Шкрімні леуметтік-саяси кзарастары

 

Шкрімні поэзиясы мен философиясы ткен, бгінгі рпатарыны ана емес, келер рпатарды рухани тірегі, білімі мен адамгершілік блаы болып кала береді. Себебі, Шкрімні тпкілікті масаты - адамды жндеу, елді жндеу, оамды жндеу. Ол осы мраттарды уаыздап ана оймайды. Шкрім зі айткан идеялара жетуді наты жолдарын да нсап отырады. Аын елді кері кетіретін, адамдарды ізгілікке мтылыстарын аяа таптайтын аза ауымыны рухани азындалуы деп біледі.

Шкрім мраларыны бгінгі елге, келешек рпаа берері кп. Себебі, аын адам, адамзат жэне оам шін ажетті мселелерді ктере алан. Сз жо аынны кптеген шыармаларында аза халыны ркениетті адамзат кшіне осылуы мселесі жырланады. Дамыан халытар сан нерге ие. аза соларды білсе, йренсе ылым мен білімні не берерін тсіне алар еді. сіресе, лемдік гуманистік ойдан ибрат алуды аза оамыны рухани келбетін жасартатынын ескертеді. Баса халытарды негелі лгісін алу арылы ана ел адамгершілікке жаындап адал мір сруді йренеді.

Шкрім, эрине, нарыты атынастар жадайындаы адамны ксіптік сапаларын даралап айтуды масат ттпаан. Біра та аынны кптеген ойлары адамны біліктілігі мен ксіпкерлігіне байланысты. Аын адамны біліміні, ылымны, ксіпкерлігіні критерийі оны іс-рекеттеріні нэижелігі, - деп есептейді. Ебек шыдамдылыты, тзімділікті алайды. Олай болмаса істе нтиже жо. Сонымен бірге р істе ептілік керек. Адамдарды барлыыны адал ебек етуі, ызметін адал аткаруы мірді жола тсуіні кепілі. Барлыы адал, іскерлікпен, басаны алдамай ызмет етсе, елде айы болмайды. мір ашы, адамдар кілді болады. ара жерді сауа білсе, барлы халыа жетер байлы бар. Мселе, осы байлыты нермен, аылмен, адалдыпен пайдалана білуде, - деп йретеді Шкрім.

Аын мірді клекелі, айшылыты былыстарына кп іледі. Ешбір мемлекет згеге жасы бола койсын демейді. ділдік, жасылы кбінесе ран, сз болып алады. зіні амы шін мыты мемлекеттер лсіз елдерді дайы талап келеді. Сондытан р халы з ебегімен адал жолды тадасын. Барлы халытар мен мемлекеттер жасампаз ебек пен ділет жолын тадаса ана адамзат тыныштыкка кенеледі, - деген аламды ойды Шкрім кптеген шыармаларында айталап ескертіп отырады.

Шкрімні леуметтік ойыны тередігі оны аза оамыны шындытарымен тамырластыында. Аын халыты бгінмен ана мір сруге болмайды деп йретеді. ткен иыншылытардан саба алу арылы бгінгі кн мселелерін шешуге тиістіміз. ткен ша пен бгінгі ша келер шаты ммкін болатын иыншылытарын жеетін жолды крсетеді. Ебектену, білімге мтылу, ксіпкерлік жне адалдыты жатау жетіспейді. Нпсіні тыймау, бірін-бірі кре алмау, зара таласу, аылды мен дарындыны аятан шалу азаты ркендетпейді, оны баса халытара араанда лсіздігіне келеді: момын, діл адамды аза талауа дайын. Адама кмектесу иын. Себебі, улы пен арамдыты жолдас ыландар те кп. Матан мен ата іздегендер бірігіп кшейіп отыр. Олар жалаор. Адалдыты стаймын дегендер, з бетімен кетіп тыныш мір сремін дегендер немі оларды, ата марларды орлыына, зорлыына душар болады, - деп кінеді аын ''аза айнасы'' деп аталатын леінде.

