міндетті трде санитарлы-техникалы шарттара сай болуы ажет (шу, діріл, рт аупі, т.с.с.).
Технологиялы процестерге ойылатын Е..-гі талаптары (бл талаптар техникалы жаттарда крсетіледі):
– Технологиялы процестерді басаруа, онымен жмыс істеуге, сол процесті ксіби игерген, денсаулыы жасы жне ауіпсіздік техникасы ережелері-мен танысан адамдар жіберіледі.
– Технологиялы тізбектер мен жмыс орындарындаы жадайлар санитар-лы-техникалы, кркемдік, гигиеналы талаптара сай болуы ажет (микроклимат, жмысты йымдастыру, жары, шу, діріл, асхана, демалыс, жмыс уаыты, т.с.с.)
– кімшілік ебекті дрыс йымдастырып (дем алу, жк ктеру, біралыпты-лыты азайту), жымды орау, ебекті механикаландыру, автоматтанды-ру дістерін іске асырып, ебеккерлерді арнайы киім, ж/б орау ралдары амтамасыз етулері ажет.
– Технологиялы рылыларды орналасуы, шикізат, нім, алдытарды орналасуы олайлы болып, ебеккерлерді ауіпсіздігіне сер етпеуі ажет.
Дріс 13. ауіпсіздік техникасыны негіздері.Технологиялы рал-жабдытарды пайдалану кезіндегі ауіпсіздік шарттары. ауіпсіздікті амтамасыз етуге арналан техникалы рылылар.
I. Жалпы ндірістік рылылара негізгі ндірісті жргізуге ажетті осымша ндіріс блімшелері жатады.
ысыммен жмыс істейтін ыдыстара химиялы, жылулы процестерді атаруа арналан, газдар мен сйытарды сатауа, тасуа арналан тйы ыдыстар жатады. Жоары ысыммен жмыс істейтін ыдыстар – осымша ауіпсіздік ережелерін сатауды ажет ететін рылылара жатады.
азандытарды баылайтын мемелекеттік органды – сала аралы тау-кен техникалы инспекция дейді. р ксіп орын азандытарды жмысын, техни-калы жадайын жылына бір тексеріп, баылау органдарына тіркеттіріп отыру-лары ажет.
азандытарда жмыс істеуге жасы 18-ге толан, дрігерлік тексеруден ткен, жаттары бар мамандар жіберіледі. азандыты ттенше жадайда тотату дісі
- отын жне ауа беруді тотату; тарту (тау) азайту
- от жанатын жерден ысты шоты тез алу
- шо алынан со ттін жретін жолдарды ашу (заслонка клеш есігін)
- азандыты негізгі бу, жылу жйесінен ажырату.