Жрек – тамырлы жйе

Тамырлар жйесін оларды, морфологиялы рылыстары мен ызметтеріне карай: анайналым жйесіне жне лимфалы жйеге блуге болады.

анайналым жйесіні орталы мшесі -жрек. Ол алта трізді іші уыс блшыетті мше. Оны сол жаында артериялы жне о жаында веналы ан болады. Жректі рбір жаы бір-бірімен арнаулы апашалар арылы жаласып жататын – лаша (artium) жне арыншадан (ventriculi) тзілген. Оны лашасы жрекке антамыр арылы анды абылдайды, ал арынша осы лашадаы анды абылдап, оны жректен анды алып кететін антамырлара белгілі бір ырапен айдап отырады. антамырлар, артерия жне вена деп аталанымен, тамырларды ішіндегі ан рамыны оан ай келмеуі занды, ол тек анны жру баытына арай аталады. Сондытан жректен анды алып кетіп жатан (кетуші) антамырлар салатамыр - артерия (arteria), ал жрекке анды алып келіп жатан (келуші) антамырлары кктамыр - вена (vena) деп аталады.

Артериялы анды веналы ана ауыстыратын са тамырлар капиллярлар немесе ылтамырлар (vassa carillaria) деп аталады.

Тамырларды ішімен азанны сйы лпасына жеткізуге жрдем етіп трады.

Денедегі веналарды барлыы лкен екі салаа жоары вена кретамырлара жиналады. Оны жоары вена кретамыры бас, мойын, екі олдан жинайды; ал веналы екі аятан. Жамбас уысындаы мшелерден жне рса уысындаы мшелер мен абыралардан веналы анды жинайды, бл аталан кретамырларды екеуі жне жректі з венасы о жа лашаа яды.

Жоарыда айтылан жадай, біріншіден, адама анайналым шеберіні тйы екенін крсетеді, екіншіден осы айтылан анайналым жолыны жалпы анайналым шебері екенін крсетеді.

анайналым жолдары. Азадаы анайналым жрек арылы арастыранда кіші (кпелік), лкен анайналым шеберіне жне жректі анайналым жолы деп шке блінеді.

анайналымны кіші шебері деп жректі о жа арыншасынан басталатын, кпелік калтамырлар торын айтады.

лкен анайналым шебері немесе дене анайналым шебері деп жректі сол жа арыншасынан басталып, ола оны тарматары, денедегі артерия, вена ылтамырлар торы жне веналы о жа лашасымен аяталатын жолдарды атаймыз.

Жректі анайналым жолы. ан мен лимфа рамында азаны тіршілігіне ажетті кенеулі затпен оттегі болады. ан мен лимфа соларды лпаа жеткізіп береді, сондай-а азада зат алмасу нтижесінде пайда болатын керексіз заттарды сырта шыаруа да атынасады.

Азадаы барлы веналы ан вена антамырына жиналып, жректі о лашасына йылады, одан со лаша-арынша тесігі арылы о арыншаа теді. О арыншадан кпелік кретамыр, одан о жне сол жа кпелік артериялара блініп, о жне сол жа кпеге барады. кпеде антамырлары те майда ылтамырлара блінеді.

кпедегі веналы ан оттегіге аныып, артериялы ана айналады. Бл оттегімен аныан андар кпелік трт вена арылы жректі сол жа арыншасына келіп яды, одан сол жа лаша -арынша тесігі арылы сол жа арыншаа теді. Сйтіп, жректі сол жа арыншасымен ан негізгі артериялы колаа жне одан оны тамыр тарматары мен ылтамырлары арылы бкіл денеге тарайды. Ол жерде ан оттегін лпалара беріп, одан кемірышыл газын абылдайды да, веналы ана айналады. Ол ылтамырлар айтадан бірігіп ірі вена антамырларына айналады. Веналы ан айтадан жрекке келеді. Осылай жрек веналы анды кпеге апарып, оттегімен таратып, жасушалар тажды жрек артериясынан басталып, ан жректі зін амтамасыз етеді де, айтадан са веналар арылы веналы таж айнауына жиналып о жа лашаа ятын тесіктен жне майда веналарды о жа лашасымен арынша уысына тікелей ашылуымен аяталады.

Кейбір мшелерді кантамырлары бірімен-бірі байланысты болады. антамырларды клдене тарматары арылы екінші тамыра жаласып, ан ткізуін анастомоз немесе осылыс дейді. Егер, оларды саны те кп болса, осылыс торы деп атайды.

