Шкрім дайберділы
| Шкрім дайберділы | |
| |
| ызметі: | аын, жазушы , философ,тарихшы | , композитор
Шкрім дайберділы (1858-1931) – аын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас рі інісі, рі ол негізін салан реалистік дебиет дстрлерін ала апарушы ізбасары. зі мір срген ортаны оамды-саяси жне леуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, оам мен адам табиатындаы кемшіліктерді зерделеуде, туан халына тзу жол крсетуде дайберділы Абай баытын станды. Шкрімні кесі дайберді нанбайды Кнке деген бйбішесінен туан, яни Абайды туан аасы. Шкрім бес жасында ауыл молдасына оуа беріледі де онда жеті жасына дейін оиды.
Жеті жасында кеден жетім алан ол бдан былайы кезде Абайды тікелей трбиесінде болады. скен ортасыны аса бай дстрлері мен Абай аасыны трбиесі табиатынан зерек Шкрімні жетімдік крмей суіне ана емес, оны таланты аын, парасатты ой иесі болуына да зор ыпал жасады. Шкрімні зі кейінірек былай деп жазады: «кемізді бір шешесінен туан Ибраим мырза, аза ішінде Абай деп атайды, сол кісі мсылманша м орысша ылыма жйрік м алланы берген аылы да бл азатан белек дана кісі еді, ержеткен со сол кісіден талым алып, р трлі кітаптарыноып, насихатынтыдап, азанаылымны сулесін сездім». Кезінде арнайы оу орындарында оып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп жне Абай аасыны жетекшілігімен жан сарайын байытан дайберділы заманында аза арасындаы аса білімдар адамдарды бірі болды. Араб, парсы, трік, орыс тілдерін жетік білді. Ол адамдар мірін жасартуа тырысан алымдарды мысала келтіреді. Оларды кейбіреулері адам мірі жаратан иесін танумен тзеледі десе, кейбіреулері кімет жойылса, ркім з бетімен мір срсе тзеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халыты аартумен адам мірі тзеледі деді. Біреулері бай, кедейді тееумен тзеледі десе, біреулері трбиемен тзеуге болады деді. мірді зі — тіршілік таласы. Сондытан адам мірін жаратылысты зі солай жаратан, бірін-бірі жеп, талап, таласып мір срмек дегендер де болан. Шкрімні зі бл идеяларды ешайсысы адам жаратылысын згерте алмайтынына сенімді болды.
мірбаяны
Туан жері азіргі Шыыс азастан облысыны Абай ауданындаы Шыыстау бктерінде 1858 ж. шілдені 11-де дниеге келген. Оны кесі дайберді нанбайды лкен бйбішесі Кнкеден туан, Абаймен кесі бір, шешесі блек. Шкрім сонда Абайа немере іні болып келеді.
Шкрім бес жасында оуа беріліп, екі жылдай оиды. дайберді отыз жеті жасында дниеден ткенде, атасы нанбайды трбиесінде болан Шкрім жетімдік тауыметін тарта оймаан. зіні «Мтыланны мірі» атты мырнамалы леінде бес жасында ауыл молдасынан саба ала бастаанын жазады. Атасы оны кіліне аяу тсірмей, бетінен апай, еркелетіп сіреді: ол жнінде аынны зі: «ажы марм мені „жетім“ деп аяп, ысып оыта алмай, жетімді сылтау етіп, ойыма не келсе, соны істеп ылымсыз стім» деп кіне еске алады. Алайда аылды бала се келе тез ес жиып, жеті жасынан бастап ле сзге бейімділігін танытады.
Оны ерекше зеректігін ааран Абай Шкрімді з аморлыына алады, «молда сабаынан» баса орысша йренеді. Былайы мірін ылым білім уумен атар, домбыра тарту, гармоньда ойнау, н салу, саятшылы ру, сурет салу, т.б. нерлерге арнайды. Оны неге крген ортасы нанбай ауылыны зиялы тобы, лы Абайды таылымы болды. Ол жас Шкрімні азамат жне аын ретінде алыптасуына ерекше сер етеді. Абайды кеесімен р трлі кітаптар оуа машытанан Шкрім аылы кемелденіп, ой рісі тередеп седі. Аынды нерін де таныта бастайды. [1]
Ресми аталуы
1988 жылы Шкрім аталып, оны лмес, шпес мрасы халына айта оралды. Осы жылы аынны “Жазушы” жне “Жалын” баспасынан ледер, ал “нер” баспасынан ндер жинатары жары крді. Тап осы жылы ажыны 130 жылдыы Абай ауданы, 1998 жылы 140 жылдыы Семей аласы клемінде тойланды. Осы жылдар аралыында Семейдегі бір жоары оу орнына ажы есімі беріліп, ескерткіші орнатылды, ала орталыындаы лкен бір даыл аын есімімен аталды. Мны сыртында аладаы байыры бір аза мектебі аын есімін иеленді.
