І тарау Былары бйымдарды тарихын жетілдіру
АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындаы Тараз мемлекеттік университеті
МУНАСИПОВ с.е., Анарова .С.
«Былары бйымдарын ЖОБАЛАУ»
Оу ралы
Тараз 2015 ж
ОЖ
КБЖ
М.
Мунасипов С.Е., Анарова .С.
Былары бйымдарыны констукциялау жне модельдеу: оу ралы. М.Х.Дулати атындаы Тараз мемлекеттік университеті, 96 бет
Рецензенттер:
Бектранов Б. Б. Тараз инновациялы гуманитарлы универсиетіні кафедра мегерушісі б..к., доцент
Уалиев Б.М., М.Х.Дулати атындаы Тараз мемлекеттік университетіні доценті, т..к.
Приведены основные этапы развития изделий из кожи, общие сведения из анатомии и физиологии верхних и ниж них конечностей, антропометрии стопы и кисти рук. Даны конструктивные характеристики обуви, колодок и кожгалантерейных изделий. Описаны раз личные способы получения разверток боковой поверхности колодки, методы проектирования обуви и кож галантерейных изделий различных конструкций. Рассмотрены пока за тели технико-экономичес кого анализа конструкций изделий из ко жи. Освещены вопросы серийного градирования шаблонов деталей из делий из кожи и др. Репродуцирование (воспроизведение) любым способом данного
издания без договора с издательством запрещается.
КІРІСПЕ
азастан Республикасы дниежзілік сауда йымына (ВТО ) кiру кезеiнде тр, ол шін лемдiк стандарттара сай німдер ндірісін жола ою ажет. Бл масата жету шін білімді, жоары білікті мамандар керек. Осылара байланысты, «Индустриалды - инновациялы даму стратегиясы бадарламасына» сйкес мамандарды даярлауды, студенттерді оытуды жаа технологияларын олдануа жне оу процесстерін апараттандыруа кбірек кіл блу ажет. Осы масаттара жету шiн, бсекеге абілетті німдер ндіру шін, конструкторлы-технологиялы жаа апараттары бар оулытар мен оу ралдары керек.
Быларыдан тігілетін ая киім мен олаптарды жаппай ндіріске ажетті конструкциясын жасау шін, адамны ая олы физиологиясын, анатомиясын жасы білу ажет. Модельер жаа сн жасау шін ажетті блшектерді пішіні мен лшемдерін дрыс анытап, оларды біріктіруді тиімді тсілдерін таба білуі керек. Ол бйым конструкциясыны тиімділігі мен немділігі жайлы мытпауы керек. арастырылып жатан бйымдарды материалды сыйымдылыы кп боландытан, бл крсеткішті азайтуа басты назар аудару ажет.
Осылара байланысты оу ралында теріден жасалатын бйымдарды модельдеу жне конструкциялау саласы мамандарын максималды ажетті біліммен амтамасыз етуге арналан материалдар берілген.
Мндай ажетті білімге жататындар:
- быларыдан жасалан бйымдарды даму тарихы;
- анатомия, табан физиологиясы мен адам буындары жайлы мліметтер;
- быларыдан жасалан бйымдарды конструктивтік сипаттамасы;
- быларыдан жасалан бйымдарды жобалау тсілдері;
- бйымдарды технико-экономикалы сипаттары.
Быларыдан жасалан бйымдарды лгілеу жне конструкциялау саласындаы апараттарды кбеюіне байланысты барлы блімдер бойынша материалдар жаартылды.
І тарау Былары бйымдарды тарихын жетілдіру
Ая киімні алашы арапайым трлеріне адам аяын ораан а немесе жануар терісі жататын. Ая киімні атаратын ызметіні бірдей екендігіне арамастан, кне заманда-а ая киім пішімі географиялы орналасу аймаына, климат жадайына байланысты болан. Отстік елдерде (Египет, Алжир, Грекия) сандалий тріндегі ая киімдер ке таралан. Сандалийлер бізге жеткен е кне ая киім (Египет, б.д.д. 1400 жыл) болып саналады.
Бекітілетін белдікшелер мен лтандардан тратын жетілдірілген конструкциялар ол ебегіні жоары дрежеде дамыандыын крсетеді.
Орталы айматарда ауа райыны суытыына байланысты табанды ана орап оймай, сонымен атар, аяты бетін де орау ажеттігінен туфлилерді алашы трлері (шарытар, поршнилер) жне жартылай бтікелер мен бтікелер пайда болды. Ауа райы атал солтстік айматарда етіктер ке таралды. Кне асырларды ая киімдеріні орта белгілеріне мыналар жатады. Оны быларыны ттас бір кесіндісінен жасайтын, ол аяты табанын орайды жне киілген сайын ая пішіміне алыптаса береді. Ая киімдер негізінен симметриялы етіп жасалатын, яни екі аяа бірдей болатын, біра сол кезді зінде - а асимметриялы ая киімдер (Псковта,лы Новгородта) р аяа жеке арнаулы ая киімдер (о жне сол аятара) жасалан.