Шкрімні кптеген шыармаларында ебек ету идеясы, іскерлік пен жаашылдыты пайдасы туралы идея бірінші кезекке шыарылады. Байлы пен игіліктер адам мірі шін ажет. Байлыты мні матаныш емес. Байлы адамны жанына ызмет жасайды. Байлы болса адам басаны олынан ол збейді. Байлы адама ебекпен, мадайды терімен келсе ол ділетгі, арды, ибадатты тірегі. Байлыты жасылы болуы байлыты жасайтын адамны жасылыына туелді. Зорлыпен, арамдыпен, алдаумен келетін байлы елге келетін жаманшылыты кзі, - дейді Шкрім лама.

Шэкэрімні леуметтік кзарастарыны ауымы ке. Аын халыты трбиелеуді, біліммен адамгершілікке тартуды наты жолдарын крсетеді. Сондытан аза лтын топтастыратын, ркениетке баыттайтын адамгершілік идеологиясын Шкрімні шыармашылыынан табамыз. Оны шыармашылыыны идеялы, поэтикалы куаты аынды лтты стазы дегейіне ктерген десек арты баалау емес. Оан длел, андай былыс болмасын Шкрім жеіл арамайды, оай баа бере салмайды. былысты згермелі мірімен байланысы, оны оршаан оама сері, келешекке тигізер ыпалы мен салдары теренен сарапталады. ''Матау мен сгіс'', ''Мінеу мен кндеу'' кнделікті тіршілікте рбір адамны басында болатын жадайлар. Бір араанда тайа таба басандай аны дниелер сияты. Ал, Шкрім осы былыстарды леуметтік руханилы категориялар дегейінде баалайды. арапайым былыстарды халыты моралды келбетіне, оамны рухани ахуалына шпес іздер алдыратындыын крсетеді.

рине, матаулы болан жасы, сгіс адамды тыртады. Шын матау бар, тірік матау бар. Адам аылдылар сйсінетін іс істей алса шын матаныш. Надандар жамандай берсін. Надандарды жаласынан сіз тмен кетпейсіз. Білімділер, адал ниеттілер ісіді аламаса, саан ренішін білдірсе шын сгіс осы. Халыты кпшілігі надан. Сені істері кп надана намаса, аз жасыа насын. Сонда осы міндеу мен кндеуден де орыпайсы. Шындыты да табиаты крделі. Брынылар шін шынды болан нрсе бгін шынды болмай алуы ммкін. азір шын деп отыранымыз ате шынды шыар. Біра тбінде барлыынан нды аны шын бар екендігі де аиат. Шкрім осы леінде дрыс, тура жолдаы оам орнату шін шындыты табиатын, генесологиялы тамыры болуды ажеттілігін длелдейді.

Аын сз жо зі мір срген итры оам туралы айтып отыр. Социализмді адамзат арман ылды. Бл оам наыз шын оам, ділетті оам болып крінді. Ал жеіске жеткен социализм зі туралы шындыты жо ылды. Бл оам ате оам, оны шындыы да ателі шынды. Сондытан бл шынды адамзата берілген у іспеттес. Жасы деп, тура жол деп ате жолды тадап отырмыз деп мезейді ойшыл аын:

 

Кп сз айтан брынгы білімділер,

Пайдалансын, шын деп кейінгілер.

Сына салып таламай талантты жас,

Соны брін атесіз жн деп білер.

Олай емес, ойласа, талай мін бар,

Брын шын, аталы шын, аны шын бар.

У берді ме, сусын деп, су берді ме,

Кзі жмда жта бер деген кім бар?

Бір араанда арапайым айтылан сз, атардаы ле. Шындыы тереде. лтты леуметтік тжірибесіне атысты. Адамны білімі теіздей болып жинаталан. Бірата, соны барлыы азаа ажет пе, пайдасы бар ма? Бгінгі рпа пайдалысын, тек лааты турасын ана пайдалананы жн. Білім екен деп, тарихи тжірибе екен деп кзсіз откенні тжірибесін пайдалана беру ауіпті. ткен рпатар біліміне сын кзбен арап талдау абзал. Плен деген аылды айтан екен деп бас ра берсек біз мінді, атені тсінбейтін, крмейтін кейіпке келеміз. Аын зіні шыармашылыына да халыты сын кзбен арауын, жректі таразысынан ткізуін алайды. Мінді тзеу, ателікті тзеу ткенді ирату емес, оны сараптау, таразылау. Жасысы, пайдаа асатыны бгінгі кнге жмыс істейді. Ондай білімді, ондай тжірибені жаартып, деп бтінгі кн талаптарына сай пайдаланан жн.