Мндай осылыстар артерия мен вена арасында да болады. Оны артерияны веналы осылытары деп атайды. Артериялы веналы осылыстар сырты мшелерден: сауса шыны терісінде, мрында жне, ла аланында; ал ішкі мшелерден: бас, жрек, ми, бйрек, жыныс мшелері т.б. кездеседі. Мндай осылыстарды маызы біріншіден, егер негізгі тамырда бір жадайда ан жрмей алса, осылыс тамырлар арылы айналып тіп отырады, екіншіден, сіресе артериядан венаа анны тікелей туінен анайналым шебері ысарады. Мны ыса анайналым мшесі немесе дериватты аппарат деп атайды. антамырларды ішінде кіл аударарлы ажайып торлар да кездеседі. Оны мні мынандай: артерия тамыры ан келетін те майда ылтамырлара блінеді де, енді кетуші ылтамырлары айтадан (веналы емес) артерия ылтамырын тзеді, мысалы, бйрек шумаындаы торларды атауа болады.

Жйке жйесі

Жйеке аза ызметін ретеуде аса маызды роль атарады. Ол жасуша, лпа, мшелерді жне оларды жйесіні ызметін йлестіріп отырады. Мнда аза бірттас ызмет атарады. Азаны сырты ортамен байланысы жйке жйесіні ызметі арылы жзеге асады.

Жйке жйесіні психикалы рдіске - сезім, ои білу, есте сатау, сйлеу жне ойлауа негізделеді, ал адам соларды жрдемімен тек айналадаы ортаны танып оймай, оны згертуге де белсене кіріседі.

Жйке лпасы

Жйке жйесі нейрондар мен са серіктес жасушалардан ралан нерв лпасынан тзеледі.

Нейрондар жйке лпасыны негізгі жасушалары: олар жйке (нерв) жйесіні ызмет атаруына ммкіндік береді. Серіктес жасушалар оре, тірек жне ораныс ызметін атара отырып, нейрондарды оршап жатады. Серіктес жасушалар нейрондара араанда 10 еседей кп болады.

Нейрон дене мен сінділерден трады. сінділерді дендрит жне аксон деп аталатын екі трі бар. сінділер зын да, ыса да болады (20 сурет).

Дендриттер (грекше: дендрид – ааш) кпшілігі – те тарамдалан ыса сінділер. Бір нейронда бірнеше дендриттер бола алады.

Аксон (грекше аксис – сінділер) – кп тарматалан зын сінді, осылар арылы импульстар жасуша денесінен теді. Жйке жасушасыны райсында тек бір ана аксон болады, оны зындыы ондаан сантиметр-ден аспайды. Импульстар азада жйке жасушаларыны зын сінділері арылы едуір ашытыа тарала алады.

зын сінділерді сырты кбінесе май трізді а тсті заттан тратын абышамен апталады. Олар орталы жйке жйесінде шоырланып, а зат тзеді. ыса сінділері мен денелерінде мндай абыша болмайды. ыса сінділер жйесінде шоарланып, ср зат тзейді.

Нейрондарды пішіні мен атаратын ызметі р трлі. Нейрондарды бір трі, мысалы сезгіш нейрондар, импульстарды сезім мшелерінен жлын мен миа ткізеді, Сезгіш нейрондарды денесі орталы жйке жйесіне баратын жолдаы жйке тйіндеріне жатады. Нейрондарды келесі трі-имыл нейрондары импульстарды жлын мен мидан блшыеттер мен ішкі мшелерге жеткізеді. Сезгіш жне имыл нейрон арасындаы байланыс жлын мен мида ендірме нейрондар арылы жзеге асады, оларды денесімен сінділері миды ішінде алады. Жлын мен ми барлы жйке мшелерімен байланысты болады.

Жйке дегеніміз - сырты абышамен апталан жйке жасушалары зын сінділеріні шоырлары. имыл нейрондарыны аксондарынан тратын жйке жйкелерді имыл жйке жйелері деп атайды.

Жйке жйесіні блімдері.Жйке жйесі орталы жне шеткі блімдерден рылады. Орталы блім денекер лпадан тзілген абышамен апталан жлын жне мидан рылады. Шеткі блімге жйке мен жйке тйіндері жатады.