Ая киiмде кше болмаан, оны жоары жаы мен табанындаы быларыны алыдыы бірдей болатын, табана салынан былары жылдам тозатын.
Ая киiмні барлы жаы біркелкі тозуын амтамасыз ету шін табанына екі-ш абат быларыдан жасайтын болды. Осылайша ая киiмні табаны жеке блшек ретінде алыптасты, оны алы быларыдан жасап, ая киiмні жоары жаыны блшектеріне жіппен тігіп, бекітетін. Ая киiмні жоары жаына жмса быларыдан, табанын алы, атты быларыдан жасайтын болды. Быларыны немдеу шін жне аяа ыайлы болуы шін ая киiмні жоары жаын екі немесе одан да кп блшектерге бле бастады. Ая киiмге ая пішінін беру шін кеспектер (болванкалар) олданыла бастады. Х1Vасырдан бастап, ая киiмні кше жаыны тозу мерзімін зарту шін бірнеше абат быларыларды олдана бастады, осылайша ая киiм кшесі жеке блшек ретінде алыптасты. ХVI-ХVII асырларда кше ая киімні ажырамас блігіне айналды. Орташа жне биік кшелер табан пішініне серін тигізеді, осыан байланысты ая киiмні жаа элементі –лтара (стелька) пайда болды. Дл осы блшек арылы табан мен кшені ааш бізкшемен (шпилька), металл шегелерді кмегімен бекіту ммкіндігі пайда болды. Ая киiм ндірісінде ааштан жасалан симметриялы алыптар кеінен олданыла бастады. Ая киiм конструкциясы мен оны ндіру технологиясында XIX асырда жаа кезе пайда болды, оан 1845 жылы тігін машиналарыны, кейінірек арнаулы ая киiм тігетін машиналарды жасалуы ыпал етті. Ая киiмні жоары жаы блшектерді кбейтуге, оларды алыпа салып керу жмыстарын механикаландыруа ммкіндіктер туды. Ая киiмді механикалы жолмен ндіру тсілі жасы дами бастады, біра ая киiм машиналарын ндіру бірнеше мемлекетте ана жзеге асырылды. Ая киiм ндірісін механикаландыру нтижесінде ая киiмді конструкциялау ылымы дами бастады. Ая киiмдерге жаа материал трлері - резеке, картон, нитроцеллюлозадан жасалан материалдар олданыла бастады. Резина ндірісі технологиясыны дамуы нтижесінде пішімді (монолитті) табандар пайда болды, оларда - табан, кше, тсеніш, табан орта сынасы бірге болды. Табана резекені кеінен олдану нтижесінде, ая киiмні жоары жаы блшектерді бекітуді жаа тсілдерін ажет етті, себебі резеке табан тігуге келмейді, оны брандалы шегелер де дрыс стамайды. Сондытан, резина табанды желімдеп бекіту тсілі ойлап табылды.
Ая киiмні жоары жаы блшектер жасанды жне синтетикалы материалдардан жасау - ая киiмні конструкциясына лкен згерістер келді. Осындай материалдардан силиконды матрицалар мен жоары жиілік ток кздерін (ТВЧ) олданып ая киiмні жоары жаы блшектерін жасай бастады.
Ая киiм адам костюміні бір элементі ретінде, адамны эстетикалы ажеттіліктерін де анааттандырады.
ткен асырларда азатар мал жне егін шаруашылыымен, ашылыпен, балы аулаумен айналысан. Олар жн, тері, былары німдерін ндірумен, ааша ою-рнектер салумен, зергерлік нермен, тоыма ндірісімен де айналысан.
А, мал терілері мен былары киім тігуге, ая киім жасауа кеінен олданылан. азатар жаадан сойылан мал терісін ашы жайып кептірген, содан кейін ашыан айрана н осып жаып, іш жаына аратып орап 2-3 кн стаан, оны сумен бден жуып-шайаннан кейін, тзды суа салып біраз уаыт стаан, судан аланнан кейін айтадан кептірілген теріні бетін пышапен ыран. Осы жмыстарды барлыы олмен істелетін, иленген быларыны табии бояулармен бояан. Боялан быларыны тстері пайдаланылан сімдік тамырларына байланысты сары, ызылт, сарыш болан. Жндерді деумен жне тоымашылыпен йелдер айналысатын, ал еркектер – тері, былары илеумен, былары ыдыстар, ат бзелдерін жасаумен, былары тігумен айналысан.
