Блшыет жйесі. Жалпы тсініктер
Блшыет денені озалуын жне оны тік алпын сатауын амтамасыз етеді де, аамен бірге денеге пішін береді.
аа блшыеті толып жатан зындыы 10-12 см жне клдене имасы 0,1-0,01мм-ге жететін ет талшытарынан трады. Талшытар шоырланып, сырттан днекер лпасымен апталып, сіір арылы сйекке бекиді. Днекер лпасы етті атты созылуына кедергі жасап, оны орайды. Ет шоырларыны аралыында ан тамырлары мен жйкелер орналасан.
Блшыеттер рамына арай бірыай салалы жне клдене жолаты блшыеттер болып екіге блінеді. Ішкі мшелерді абыралары (ан тамырлары, таныс алу жолдары, арын, ішек жне т.б.) бірыай салалы блшыеттерден рылады. Оларды жмысы жйке арылы гуморальды жолмен реттеліп отырады. Клдене жолаты блшыеттерге негізінен аа блшыеттері жатады. Оларды жмысы адам еркімен реттеліп отырады. Сондытан, оан адамны р трлі сері болады.
Блшыет сырты пішініне байланысты 3 топа блінеді: 1 – ыса жне жуан блшыеттер – омырта жотасыны астыы тере абатында орналасады; 2 – зын жне жіішке блшыеттер – ая пен олда болады; 3 – жалпа блшыеттер-тлада кездеседі.
Атаратын ызметіне арай блшыеттер мына топтара блінеді: буын жне буын жазыш блшыеттер, мшені жаындатыш жне алшататыш йлесімді блшыеттер.
Блшыеттер орналасуына байланысты лкен 3 топа блінеді: бас, тла жне ая пен ол блшыеттері.
Жрек блшыеттері клдене жолаты ерекше блшыет талшытарынан трады. Бл талшытар кейде айасып жатады. Жрек блшыеттеріні осындай ерекшелігіне байланысты олар тез жиырылады.
Бас блшыеттеріне шайнау жне бет – имыл блшыеттері жатады. Шайнауа атысатын блшыеттер жа сйектерді озалтып, асты нтатауа ммкіндік береді. Бет – имыл блшыеттері адамны арым-атынас жасауына серін тигізеді. Бет – имыл блшыетіні атысуымен адамны уану жне ренжу алпын, айырымдылы пен азаматтыты, кілдік пен ризалыты байаймыз. аба блшыеттері жа сйекті озалту арылы сз сйлеуге атысады.
Тла блшыеттеріне кеуде, ара жне рса блшыеттері жатады. Кеуде блшыеттері тыныс алуа атысады, абыра арасындаы блшыеттер абыраны ктеріп - тсіріп, тыныс алып, тыныс шыаруа атысады. Кеуде уысын, иы пен ол сйектерін озалтатын блшыеттер кшті блшыеттер тобына жатады.
Ара блшыеттері омырталарды озалуына сер етіп, денені тік стауды амтамасыз етеді. Ол иыты, олды, мойынды жне басты озалтады.
рса блшыеттері рса блігін райды, тланы екеюі мен брылуын амтамасыз етеді. Ая пен ол блшыеттері трлі имыл - озалыстар жасауа ммкіндік береді. Ая блшыеттері тік тру, жру, жгіру жне таы баса имылдарды амтиды. ол блшыеттері те крделі жне дл имылдар жасап, ебек етуге ммкіндік береді.
Блшыеттерді атау шін бірнеше белгілерді олданады. Сырты пішіні бойынша блшыеттерді тарамды блшыкет (16.а сурет), ромб трізді (16.б сурет) блшыет, шаршы блшыет (16.в сурет), камбала трізді (16.г сурет), жмыр блшыет (16.д сурет), рт трізді блшыет (16.ж сурет) деп ажыратады.
Сурет 16. Блшыет трлері
ызметіне арай бккіш блшыет, жиырылыш блшыет, шеттетпе блшыет, келтірме блшыет, пронатор (тмен арай айналдырыш блшыет) жне супинатор (жоары арай айналдырыш блшыет) деп блінеді.
рылысы мен бастарыны санына арай жартылай жараты сіірлі, екі-, ш-, трт басты немесе ырлы блшыеттерге блінеді.
Беку орны мен басталуына байланысты аша сйек – иы сйегі блшыетті деп атайды. Блшыет талшытарыны баытына арай тіке, иаш, клдене салалылара арай егіз блшыет жне басаа ажыратылады.
Ая пен ол блшыеттері зын: ршы трізді, бір буынды (17.а сурет), екі буынды (17.б сурет), кп буынды (17.в сурет) болып блінеді.
Сурет 17. Ая-ол блшыеттері
Блшыеттерді пішіндері олар атаратын ызметімен байланысты. зын, жіішке блшыеттер (мысалы, табан башпайларыны зын бккіш блшыеті) лкен амплитудалы имыл-озалыстара атысады. Ал, жуан ыса блшыеттер (мысалы, белді трт ырлы блшыеті) кіші амплитудалы имыл-озалыстара атысады да, лкен кедергілерге шыдайды.