аа блшыеттеріні ызметін реттейтін жйке жйесіні блігі соматикалы (грекше: сома - дене) жйе деп аталады. Адам соматикалы жйке жйесіні кмегімен имыл рекетін басарып, азаны имыла немесе тынышты кйге келтіреді. Жйке жйесіні ішкі мшелері (жрек, арын, без жне т.б.) ызметін реттейтін блігі автономиялы (грекше: автономия – зін-зі билеу) блік деп аталады. Автономиялы жйке жйесіні ызметі адамны еркіне баынбайды. Мысалы, адамны еркі бойынша жректі тотатуа, асорыту рдісін тездетіп, тер шыуды кідіртуге болмайды.

Автономиялы жйке жйесіні екі – симпатикалы жне парасимпатикалы блімі болады. детте, олар ішкі мшелерге арама-арсы сер етеді. Мысалы, симпатикалы жйке жректі ызметін кшейтіп, жеделдетсе, парасимпатикалы жйке – оны бседетіп, лсіретеді.

Табанда тараматалан жке жйесі бар. Табанда сан жне шонданай жйкелері орналасан: алашы тарма ішкі жаында, екіншісі сырты жне тірек жаында болады.

Тері

Теріні рылысы.Тері - денені сырты абыы. Оны аумаы шамамен 2 м2. Тері негізгі ш абаттан трады. Сырты абаты - эпидермис кпабатты эпителий лпасынан тзіледі. Ол немі тлеп, тереірек орналасан (жасушаларды) кбею есебінен жаарып отырады. Эпидермисті астына днекер лпаны тыыз абаты - дерма орналасан. Бл жерде кптеген рецептолар, май жне тері бездері, тк тбірі, ан жне лимфа тамырлары болады. Е тере абат - шел (жасушалары) май лпасынан тзіледі, ол аза мшелері шін ашаулаыш абат, "тсеніш" ызметін атарып оректік заттар мен энергияа "ойма" болып есептеледі.

Сйектерді, байламдарды жне блшы еттерді крделі жйесі терімен апталып, табанды зиянды серден орайды, жылу реттеуге септеседі, сондай-а оршаан ортадан ыпал ететін р трлі тітіркенуді абылдап отырады.

Тері барлы лпалар мен мшелерді механикалы заымданудан сатандырып, азаа бгде заттарды, ауру тудыратын микробтарды енуіне жол бермейді. Тері азаны ультраклгін сулелерді арты млшеріні зиянды серінен орайтын оыр пигмент жасап шыарады. Теріде балаларды мешел ауруыны дамуына кедергі жасайтын Д витамині тзіледі.

Тері зар шыару ызметін де атарады. Су мен тзды млшері азадан тер бездері арылы шыарылады.

Е аырында, тері дене температурасыны тратылыын сатауа атысады.

Тер бездеріні рылысы мен оларды орналасуы.Тер рамы.Адам терісінде 2 милионнан астам тер бездері бар, олар тулігіне 12 литрге дейін тер бліп шыара алады. Бл адамны з дене температурасынан жоары ортада тіршілік етуіне ммкіндік береді.

Тер блу – теріні бір ызметі. Ересек адамны табаны бір саатта шамамен 1,0-1,5 г, алыпты жадайда 2-4 г, ауыр жмыста 8-10 г тер блетіні млім. Осы ылалды 50% тірек бетіне – кмбез астына жне табан сйегіні басына келеді. Мнда М.Ф. Иваницкийді дерегі бойынша табанны 1 см2-не 300-500 тер безі келеді. Безді орташа саны (табанны 1 см2-не 200-250) табанны жиегінде, ішкі тобыта жне кшені тірек бетінде байалады.

Табан сонымен бірге ылал бледі. Адам денесіні ылалды арынды блуі метереологиялы жадай, істейтін жмысына жне адам табаны 0,5 г/са., ал жмыс кезінде 1,5 г/са. (адам денесіні жалпы ылалы 50-70%) сйы бледі.

Адам терісі арылы кмір ышылы здіксіз блініп, оны оршаан орта температурасыны суіне байланысты артады.

Табан жылу бледі. оршаан ауа температурасы 14-16°С кезінде табан температурасы 20°-дан 32°С-а згереді, таертен ол жоары, ал кндіз тмендейді. Табанны астыы жаыны температурасы адам денесіні температурасыны е тмені (4).