ткен асырлардаы азатарды материалды мдениетіні белгісі ретінде азатарды лтты костюмін айтуа болады. Даланы аптап ыстыы, меннен тетін ызыры желі, ысты ааан аязы, ауа райыны былмалылыы - осыны брі лтты костюмде есепке алынан. лтты костюм трындарды барлы топтарына бірдей (тек жас айырмашылыы ескерілген) болып тігілетін. Ерлер костюмдері кбінесе тймеленбейтін, сондытан белбеу костюмні ажетті элементі болып саналды. Белбеулерді е кне тріне кісе белбеу жатады, оны баса белбеулерден айырмашылыы – оан быларыдан жасалан ошантай жне пыша ыны ілінеді. Белдіктер металлдан жасалан бляхалармен кркемделетін. Ересек еркектерді барлыы быларыдан тігілген кксаупыр етігін киетін, оны баса етіктерден айырмасы – жасыл тсті быларыдан тігілетін, оны быларыны жмса кезінде бетіне тары сеуіп, тарыны батыру арылы шбар былары алатын. азатарды ескі лгідегі етіктеріні тмсы жатары шкір, кбінесе жоары арай айы болып келеді жне о, сол аятара блінбеген, сондытан орындарын ауыстырып кию арылы за мерзім киюге болатын. Биік кшелі былары етіктер де болан. Сонымен атар, еркектер биік кшелі, онышы киізден тігілген саптама етіктер киетін. Ая киiмні е арапайым трі кедейлер киетін шоайлар болатын, шоайды жартылай иленген быларыдан тігетін, тасты жерлермен жруге арналан шарытар да олданылатын. аза йелдеріні киімдері жас ерекшеліктеріне арай блінетін. ыздар костюміні рамына : металл бляшкалары бар былары белбеу; быларыдан тігілген жеіл биік кшелі етік немесе тмсыы жоары айы кебіс - галошымен кіретін. Жас келіндерді костюмі де ыздарды костюмдері секілді, айырмашылыы - белбеу ана.
азатарды балалар костюмі ересектер костюміні кішірейтілген трі болып саналады. азатарды лтты костюмдері осы кндерге дейін саталан, кне кз ариялар оларды осы кндерге дейін пайдаланады. азіргі кездері осы заман костюмдерімен бірге алды ашы шапандар, таиялар, шеттері барытпен кмкерілген алпатар, баалы терілерден тігілген бріктер, тыматар, саптама етіктер пайдаланылады. лтты дстрлер азіргі заман костюмдерінде де саталан.
азіргі заманы азатарды лтты киімдерінде еуропалы стильдер бар, дстрлі лтты киім элементтері де олданылады, олар ртрлі жастаы адамдара лайыталып тігіледі. азіргі кездері адама ажетті барлы киімдер - іш киімнен бастап сырт киімдерді барлыы дайын кйінде сатылады, сондытан ерекше жадайларда болмаса лтты киімдерді тігу ажеттігі туындамайды. азіргі кездері олдан тоылан матадан шекпен тікпейді, а, мал терілерінен де киімдер тікпейді. Алтын жіптермен кесте тігетін шеберлер мен зергерлерді жмыстарына сраныстар аз.(1 сурет)
Сурет. 1.1. Быларыдан жасалан белбеу
Кейінгі жылдары жргізілген зерттеулер крсеткеніндей, ылыми-техникалы прогресс пен сн талаптарына сйкес лтты костюмдерде де згерістер пайда болуда. Мемлекеттік мрааттар экспонаттарын толытыру масатында трындардан алынан дстрлі лтты киімдерден де эволюциялы згерістерді байауа болады.
Егер біз болаша рпа шін ткен асырларды материалды ндылытарын сатап жеткізгіміз келсе, кейбір дстрлі маталарды, мысалы шекпен, мауыты, бтес, бедерлі, атлас ндіруді, лтты наыштаы ою-рнек кестелеуді, металлдан жасалатын шекей бйымдарды, ымбат, баалы тастар орнатылан белбеулер жасауды ола алуымыз ажет.(2 сурет)
Былары - галантерея бйымдарыны тарихы да костюм, ая киім тарихы секілді за жне ызылыты, олар да за жылдар бойы дамып, жетілдіріліп отыран. олаптар адам олдарын суытан жне баса сырты табии серлерден орауа арналан. Чемодан, смке, портфель, миян, апшы секілді былары - галантерея бйымдары, заттарды тасымалдауа, сатауа, оршаан ортаны серлерінен орауа арналан. Бл бйымдарды кпшілігі семдік бйымдары ретінде немесе костюмге осымша элемент ретінде пайдаланылады.
