Минералданан тіс шгінділері
Минералданан тіс шгінділері немесе тісті атты шгінділері (минерализованные или твердые зубные отложения) рылу жегіне байланысты екі трге блінеді, ызылиексті тіс тасы жне ызылиекасты тіс тасы. Пародонты алыпты жадайды зінде адамдарды 80% ртрлі дрежеде тісті атты шгінділері орын алады. ызылиексті тіс тасы жиірек кездеседі жне 9-15 жас арасындаы балаларда 37-70% райды. Жасы 16-22 арасындаы жастарда ызылиексті тіс тасы 44-88%, ал 40-тан асан адамдар арасында 86-100% жадайда орын алады. ызылиекасты тіс тасыны рылуы сирегірек, біра 40-тан асан адамдарды райсысында аныталады деуге болады.
ызылиексті тіс тасы тіс бетінде ызылиек жиегінен жоары орналасады, тс ашыл немесе ашыл-сары тсті, консистенциясы атты немесе тыыздалан топыратікіндей. Оны тсіні згеруі таамдарды рамындаы пигменттік заттара жне темекіге де байланысты болады.
Тіс тасыны тсі ашытау болса, консистенциясы да жмса болады жне кп млшерде рылады. оюлау тсті тіс тасы атты болып келеді, баяу жне аз млшерде рылады.
ызылиексті тіс тасын сілекей типті тас деп те атайды. Себебі, бл тасты рылуына ажетті органикалы жне минералды заттар сілекейден блінеді.
ызылиексті тіс тасы кбінесе лкен сілекей бездеріні шыарушы ттіктеріне жаын орналасан тістер бетінде жиірекрылады. Олар жоары лкен азу тістерді ртта, тменгі крек тістерді ерінжа беттері.
ызылиексті тасыны 70-90% бейорганикалы, ал алан органикалы заттан трады. Бейорганикалы затты рамына кальций фосфаты (75,9%), кальций карбонаты (3,1%), магний фосфаты жне те аз млшерде баса металдар туындылары кіреді. Бейорганикалы заттарды рамында кальций 39%, фосфор 19%, магний 0,8% жне карбонаттар 1,9% райды. Сонымен атар микроэлементтерді лкен тобы: натрий, цинк, стронций, бром, мыс, марганец, волфрам, алтын, алюминий, темір, фтор кіреді.
Бейорганикалы рамны 2/3 блігін кристалды заттар немесе апатиттер (гидроксиапатит магнийапатит, октакальций фосфат, брусит) райды.
Т.Л.Пилат жне Б.А.Савостинні (1983) зерттеулеріне сйенсек, ызылиексті тіс тасыны минералды компонентін ш трлі апатит (гидроксиапатит, фторапатит, франколит) райды.
Тіс тасыны рылымды белгілерінде ртрлілік байалады (А.А.Колесов, 1960) жне оларды негізгі ш топа блуге болады:
1) кристалды-тйіршікті;
2) центрленген-абытар пішіндес;
3) колломорфты.
Тіс тасыны кристалдоптикалы асиеті оны рамындаы аморфты (органикалы) жне кристалды заттарды пайызды атынасына байланысты. рамында минералды рамы аз болан жадайда тіс тасында кристалды-тйіршікті рылым басым жне крсталдар органикалы зат абаттарында ретсіз орналасады. Кальций фосфаты клемі 0,1-0,25 мм кеуекті тйіршіктер рады.
Тіс тасы кптеп рылан жадайда ( -сурет) колломорфты жне концентрленген – абыты рылымдара ие. Бл кезде органикалы жне бейорганикалы заттар белгілі бір реттелікпен орналасады. Мндай тіс тасынан шлиф жасап кргенде кпабаттылы байалады жне ол тіс шгінділеріні рылуыны кезеділігін крсетеді. Тіс тасыны колломорфты рылымды кезінде кальций фосфаты ою-оыр тсті біраз клемді жеке-жеке орналасан органикалы зат сіген шоырлар трінде орналасады.
Тіс тасыны органикалы компонетіні рамына протеин-полисахаридті кешен тлеген эпителий клеткалары лейкоциттер жне ртрлі микроорганизмдер кіреді.