Бгінде осындаы екі бірдей жоары оу орнында – Семей педагогика институты мен Шкрім атындаы Семей университетінде шкрімтану ылыми-зерттеу орталытары жмыс істейді. Сол орталытарды кшімен “Шкрім” жне “Шкрім лемі” атты екі бірдей журнал жары круде.
Семей педагогика институтындаы Шкрімтану ылыми-зерттеу орталыында азірде Шкрімні тлалы экциклопедиясы дайындалуда. Мны сыртында аталмыш орталыта Шкрім мрасы туралы бгінгі кнге дейін бес томды ебек дайын тр.
Шыармашылыы
Бркітін олына ондыран Шкрім
«мір», «Снойлар», «Ызаорлар», «марлы», «алжыбас», «Тойымсыз нпсі» сияты дидакалы ле-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жаымсыз ылыты сына алады. ашыты сезім таза, пк жректен маздайтынын айта келіп («Аны асы улие», «Шын сырым»), адамгершілік а жола, нер-білімге ндейді («Жастара»), 1905 жылы Шкерім ажылы сапар шекті. Меккеге баран бл сапарын пайдаланып, аын зіні байыры арманын жзеге асырды. Стамбл, Париж кітапханаларынан туан халыны тарихына байланысты кітаптарды оыды. Осылай жинаан материалдар негізінде «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі» (1911) кітабын, исындарын халы мддесіне тсіндіру масатымен «Мсылманды шарты» деген ебек жазды (1911). Бл тста аынны діншілдігі танылады. Ол дін бзушыларды атты сына алады. Шкерім з шыармасында Алла Тааланы кітабы ран сздерін жне Пайамбарымызды (с.а.у.) хадистерінадал сзіне атысты олданыса мол алан:
«...жне аятта: «Ей, мсылмандар, пайдаланыыз берген адал ырзыымнан», - деген», «Хадис: «Адал удесін бзбаан иманны белгісі», - деген, «...адам зін-зі таныма деген, жаратан иесіні ны екенін м ибадат шін жараланын біліп, зін-зі тексеріп, зиянды істен ашып адал, пайдалы істі ылуа тырыспа».
Сонымен атар, Шкерім шыармасында діл, адал адам бейнесіне ерекше орын берілген:
«Тарихта рашан адал жан лмейтін», «Адамны адал лы болам десе, алдымен зіні нпсіді же», «Кп тбетке жетелі айдан кшін, тара алмай адалды пысады іші», «Адаспайсы аылды арлыа ерсе, Жолай крме жылмайы сопы крсе, Тапыр, адал, а ниет адамдарды, Алданбайсы артынан ере берсе»; «Бір мезгіл: «Ой, тір-ай Адал жарды жолында лгенні арманы не?» - дегенде, тіпті, ер болып кетеді», «Адала орын емес аза іші, Татты ой соры арылмас таза кісі, зін асырар азаты нері жо, Бірін-бірі талайлы бар жмысы», «Адалды діл жолына, Аырын басып жет, халы»;
Адал адамны адалдыыны басы адал ебек деу Шкрім шыармаларындаы адал іс-хрекет, таза ебек адамы маынасындаы олданыстары:
«Арсыз, арам айланы тастасалы, Адал іске талаппен бастасалы», «Адал сол - таза ебекпен кнін кріп, жаны шін адамшылы ар сатайды», «Талаптан адал істі істемекпіз, Тапсырды бір Аллаа біз демекпіз», «Аны ба деп айтарлы ш нрсе бар, Кірсіз аыл, мінсіз сз, адал ебек», «Адал ебек, а жрек берер шешіп, Таза аыл косылса, лемні таласын», «Мейірім, ынсап, а пейіл, адал ебек, - Бл тртеуін кім кылса, шын адам сол»;
Шкрім адал, халал маынасында сздерді тура жне ауыспалы маынада да олданады:
«Адам мен еті адал хайуандарды бріні де сарыты адал», «Халала ойламайды шыдайын деп», немесе, «Мойныа мені аным халал болсын, Болма енді аламанны анына орта».
Ол орыс, Батыс дебиетіні тамаша лгілерін аза оырмандарына таныстырды. Лев Толстойды шыармаларын аса жоары баалап, з халын дние жзілік озат мдениетін игеруге таырлы. зін мыр бойы Толстойды шкіртімін деп санады. Онымен хат жазысып трды. Американ жазушысы Гарриет Бичер-Стоунны «Том аайды балааны» романын, Толстойды «ш сауал», т.б. гімелерін, А.С. Пушкинні «Боран», «Дубровский» повестерін аза тіліне аударды. Физулиді «Лйлі - Мжнн» дастанын назира лгісімен жырлады. Шкерім немі демократты, халыты, гуманистік-аартушылы баытта болды. Бл орайла ол ХХ асыр басындаы озат ойлы аза зиялыларымен ндес болды. Аын кеестік тоталитарлы жйені рбаны болды.