Сурет. 1.2. йелдер ая киімі
XIX асырды басында
Смке, олап, миян жне белдіктер баяы заманнан азіргі уаыта дейін киім ансамбіліні ажырамас элементтері болып саналады. азіргі кездері былары - галантерея бйымдары деп аталатын бйымдар кне замандардан бері олданыста болан, оны р жерлерде жргізілген археологиялы азба жмыстарыны нтижелері длелдейді. Бл бйымдарды конструкциялары ая киім конструкциясы секілді арапайым трінен бастап, крделі тріне дейін дамыан. Таулы Алтайдаы Пазыры тобы орандарына археологиялы азба жмыстарын жргізгенде, ртрлі конструкциядаы смкелер, апшытар, мияндар табылан, оларды арасында блын терісіні екі блек кесіндісінен біріктіріліп тігілген арапайым апшы табылан. Оларды арасында крделі конструкциялы бйымдар, атап айтанда жасы иленген жа быларыдан тігілген смке табылды. Бл смкені орта блігі ааш таяшаа бекітілген, ол арылы смке тедей екі блікке блінген, тменгі жиектері домалатанып кмкерілген. Смкені ш жолаа блінген айыс таспаа бекіткен, оны екі шеткі жолатары таяшаны шеттеріне, ал ортаысы таяшаны ортасына бекітілген. Бл смкені ішінен кміс айна, сйы ятын ты, тік брышты жалпа смке жне т.б. заттар табылды. лкен смкені клемі 20х30см, ішінен шыан кіші смкені клемі 13,5х23см, жоары жаы аздап айырылан. Кіші смкені жиектері оюланан тыыз быларымен кмкерілген, ортасында жмса жа быларыдан крделі конструкциялы алта тігілген. Сонымен атар, азба жмыстарында алы, атты, быларыдан жасалан таы бір сумка табылды, оны іш жаына жмса, жа быларыдан тігілген сырты апаы бар алта тігілген. Бл алтаны клемі сумкадан лкен, сондытан оны жоары бос блігі жинаталып, сумка ішіне салынан. Смке леопард терісінен жасалан, онда крделі оюлар салынан, алтын жалатылан мыс пластинкаларымен кркемделген. Смкеден дрілік асиеті бар жне асты дмдендіретін кориандр дндері табылды. Жарты шар тріндегі апшы та табылды, оны ішінде саал бояуа арналан бояулар шыты. Новгородта жргізілген азба жмыстарында 11-15 .. жататын пыша ындары, доптар, апшытар, смке, олаптар табылды. Сол кездерден алан кітаптардаы мліметтер бойынша Новгородта 15-16 .. апшытар жасайтын ол нершілер болан, оларды Амошналар (сондытан шеберлерді Амошенниктер) деп атаан. азба жмыстарында табылан апшытарды кпшілігіні тменгі жатары днгелектенген, жоары жаында айыз бау ткізетін тесіктері болан, осы бауларды тартып, апшыты аузы байланатын. апшытарды ішіне матадан астар тігілген. Екі бліктен тратын тік брышты апшытар да кездеседі, оларды бір блігі екіншісіне араанда зындау болады, ол апа рлін атаран. Кейде апаты баса быларыдан жасап тігетін болан. Орыс халыны аыздарында Апереметті деген атпен белгілі болан тері апшытар туралы жиі айтылады, олар азіргі заманы шаруашылы сумкалары мен чемодандарды ролін атаран. Сонымен атар апшытардан пішіні мен клемі жаынан ерекшеленетін смкелер де табылан. Кейбір смкелер кестеленіп безендірілген. Новгород азбаларында бір немесе екі былары бліктерінен ралан олаптар табылды. Мнда бас бармаа арналан я блек жасалан. Кейбір олаптара жоалудан сатайтын бау тігілген. Кейбір жазбаларда Арукавици перстатых (бес саусаты олаптар) жайлы мліметтер кездеседі. Олар «сырттан келінген» деген мліметтер бар, азба жмыстарында олар табылан жо.
олаптар Батыс елдерінде XV асырды соы - XVI асырды басында пайда болды. Смкелер мен апшытарда ртрлі блшектерді пайда болуына техологияны дамуы ыпал етті. Смкелерді бастапыда материалды бірттас блігінен жасайтын, оны жоары жаы баумен буылатын. Су, ылал, ар, ша апшы ішіне кірмес шін аузын жабатын апа жасалды, оларды кейінірек клапан деп атады. Жмса материалдардан жасалатын смкелер берік болуы шін ішкі алталар тігілетін, кейінірек смкені іші бірнеше бліктерге блінетін болды.
Еуропада смкелер XI асырда пайда болды. Олар кішкентай смке-апшытар (мияндар) болатын, олара асйек топ кілдері айыр беру шін тиындар салатын, сондытан тиын салыш Alamoniere (монетник) деген ата ие болды. Осындай Alamoniere миянін 1235 жылы айтыс болан саксон ханшасы Беренгардыны бейітіне ойылан мсіннен круге болады. Ол баумен белге байланан жмса апшы тріде жасалан. Бау апшыты аузын бууа олданылан. апшыты шеттері быларымен безендірілген. Мндай апшытарды кміспен безендіру кеінен таралан. XV асыра дейін ерлер мен йелдерді смкелеріні бір-бірінен айырмашылытары болмаан. XIII асырда белге, иыа ілінетін смкелер мен ола стап жретін смкелер пайда болды. Сол кездері кестелеу нері жасы дамыды. Ауатты, бай адамдарды ызметшілеріні атарында кестелеу шеберлері де болды. Кбінесе смкелер кестеленетін. Олар жалпа, тікбрышты немесе тікбрышты пішінінде болатын, оларды ола стайтын баулары болатын. Оларды ымбат, баалы маталардан тігіп, бетіне алтын, кміс жіптермен кестелер салынатын. Кестелер ртрлі болатын, біра оларды рамында иесіні гербі міндетті трде кестеленетін, ол визит карточкасыны ролін атаратын. Кестелер сол кездегі поэзия туындыларыны иллюстрациясы болып табылатын.
