Тіс тоасыны рылуы жне дамуы
Тіс шгінділері
Тістерді бетінде рылан шгінділерді екі топа блуге болады.
І. Минералданбаан тіс шгінділері:
1) пелликула
2) тіс тоасы (зубная бляшка)
3) жмса тіс шгіндісі немесе тіс аы
4) ас алдытары
ІІ. Минералданан тіс шгінділері:
1) ызылиексті тіс тасы;
2) ызылиекасты тіс тасы.
Тіс тоасыны рылуы жне дамуы
Тіс шыаннан кейін кутикуламен немесе шыа пайда болан абыпен жабылан. Жре келе тіс кіреукесі ешандай рылымсыз абатты абыпен жабылады.
Тіс бетінде екі рылымды ажыратады: біріншілік кіреуке кутикуласы (стігі жне астыы) жне пелликула. Тістер таам шайнау ызметіне байланысты жре келе кутикула жойылып, орнын пелликула жабады жне кутикула тістерді жанасу беттерінде мойын аймаында саталып алады.
Пелликула – сілекей туындысы, аминышылдарынан жне полисахаридтер рылатын анттардан (сахара) турады. Пелликула гидроксиапатит кристалдары беттерінде рылады деген кзарастар бар. Пелликуланы алыдыы 1-10 мкм.
Электронды микроскоппен зерттегенде пелликула ш абаттан трады: екі абаты кіреукені бетінде орналасан, ал шінші абат кіреукені сырты абатында призмалар штарыны арасына кіре орналасан. Пелликуланы беті тегіс емес, са ойытар жне тістісікті сінділері бар.
Пелликула кіреукені минералсыздануын 4-6 рет тмендетеді. Пелликуланы кп аумаын тіс аы (налет) немесе тіс шгіндісі (отложения) жауып жатыр.
Пелликуланы рлі арылы: бір жаынан кіреукені ышылды заттарынан сатап, ораныс ызметін атарса, екіншіден микрооргнаизмдерді бетіндегі ойы-уыстарына бекуіне жадай жасап, тіс аыны немесе тіс тоасыны рылуына ммкіндік туындатады.
Тіс аы.Тіс аы (зубной налет) немесе тіс тоасы (зубная бляшка) а тсті жмса зат, алыдыы 5-тен 200 мкм дейін, кбінесе тісті мойын аймаын немесе барлы беттерін жауып жатады. Тіс аыны рамына белгілі рылымсыз органикалы заттар жне бактериялар колонияларыны шоыры кіреді.
Тіс тоасыны рылуы белгілі бір реттілікпен жзеге асады: 1) бактерияларды тіс пелликуласына бекуі; 2) клеткадан тыс рылымны (матриксті) пайда болуы. 3) бактерияларды сіп кбеюі жне тіс тоасыны (аыны) пайда болуы.
Silvestone бактерияларды тіс пелликуласына бекуіні тменгі кезедерін ажыратады.
1) микромолекулаларды адсорбциялануы;
2) мобильді (елгезек) бактерияларды химиялы бекуі;
3) беткей аймата бактерияларды айтымды тратануы;
4) айтымсыз тратануы;
5) екіншілік микрофлораны дамуы.
Клеткадан тыс рылымны (матрикс) пайда болуы микроорганизмдерді ызметіне байланысты жне екі рамнан (компоненттен) трады: белоктардан (сілекейді гликопротеиндері туындылары) жне бактериялы экстрацеллюларлы (клеткасыртты) полисахаридтерден.
Белокты компонент микроорганизмдер блетін ферменттерді кмегімен сілекейден сиал ышылдарыны шгуі нтижесінде рылады жне тіс аыны 10-40% клемін райды. Тіс аыны матрицасы ылалды гель трінде рылады, бактерияларды сіпкбеюіне олайлы орта болып табылады жне бактериялардаы зат алмасу німдерін сырта шыармайтын кедергі болып, оларды бактериялара арсы агенттерден орайды. Тіс тоасыны кмірсулы рамын зерттегенде аныталаны: аты ра блігіні еритін фракциясында 6,9%, ал ерімейтін фракциясында 11,3% кмірсулар бар.
Тіс аы сазаразаа бай жмса таам жеген кезде жылдамыра рылады.
Тіс аында бактерияларды 325 типі орын тепкен, 1 мм3 (1 мг) тіс аында 200 млн.жуы бактериялар аныталан. Оларды ішінде басым кпшілігі – стрептококтар жне оларды р трлері: Str.mutans, Str.sanguis жне Str.salivarius. олара анаэробты ашу (іру) рдісі тн.
Тіс аындаы ашу рдісіні белсенділігі таамды затты рамындаы кмірсуларды млшеріне байланысты. Ортаны Рн-ы анттар ашыан кезде бірнеше минтті ішінде тез тмендейді (6-дан 4-ке дейін) жне бастапы дегейіне (Стефан исытыы) баяу ктеріледі. Тіс аында ст ышылынан баса мырса, май, пропион жне баса органикалы ышылдар рылады. Бактериялар (микроорганизмдер) сілекейде йымдаспаан жадайда орын тепкен. Егер тістерді тазаламаса, 1-2 туліктен кейін беттерінде тіс аы (ез) деп аталатын биологиялы жара пайда болады. Тазаланан тіс бетінде бактерияларды бірнеше трлері ана колониялар ра алады жне бл рдіс оларды пелликуламен жабылан тіс бетімен ара атынасына байланысты. Бактерияларды алашы трлерін колонизациялау пионерлері деп атайды (Axelsson P76 2000).
Тіс бетіне жабыса орын тепкен бактериялар кбейе бастайды жне колониялар саны седі, микробты ортаны ішінде олар бір-бірімен физикалы жне физиологиялы атынаса тседі.
Осыдан кейін тіс аыны (микробты ааты немесе микробты тоаны) рылу кезеі басталады жне ол бірнеше кезенен трады:
Бірнеше кезеі: 1-2 тулік ішінде ызылиекпен жанасан тіс беті бактериялар жабады жне брыны колониялара жабысады.
Екінші кезеі (3-4 тулік): аты сырты беті грамо таяшалар абатымен жабылып, алыдай тседі;
шінші кезеі (4-7 тулік): а ызылиек астына арай теді, бактериялар мен оларды міршедігінен туындаан заттар ызылиек сайында айналыма тседі.
Тртінші кезе (7-11 тулік): жаа бактериялар тобы (спирохемалар жне б.) осылып, апен ызылиек сайы толады.
Бл жетілген а, оны консистенциясы аттылау, бактериялармен шамадан тыс аныандытан, жаа бактериялара орын табылмай алады. Уаыт оза келе бактериялар ызылиек астына (ызылиек сайына) кптеп ауысады жне бл рдіс арандатушы асиетке ие болады.
Тіс аыны тістер бетінде, ызылиек сайында шамадан тыс рылуы тісжегі жне пародонт абынуларыны бірден-бір себебі болады деп орытуа ммкіндік береді.