Ктеріліске шыан халы пен жергілікті билік кілдерін татуластыруа, антгісті болдырмауа тырысан ол жазалаушылар атан оа шып, денесі айдаладаы дыа тасталды. «Халы жауы» ретінде айыпталып, шыармаларын оуа тиым салды. 1988 жылы аын есімі толы аталды.[2][3]
Шыармалары
дайберділыны аламынан тере ойлы, сыршыл лирик. ледер, «аламан-Мамыр», «Елік-Кебек», «Нартайла-Айслу» сияты оиалы дастандар, «діл-Мрия» романы жне баса да прозалы туындылар, аудармалар, тариха, философияа атысты ебектер, сазды ндер туды. 1911 ж. «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі», 1912 ж. Семей аласындаы «Жрдем» баспасынан «аза айнасы», «аламан-Мамыр», «Жолсыз жаза яки кез болан іс», «Енлік-Кебек», «шаны», «Мсылманды шарты», «Лйлі-Мжнн» т. б. шыармалары жары крді. 1978 жылы Ленинградта шыан «Поэты Казахстана» деген жината дайберділыны біратар ледері орыс тілінде басылды. лкен жинаы 1988 ж. «Жалын» баспасынан жары крді.
Ндері
Шкрімні ндерін алаш рет нотаа тсірген голланды Альвин Эрнестович Бимбоэс. Ол 1919 - 1922 жылдар аралыында Амола саяси блімінде нсаушылы ызмет атарып жріп, аза ндерін нотаа тсірумен шылданады. Соны нтижесінде 1926 жылы Н.Ф. Финдейзенні редакциялауымен шыан «Музыкалы этнография» жинаында Бимбоэсті аза музыкасы туралы жазан клемді мааласына оса азаты жиырма бес ніні нотасы басылады. Осы аталан жинаты ішінде «№ 1 Шакарим», «№ 2 Шакарим» деген атпен Шкрімні екі ні жары креді. Біра, екі нні де леі нота астына жазылмаан, тек орыс тілінде мазмны берілген. А.Э. Бимбоэс нотаа тсірген «№1 Шакарим» ніні екінші трі А.В.Затаевичті 1925 жылы шыан «аза халыны 1000 ні» жинаына «Тілек - бата» деген атпен енген. Ал Шкрімні «Бл н брыны ннен згерек» деген ні А.В. Затаевичті 1931 жылы жары крген «аза халыны 500 ні мен кйі» деген жинаында «Шкрім дайбердин ні» деген атпен жарияланан. Осы жинаты № 156 анытамасында А.В.Затаевич: «Шкрім дайбербин - Семей уезіні арт аыны, азір тірі, жасы жетпістер шамасында. Жината келтірілген нін орыс ндеріні лгісіне еліктеп шыарса керек, - деп жазан.
Шкрім ндері аза композиторларыны шыармаларына да арау болды. Ахмет Жбановты «Абай» сюитасыны бірінші бліміне, А. Жбанов пен Л. Хамидиді «Абай» операсындаы Айдарды ариозосына, Айдар мен Ажарды дуэтіне сазгерді шыармалары пайдаланылды. Ал аын поэмаларыны сюжеті елімізді аын-жазушыларыны, композиторларыны шыармашылыынан ке орын аланын айтса арты болмас. Мысалы, «аламан - Мамыр» балетіне, «Елік - Кебек» пьесасына, «Елік - Кебек» операсына Шкрім туындылары арау боланы барша жрта аян.
Орындаушылар
Шкрім ндерін з бабында, иін андырып айтатындар бдіали Алдажаров, Зікаил Абайлы, Раымжан Мамыразов, Есбай Бекхожин, Зларыш зімбаев, Жебрайыл Тралов, лмаамбет деген нерпаз адамдар болды.
Шкрімні ндерін зінен йренгендерді ішінен басалардан шотыы биік, кпке танымал болан нші абыш Керімлов болса керек. Ол аынны оншаты нін музыкатанушы Асан Серікбаеваа айтып береді. Ал ол з тарапынан осы ндерді ааза тсіреді. Шкрімні «Жиырма ш жасымда», «Жылым - ой, жлдызым - июль», «орытты сарыны», «орыт, Хожа Хафиз тсіме енді де», «Анадан алаш туанда», «Сраан жана слем айт», «Ойладым бір сз жазайын да», «Мтыланны мірі», «Сен ылыма болса ынты», «Кіл», «Байазы» сынды ндері за жылдар рманазы атындаы лтты консерваторияны фольклорлы зертханасыны орында саталып келген бл ндер сол абыш айтан, Асан нотаа тсірген дниелер екенінде дау жо. Ал азір Шкрім ндеріні бірден-бір насихатшысы, жанашыр іздеушісі рі орындаушысы нші Келденбай лмесеков. Ол ел ішінде мыт болып бара жатан аынны біраз ндерін жинастырып, жарыа шыарды, аза радиосыны Алтын орына жазызды.