Мысалы, Францияны бір мражайында алызыл бархыттан тігілген кестеленген смке саталады, ол смкеде А. Романны танымал орта асырлы поэмасыны «Роза туралы» таырыбы жазылан. XV асыра дейін смкелер аристократия ортасында те шектелген трде олданыста болды. Бл шектеуді саудагерлерге жне зат алмастарын ауыстырушылара атысы болмады. Оларды костюмдеріні блінбес блшегі - белдеріндегі лкен мияндары болды. Зат алмастырып, ауыстыратын адамдарды кптеген аны портреттерін немістерді жне нидерландты живопистік мектептері алдырды. Олар рашанда белдерінде немесе олдарында лкен теріден жасалан смкелермен суреттерде крсетілген. Бл оларды мамандытарыны атрибуты болды. Дл осындай смкелер-мияндар орта асырлы дуірде ежелгі орыс жерінде де танымал болды. XVI асырды танымал мемлекеттік айраткері Иван Калита зіні лаап атын, осындай аша салатын мияннан клкілі трде зіні сарадыы жне дниеорлыы шін алды. Сондытан, ежелгі орыс жерінде, смке сияты зат саудагер шін, аристократа араанда тартымды болып саналады. XV-асырдан бастап костюмдегі смкені рлі тез згерді. Ол енді оамны барлы таптарында те танымал зата айналды.
Негізінен , бл деттегідей белбеуге ілінген смкелер ер адамдар жне йел адамдар смкелері болып ажыратылатын болды. йелдер теріден немесе матадан жасалан, жібек жне металл жіппен тігілген, жеіл демі трдегі смкелер алып жреді, олар зын белдікке, жіпке немесе белдегі шынжыра ілінген, йел жиі трде мндай смкені алдына ойып, оны ілінетін ттасынан стап жреді. Еркектер беліне смкені ыса темір немесе теріден тзапен бекітеді, ол дрекі теріден кесілген шеттерімен жасалан. Мндай смкеде міндетті трде артында алта орын немесе тза болады, ол жерге кішірек анжар салынады. Мндай смкелер «А ну шама» деп аталады. Европадаы демі «А ну шалер» орламандты Каэне аласында жасалды жне сол аладын барлы Европа бойынша таратылды. Тиындар салатын арнайы мияндар болды, оларды «Аперо» деп аталады. XV асырды аяына арай, «Апуша» клемі маызды млшерде артты, оларды ішінде р трлі заттарды алып жретін болды. Міне, мысалы, Ренессанс дуіріндегі итальянды йелдерді смкесіндегі заттарды барлыын крейік. Оны ішінде ашалар, косметика, кілттер, тара, хош иісті шариктер, айна жне майда заттар. Мндай смкелер кнопкамен басылып жабылатын немесе баумен тартылып жабылатын. XVI асырды басында бірнеше рет рамолы лып пайда болды, олар осы кнге дейін саталан. Алашы кезенде бл зат ерекше демі жасалан зат болды. Мндай лыптарды кмістен жне кейде алтыннан жасады, рнектеп эмальмен жне меттал бетіне бедер салып, наыштап сндеді. лып бастары р трлі ажайып пішінде, таажайып быжытар трінде болды. лыпта - депке йрететін немесе діни баыттаы жазуларды бастыра орналастыру те снді болды. Дл осы уаытта йелдер арасында жаа ерекше смкелер снге айналды. Бл жеіл бліктерден жасалан лкен смке, алдыы абырасына майда мияндар тігілген, оларды р біріні з лыптары бар немесе бір рамкаа екі-ш кішірек смкелер бекітілген. Смкені рбір блімі тек белгіленген заттар шін арналан. Бірнеше жз жылдан со, мндай мияндар ішкі блімдерге жне алталара айналады, біра ХVІ асырда оларды матаныш трде крсетуге оятын болды. ХV –ХVІ- асырларды кптеген рнектері осы смкелерде бейнеленіп саталып алды. Европалы коллекцияларды бір атар сол заманны заттары саталуда. Ежелгі орыс жерінде ХVІ-асырды басында смкелерді тек еркектер алып жрді. Олар смкелерді белінде таып жрді, біра бірнеше ішкі бліктері бар жазы смкелер олданыла бастады, оларды иыта зын белдікке таып алып