Блшыет рылысы.ана блшыеті клдене жолаты блшыет талшытары шоырынан трады. Бл шоырлар сыртынан балбыр днекер лпасымен апталады. Блшыеттер топтары немесе жеке блшыеттер тыыздау днекер лпаларымен апталады.
Оларды фасция немесе шандыр деп атайды. Блшыет талшытары оны денесін тзейді де, сіірлер арылы сйекке бекиді. Сіірлер (тарымыстар) зын блшыеттерде айын байалады. Олар коллаген талшытарынан тзіліп, созуа лкен кедергі жасай алады. Енді сіірлерді апоневроз немесе шандыр деп атайды. Мысалы, табан апоневрозы – табан шандыры.
имыл-озалыса атысып отырып, блшыеттер оны амтитын жйелермен тіке байланыста болады. Мысалы, ан тамырлары, асорыту, тыныс алу жне реттілеу (жйке, ан алмасу) жйелерімен.
Адам денесінде арама-арсы рекет ететін жазыш жне бкіл бккіш буын блшыеттер тобы трлі имылдар жасауа жадай тудырады. Оларды кызметі жйкелік реттеуге байланысты болады. Жлын орталыында пайда болан озу мен тежелуді серінен болатын блшыет тобыны кезектесіп кызмет етуін блшыеттерді йлесімділігі деп атайды.
Блшыет негізінен екі трлі ызмет атарады: денені имыл-озалыса келтіреді жне оны тік стауа ммкіндік береді. Блшыет жиырыланда, сйек иіні имылдап, жмыс атарады (бл динамикалы кш). Блшыетті негізгі асиеті-жйке жйесінен келген немесе гуморальды серден озуа тсіп, оан жиырылу арылы жауап айтару. Тірі азада, оны демалыс кезінде де блшыеттер толы созылмайды, олар немі шамалы ширыуда болады. Блшыетті тонусы орталы жйесінен толындарды сирек келуіне, ал блшыетті ширыуы денені тік стап, оны тепе-тедікте сатауына байланысты. Блшыетті ызметі зат алмасу жмысын кшейтіп, энергияны блініп шыуына сер етеді жне энергияны зіні жмысына пайдаланады. Блшыетті ызметі рефлекстік сипат крсетеді.
Блшыет ызметін зерттегенде, екі трлі рычагтарды ажыратады. Блшыеттер кші рычага
перпендикулярлы келмей, баса брышпен тсуі ммкін. Егер, кш сйір немесе доал брышпен тссе, оны серін озалыштара ыдыратып табуа болады. Онда бір кшті осылышы рычаг бойымен, ал екіншісі оан перпендикулярлы болады. Бірінші кш
имыл-озалыса кп сер тигізбегендіктен, оны кбінесе есепке алмайды. Екіншісі имыл-озалысты арттырады.
Оны екі трлі рычагтарын ажыратады. Біріншісін "кш рычагы" деп атайды. Мысалы ретінде, табанны кшесін ктеріп башпайлара таянандаы рычагты келтіруге болады (18 сурет). Бл рычаг тріні имыл-озалысы шамалы, біра жмыс істеуге жадай жасалып оны нтижелілігі артады.
Рычагты екінші трін (19 сурет) "шапшады рычагы" деп атайды. Бл рычагты ктеру кші аз, біра, амплитуда мен имыл шапшадыы тымды болады.
Сурет 18. Табан кш рычаы ретінде Сурет 19. ол шапшанды рычаы ретінде
Мысалы, білекті бккенде, блшыеттер жиырылып бірнеше кштерді ызметін атарушы кш баыты білек буыныны клдене сіні бойымен теді. Бл кшті иыы 2 см-дей болады, ал ауырлы кшіні иыы 20 см-ге жаын болады.
Демек, кедергі кшті иыы блшыет кшіні иыынан он есе арты боланы. Иы белдеуіні иілу блшыеттеріні кші шамасымен 1600 Н те. Моменттерді тедігіне сай 1600:2=х20 адам х=160 Н жкті стай алады. Екінші рычаг принципі бойынша денені кп блшыеттері ызмет атарады.
имыл шегі блшыетті денесіні зындыымен жне рычаг иыымен байланысты. Е лкен озалысты болып ол-ая сйектері табылады. Себебі, ол-ая сйектеріні айналу доасыны радиусы оларды зындытарына те. имыл клеміне буын беттеріні сйкестіктері, буыр аралы шеміршектері жне буын алталарыны тартылуы сер
Етеді.Адамдарды блшыеттеріні даму дрежесі р трлі болады. Ол адам жасымен, жынысымен, ызметімен т.б. себептермен байланысты.
Блшыеттер ртрлі жас кезеінде бір шапшандыпен дамымайды. Нрестені блшыеттеріні салмаы жалпы салматы 20%-іне те. Бл кезде сіірлері мен тарамыстарыны аудандарынан арты болады. Мектеп жасына дейін блшыеттер салмаы шамалы згереді де 7 жаста 28% -а жетеді. Біра, 7-12 жаса дейін блшыеттер жылдам дамиды да, оларды талшытары те алыдай бастайды. Содан кейін 18 жаса дейін блшы ет суіні шапшадыы тмендейді де, оларды салмаы 35-40% дейін жетеді. йелдерді блшыеттеріні салмаы ерлердікінен шамалы аз болады.