Тасты органикалы рылмыны 10%-ын галактоза, глюкоза, рамноза, манноза, глюкурон ышылы, галактозаминдер сирек жадайда да арадиноза, галактурон ышылы жне глюкозаминдер райды. Сілекей протеині 5,9-8,2% райды жне кбіне аминышылдарынан трады. Липидтер,бейтарап майлар, еркін май ышылдарынан, холестеролдан, холестерол эфирлерінен жне фосфолипидтерден трады.
А.Т.Малышкинаны (1979) электронды-микроскопиялы зерттеулері тіс тасы ромбыа сас кристалдардан (витлокит кристалдары) тратынын анытаан. Оларды арасында домала жне сопа кейде мсаат пішінді ртрлі минералданан бактериялар аныталан. Оларды кбі коктар типтес бактериялара жататыны длелденген.
Тіс тасындаы бактерияларды кбіні міршедігі жойылан Грамо жне грамтеріс талшыты микроорганизмдер тіс тасында ауыз ішіні баса аймаына араанда кбірек жне оны ішінде грамо бактериялар басым екені де аныталан. Грамо коктар тасты шеткейлік аймаында орын тепкен (кбіне іріді абынбалы айматара жаын).
зіні рылысы жаынан тіс тасы минералданан тіс тоасы болып табылады жне оны барлы аймаы тгел минералданбайды.
Тіс шгінділеріні жиналуы жне минералдануы р адамда ртрлі жреді. Жас тіс аында апатит кристалдары аныталмайды жне онда минералдану рдісі а алыптаса бастааннан 38 саат ткен со байалады.
Т.Л.Пилат жне Ю.Б.Фатаховты (1988) зерттеулеріне сйінсек тіс шгінділеріні алыптасу рдісі 3 сатыдан трады:
1) минералды рамны (компонентті) орлануы жне рылан кристалдарды бастапы суі (40-60 тулікке дейін);
2) кристалдарды суі жне жетілуі (45-60 туліктен 650-700 тулікке дейін);
3) кристалдарды аныуы (650-700 туліктен аса).
Тіс шгінділері алашы рылу сатысында жмса атан трады, ал екінші жне шінші сатыларында наыз тіс тасынан трады.
Тіс аыны минералдану механизмі кальций иондарыны органикалы матрицаны протеинсахаридті кешенімен байланысуымен жне фосфатты кальций тздарыны шгуімен тсіндіріледі. Бастапы кезде кристалдар клеткалараралы матриксте бактерияларды бетіне шгеді, кейінірек бактериялар ішіне шгеді. Тіс тоасыны минералдануы р адамда ртрлі жылдамдыпен жреді. Сондытан да бір адамдарда тіс тасы жедел, екіншілерінде баяу рылады, ал шіншілерінде тіптен рылмайды. Тіс тасы рылуа бейім адамдарда тасты р кн сайыны суі ра затты 0,10-0,15 мг те (Пахомов Г.Н., 1982).
ызылиекасты тіс тасы ызылиек немесе пародонтальды алталарда орналасады жне крер кзге крінбейді жне оны орнын, орналасау аймаын анытау шін сгілеп тексеру керек. ызылиекасты тасы тыыз жне атты болып келеді, ою-оыр немесе жасыл-ара тсті, тіс бетіне мытап бекіген.
ызылиекасты тіс тасы сирек рыланымен 40 жастан кейін барлы адамдарда орын алады.
ызылиекасты тасын сарысулы тас деп те атайды, себебі оны рылу кзі ан сарысуы ызылиек сйытыы болып табылады. рамы жаынан ол ызылиексті тасына сас, кп млшерде гидроксиапатиттен, магнийапатиттен жне аз млшерде брисуит пен октакальций фосфатынан трады жне онда кальций мен фосфатты атынасы жоары.
ызылиекасты тасында ызылиексті тасыны рамында бар сілекей белоктары аныталмайды.
ызылиекасты тасыны стігі абаттарында грамтеріс талшыты микроорганизмдер, ал орта жне тере абатарында грамо бактериялар аныталан. Таста ш белдеуді ажыратады: ядросы, шеткейлік жне ішкі беттері. Ядросында кп млшерде Actinomycos ZL жне Zeptotrichia тектес грамо микроорганизмдер орын тепкен, грамтеріс коктар сирек кездеседі. Тасты ішкі бетінде микроорганизмдер аныталмайды.