жрді. Олар апаа жабылды,кмістелген жіпке тігілген, снделген. Мндай смкелер орташа топа жататын адамдарды заттары болды. Осындай смке Москвадаы кремльде троицк апасыны жанында археолгиялы азбалар жргізген кезде табылды. Смкені бір данасы мемлекеттік «Оружейная Палатада» саталуда. Бл акуланы терісінен тігілген жазы кішірек смке, бай кейіпте кмістеліп тігілген. Ол смке екі ыса белдікке ілініп тр жне белге ерекше кміс ілгіш кмегімен бекітілген. Мндай смкелер XVIII асыра дейін олданыста болды, бл кезде дстрлі орыс костюмі европалы киіммен ортадан шыарылады. Европада XVII асырда еркектер жне йелдер киімдерінде алталарды кеінен таралуына байланысты «Апушалар» сннен ала бастады. Еркектерде тілінген алталарды заманауи алталардан айырмасы болмады. йелдер костюмінде алталар айналатын белдемше ішіне жасырынды жне белге байланан ымбат емес матадан тігілген майда алталар трінде крінеді. Біра смке млде жо болып кетпеді. йелдер ымбат маталардан тігілген кішкентай смкелерді белдеріне ілді немесе олдарына стап жрді. Ол смкелерде XVII асырдаы снді, бедерлеп тігілген тіпті сндеу орын алды. Бл крініс, осылай сндеу барокко стиліндегі, ктеріліп тратын ауырлау костюмге те сйкес келді. Осындай жібек жне металл жіптермен тігу, желіммен кенептен жасалан арнайы аада орындалды, оны іші киізбен толтырылан, бл тігіс те биік бедерлі трде болуы шін. Осы уаытта осыан дейін аз ана тараан тередетіп рнек салып жне тері бойынша тілу пайда болды. XVIII асырда смкені наыз нер туындысына айналдырды. Снге жеіл бліктерден растырылан, ерекше зартылан, шкір астыы блікпен кішкентай «Аперстер» кірді. Оларды жібектен жасады жне жіптермен бистер тігіп шекейледі моншатармен сндеді. рнектер снді маталарды суреттерін айталады немесе живописші суретші Антуани Ваттины «Агалантты мейрамдар» рухындаы ттас сахналы кріністерді бейнеледі. Осы уаытта ілмектермен немесе тоыма бізімен тоылан смкелер пайда болуы. Оларды жалпа жіпте стап алып жрді. Шын мнісінде олда жретін смкелер олданыса тек XIX асырды басында осылды. «Ампир» сні жа матадан жеіл кйлектер, адам денесін жеілдетіп анытап блектеп крсететін ралды, ол кйлектер ауыр белдер мен алталар шін орындар алдырмады. Сондытан ола стайтын смке йелді зі ажырамайтын ажетті зата айналды. Кішкентай «Аперо» Францияда «Аретикюль» деген атпен айта дниеге келді. Жалпы айтанда, Ежелгі Грециямен жне Риммен уестену смкелерде крініс тапты. Оларды гректік-римдік оюлармен шекейлеуі, ал смкені е снді пішіні (формасы) «этрустік виза» болып саналды. Бл смкелерді зын жіптік баумен алып жрді, оны орынды арасына асып оятын. Наполеонны Египетке жорытары киімге шыысты згерістер енгізді, смкелер арасында жазы «Аташка» атты теріден немесе тыыз матадан, пішіні бойынша гусарларды смкелеріне сайтын, пайда болды. Осындай «Аташкалар» иесіні аты-жні бас ріптермен кркемделіп демілеп жазылан шекейленген, бл смкелерді сіресе «патриотты баыта брылан» йелдер стап жрді. Біра осыны зінде XIX асырды бірінші жартысында, «Аретикюль» ерекше танымал болып ала берді. демі йелде осындай смкелерді бірнеше трі болуы керек болды. Міне 1808 жылы Париждік сн журналыны жазаны: «Бірде бір снді йел зиялы ортаа зіні «Аретикюлінсіз»келмейді,оны ішінде, оны зіні бет орамалы, карта шін ашалары жне тірлері, иіс су салынан тылары болуы керек. Олар бл маусымда ымбат маталардан жасалады. Кмістелген жіптермен кмкеріледі, шашатармен жне жібекпен. Олар кйлекпен андай тсті матадан тігілсе, сол тстен жасалады.