Шкрімні леуметтік мселелерді ктеруі оны саяси даму туралы пікірлерімен ласады. Аынны ерекше кіл блетіні халы психологиясы, тобырды масаты. аза халы бірлікті ажеттілігін з мддесі шін топтасуды ажеттілігін, орта сзбен птуаа келу ажеттілігін пай-а ойды, - деп иналады Шкрім ''Насихат''леінде. аза оамы отаршылдыты, баса халыты диктатты саясатыны нтижесінде моралды деградацияа шыраан халы. Елеуреп, даурыан кезде аза брыныдай аылды, діл сзге тотамайды. Ел бзылан кезеде оан лгі боламын деу, оны тезге салам деу, жасылыа шаырам деу бос урешілік. азаты бір жасысы екінші жасыны сзін тыдамайды. Халы бірін- бірі адиды. оамдаы ділетсіздікті кші сондай адалды жолы болан емес. оам адасты, оаммен бірге халыта адасты. Адасанын тсініп отыран жрт жо. Шкрім тек оамны жаландыын, оны халыты да жаландыа бастап отырандыын айтады. Халы лтты ндылытарынан айырылан. Сол себепті ол жасылы пен жамандыты айырмайды. Злымды пен тірік, зорлы пен матан билеген заманды тудыратын да билік. Оан халыты тоз-тоз болып, бірімен бірі алысаны жасы, бірін-бірі жек кргені жасы. Ондай халыты басару оай, орытып ркіту оай. Сондай иын, ділетсіз заманда жректегі тазалыын сатаан, злымдытан ашан, ешкімге иянат жасамайтын адамдар улиеден кем емес, - деп есептейді Шкрім.

Аын мір трагедиясын, айшылытарын аншама сынаанымен, иналанымен болашаа лкен оптимизммен карайды. Шкрім аза халын жндей отыра лем халытарын трбиелеуге лес осатынын сезінеді. Ол з лаатыны, мір жайындаы философиялы толауларыныц адамзатты ізгілендіру ісіне ызмет ететінін білген. Оны шыармашылыындаы зскті тйін - адам мселесі. Адамды жндеу арылы, оны ойы мен білімін, рекеті мен мінезін жндеу арылы мемлекетті жне оамды жндеуге болады деп біледі Шкрім.

оамны жааруы ылым мен білімге туслді. Олара негізделген мемлекет пен басару жйесі де дрыс болады. Хаиата, ділетке халыты бірлік пен талап ана тарта алады. Халы ділеттілік жаында болса ол нерді, ебекті, жаашылдыты тадайды. Адамзат бірінен-бірі арты емес халытар. Оларды згешілігі нер, білім, ылымды, техникапы игеруінде. Сондытан казак негелі халытардан йренуі керек деген сиет айтады. Табиат байлытары, жер ойнауы барлы халытара аздап бліскенде ана жетеді. Сондытан мемлекетаралы, лтаралы арым-атынастарда ділетті, сенімді, адамзатты орта мдделерін бірінші кезекке кою асиет деп есептейді ойшыл аын.

 

 

дебиеттер тізімі:

 

дайбердиев Ш. Шыармалары: ледер, дастандар, ара сздер.- Алматы: Жазушы, 1988.- 560 6.

Баймханов Т. Шкрімні леуметтік-саяси кзарастары // Шкрім лемі. - 2006. - №1. -117-121 б.

Борбасов С. Шкрімні леуметтік-саяси кзарастары // Жалын. - 2006. - №4. - 14-16 б.

Тматаева А. Шкерімні тесіздік пен ділетсіздікті сынауы : [аза ойшылыны ебектері туралы] // аза тарихы. - 2001. - №3. - 46-50 б.

Тматаева А. Шкрім жне саяси-ыты ой-пікірді айраткерлері // аза тілі мен дебиеті. - 2000. - №12. -27-28 б.

 

азастан Республикасыны ылым жне Білім министрлігі

Шет тілдер жне іскерлік карьера университеті

 

 

Реферат

Таырыбы: Шкрімні леуметтік кзарасы

 

Тексерген: Байбугунов Бейбіт Асанбеклы

Орындаан : туризм курсыны 2курс студенті

лібай Балжан Амантайызы

 

Жоспар :

1. Шкрім дайберділы

2. Шкрімні леуметтік кзарасы