йелдерді смкелеріне шектен тыс кіл блуі, сыашыларды назарынан тыс алмады. Оларды біреуі клкілі алжы ойлап тапты: «А ре Пиккюль» –«де Диккюль», бл жерде француз тілінен аударанда: «ебедейсіз» - «оаштау зат». Осы клкілі атау кейінірек, йелдер смкелеріні ттас тобына арнайы атау ретінде негізделіп беріледі. Х1Х асырды ортасында йелдерді киімдері айтадан снді, салтанатты болады. Алуан трлі бейнеленген блшектермен кмкерілген. Оны ішінде алталар пайда болды, ол алталара йелдер теріден жасалан кішкентай мияндар салып жрді. Біра, уаыт те келе смкелер айтадан, байлы ерекше заты ретінде снге айналды. Оларды тасбаамен, маржандармен, алтынмен, кміспен кмкерді, шекейледі. Е ымбат смкелерде лыпты айналасын ымбат тастармен шекейлеп кмкерді. Мндай смкелерді ола стайтын тталары алтын жіішке шынжырмен алмастырылды. Смкелерді олда стап жрді немесе беліне ілді. Пішіні бойынша олар, айтадан ескі «баалы, нды зата» сас болды, теріден жасалан немесе бисермен тгілген. Олара «шателен» атауы берілді. ХХ асырды басы – снні арынды даму кезеі болды. Оны ртрлі еркеліктеріне ере отырып, смкелер ртрлі пішіндерде жне размерлерде згеріп отырды. асырды басында смкелерді пішіні лі жазы, біра оны жасап шыару техникасы маызды трде згерді. Мына деттегідей йренген детальдар ботандар, сыналар атты тта, смкелерді рылысында тек жаа асырды басында ана шын мнісінде мытап олданыла бастады. Смкелерді рылысында ХХ асыр ткеріс жасаан кезе болуы натысында, смке бізге йреншікті заманауи трге енді. Смкелерді маусымдар жне орындары бойынша бліп ою орын алды. Осы уаыттан бастап тері галантериясында маусымды сн ауысымы туралы айтуа болады. ХХ асырда сн еркін олданыса енуі жне трындарды барлы таптары шін олжетімді болды. Терілік – галантериялы бйымдар жаппай олданыстаы заттара айналды. ХХ асырдан бастап, сіресе бірінші дниежзілік соыстан кейін, нерксіп жне ксіпорындара кптеген йелдер, жмыскрлер жне ызметкрлер келді, ыайлы жне ымбат емес смке, заманауи йелді смкесіз елестету ммкін емес екендігін крсетті.
ХХ асырды бірінші он жылдыы сірсе, экзотикалы материалдармен уестену деттегідей артты: жыландарды, олтырауындарды, кенгуруларды терілерінен. Бл терілер азірді зінде е демі смкелер шін, сйікті материалдар болып ала береді. Атап айтанда, ХХ асырда теріден жасалан смкелер, алдыы ткен жз жылдыта те танымал болан матадан тігілген смкелерден, барынша асып тсті.
ызыатындай жаалы 1903-1904 жылдары – сауытты маталды тордан жасалан смкелер – кмістелген, алтын жалатылан немесе алтынны зінен жасалан. Олар тік брышты пішінінде болды, вертикаль бойынша созылан жне рамалы лыпа бекітілген, жиірек трде эмальмен шекейленген. Бірінші дниежзілік соыс, йелдер киімдеріні пішінін барынша згеткенімен, терілік – галантериялы бйымдара жалпы серін тигізген жо. атты смкелерді рамдас бліктеріні пайда болуымен, оларды негізгі пішіндері тез жасалып шыарылды, келесі жылдары бл смкелер сол маусымны сндік блшек бліктерімен толытырылып отырды, р трлі варианттарда жасалды. 1918 жыла дейін жеіл растырылан смкелер жне жартылай жеіл смкелер абыраларында жеіл атпарлары басалардан басымдыа ие болды.
Бл смкелерді кптеген жне таламсыз жасалан фурнитуралармен , майда заттармен шекейледі, ескі зер салынан, металла бедер салып наыштап айталайтын трде. Соыс кезеінде смкелер ата пішінде болып келді. 1920 жылдары бірінші рет наыз ыса кйлектер пайда болуы, сн йел денесін, ер бала денесіне сатып ерекшелігін крсетуге баытталды. Осы кезеде кітапшалар смкелер танымал болды. Ал 1924 жылы аз уаыта снге бисермен тігілген смкелер келді. 1930 жылдары жартылай атты растырылан смкелер снді болды. Олар те ата пішінде болды жне оларды кркемдеу, шекейлеу млде болмайды. 1941-1949 жылдары соыс йелдер сніне, айрыша таба салды. Ауыр ая киімдер, кйлектер мен жакеттерді дейі кеейтілген иытары, скери пилоткалар мен фуражкелерді еске тсіретін бас киімдер. Смкелер лкен клемде болды, оларды иыа салып алып белдікпен жрді. Осы кезеде алаш рет смкелер планшеттер олданыса шыты, олар соы жылдары жастарда те танымал. 1950 жылдары смкелерде снде, кркемдеу блшектеріні кптігімен астарлы романтикалы сызытар ерекшеленді. Смкелер здеріні асырды басындаы пішімдеріне айта келді – жазы, жеіл контурмен, айын ашы фурнитураларымен. Дл осы жылдары, химия саласыны дамуымен байланысты , терілік – галантериялы ндіріске жасанды материалдар келді. Бл материалдар, бйымны декоративтік ммкіндіктерін кеейтті, здеріні ерекше фактурасымен жне кптеген таза технологиялы міндеттерді арапайым трге келтірді, жеілдетті. 1960 жылдарды басында, алдыы он жылдыа араанда, снде ата, негізінен жмса тегіс жоары жаы бар смкелер болды, олар негізінен трапеция пішіндес, ерекше жазы. Соы жылдары киім ансамблінде смкені декаративтік рлі артуыны тенденциясы байалады. Смке енді, аз байалатын блшекті, тек толытырушы рлді ана ойнамайды, ол з бетінше ерекшеленіп кріне бастайды. Заманауи костюмні арапайым жне батыл еркін слбасында, ая киім жне терілік галантереялы бйым, ансамбльді стап тратын жне йымдастыратын екі негізгі акценті блікті райды. Техниканы дамуы жне сіресе химияны теріден жасалан галантереялы бйымдарды растыруа з лесін осты. Бл бйымдарды кпшілігі тек дстр бойынша терілік – галантереялы бйымдар деп аталады, бл аумата жасанды материалдар барынша кеінен олданылады жне оларды ассортименті р жыл сайын барынша кбейіп келеді. Терілік – галантереяа болашаты сні андай жаалытар, згерістер келді, айту иын. Біра мына нрсені кмнсіз айтуа болады, терілік – галантереялы бйымдар здеріні барлы даму тарихында, ешашанда ХХ асырды екінші блігіндегідей алуан трлі болып кеінен тараан емес.
II-тарау Ая олды анатомиясы мен физиологиялы
Негіздері
Ая киім ыайлы берік, снді рі гигиена талаптарына жне шарттарына сай келіп, баса киімдермен ндесіп труы керек. Ол табанды жарааттандырудан сатап, адамны имыл-озалысына кедергі келтірмей, табанны тері абаттарына шектен тыс ысым тсірмейтіндей, ыайлы болуы ажет. Ая киім бл талаптара сай келуі шін оны ішкі лшемі мен пішініне сйкес болуы тиіс.Блай болмаан кнде ая киім сырты трін тез жоалтып, мерзімінен брын тозады, табанны пішінін згертіп, аяты ажайды, мйізгекті пайда болуына жол береді. Кш тскен кездегі (транда, жргенде) табанны лшемдеріні згеруін ескеру ажет. Ая киімді кигенде башпайлар еркін имылдайтындай болуы шарт. Тар немесе ке ая киімні теріге (ажау, мйізгек т.б.), ан айналуыны бзылуына тырна теріге батыл суіне жне т.б.кеп соатынын ескерген жн.
Ая киім жне былары-галантерея бйымдары адама арналан боландытан, сапалы бйым шыару шін былары бйымдар растыру мамандары оны ая-ол анатомиялы жне физиологиялы жне рылысы мен олардаы тетін былыстарды білуі ажет. Сонымен атар табан, балтыр жне олды типтік лшемдерін бліп шыару дістерін жасы білген жн.
Табан лшеміні имыл-озалыс ында згеруін, блшы еттер жмысын, дене салмаыны тірекке таралуын жне биомеханиканы баса мселелері мен танысты ая киім блшектеріні лшемдері мен формаларын наты тадауа мамана (инженер конструктора) кмектеседі.
Демек, сапалы жне ыайлы бйымдар деу шін дене рылысын, ондаы болатын былыстарды білуі ажет. Мны анатомия, физиология жне биомеханика ылымы арылы біле аламыз.
Анатомия – тірі азаны рылысы, атаратын ызметі жне дамуы туралы ылым. «Анатомия» атауы «anatomie» – жарамын деген грек сзінен шыан.
Физиология – денеде тетін тіршілік былыстарын жне мшелерді ызметін зерттейтін ылым. "Физиология" атауы грек сзінен ралан латеральды деп атайды.ол-ая мшелеріне атысты: проксималды (денеге біршама жаын) жне дистальды (денеден біршама ашы орналасан) атауларын олданады. Дене рылысыны ассиметриялыы, сіресе, ішкі мшелерді рылысы мен орналасуына сер етеді. «руsis» – табиат жне «логия» – оу.
Морфология – аза рылысын зерттейтін ылым, «mоре» – форма жне «логия» – оу.
Биомеханика жануарлар мен адамдарды озалысын зерттейтін ылым.
Анатомия, физиология, морфология мен биомеханика зара тыыз байланысты. Себебі, тірі азаны рылысы мен тіршілгі немесе трі мен ызметі бір-бірінен ажырамайды рі зара шартты болады [2].
Бл ылымдар адамны жасына, жынысына, нсіліне, тласына байланысты ерекшеліктерін, тіпті рбір адамны дене рылысыны варияциясын арастырады жне осы саладаы зерттеулер нтижелері жеіл ндіріс бйымдарыны стандартты лгілерін жасауда пайдаланады.