Шкрім жне Абай
дайберділы мір сріп, ебек еткен тарихи кезеде аза дебиетінде Абай іргетасын алаан реалистік дстр алыптасып кележатанды. Шкрім осынау негелі рдісті алашы жаластырушыларды бірі болды. Абай мен Шкрім арасында тамырласты аса тере. з заманыны келелі мселелерін, оамды шындыты озауда екі аын да ерекше уат танытан. Абай трізді Шкрімні де аын ретінде са-тйек міндерді сынаудан бастап, з кeзіні крделі леуметтік мселелерін ктеруге дейінгі аралытаы тере ойлары, парасатты тжырымдары сайрап жатыр. Шкрім айналасындаы былыстарды сырттай ана жырлаушы болан жо, ол бар нрсені ай-айсысына да мн бере арады, жасылыына уанды, кемшілігіне кйзелді. Аынды болмысын да осы ыайда алыптастырды. Аынны азаматты ні осы тараптан естіледі. Оны Абай лгісіндегі реализмі алдымен азаматты лирикасынан крінді. з заманыны кзі ашы, ккірегі ояу азаматы ретінде ол халыны басындаы наты жадайды кре білді. Осы баыттаы барлы ой пайымдарын лирикасына нр ылып йды. Аын лирикасыны басты объектісі - адам. «Ескіден алан сз теріп», «Снойлар», «алжышыл ылжапас», «Еріншек», «марлы», «Бір салмойын сал келер» сияты ледерінде аын замандастарыны бойындаы ірілі-уаты кемшіліктер сыналады. Шкрім надандыты негізін осылардан креді. Бл лендеріні ай-айсысында да оны реализміне тн шыншылды пен сыншылды бар. андай кемшілікті болсын, аын типтендіре суреттеуге кш салады. Сол себепті оны кейбір ледерінде сыналатын кейіпкерлер зімізбен бгін де атар жрген жандар секілдіабылданады. з халыны мддесін кздеген аын оны бойындаы жаымсыз асиеттерді жрта жария етуші ана емес, соларды кімін айтушы да бола білді. шкерелей отырып, з кімін айтады, айналасына ой тастай сйлейді. «Ашу мен ынсап», «Шаруа мен ысырап», «Аны пен таны», «Ер оспа пен сз сйлемек», «Дние мен мір», «Матау мен сгіс», «Міндеу мен кндеу» сияты біра- тар ледерінде Шкрім айналасына сын кзбен арай отырып, заманыны шынайы суретінжасайды. Халы тадыры - дайберділы жырындаы арналы таырып. Бл тста да ол Абаймен сабатас, ндес. Абай трізді Шкрім де зіні насихат ледері мен жеке негесі арылы жртшылы санасындаы кейбір кері асиеттерді тамырын шірітіп, халыты ар-намысты оятуа кш салады
Аын жне халы
Аын рдайым халытан ол збейді. Оны шкерелейтіні де халы басындаы кемшілік, матан ттары да халыты азына. р кезеде жазылан «Бай мен она», «Партия адамы», «Ей, кп халы, кп халы», «кінішті мір», «аза», «Насихат», «Таы сорлы аза», «ош!», «ош, жртым» трізді ледерінде лтыны басындаы халді шыншылдыпен бейнелеп береді. Аыл мысалдары нанымды. Оларда сол кзені тарихи дамуына тн ерекшеліктер белгі береді. «ош, жртым» атты леінде крілік кезеіне ая басан лирикалы кейіпкер - аынны зі халыны ткен міріне кз жібереді, бгініне іледі. Бгінде патша татан лаан, аза даласына айрыша бір сулені нры шашыла бастаандай. Асарын асап, жасарын жасаан аын уана трып зіне «ендігі масаты не?» деген сауал ояды да, соан жауап іздейді. леде оптимизм бар. Аын мнда жасылыты кп кргенін, патшаны татан лаанын айтады. Халыны болашата туелсіз мір сретініне міттенеді. Алайда аында аладаушылы та бар. Ендігі жерде халыны бойындаы кндестік, матаншаты сияты асиеттерді жойылуы ажет екенін алатартады. кінішке орай, бл асиеттер лі де болса аяа тсау болып отыранына кйзеледі. андай леуметтік кеселді болсын ол уаыт аымынан туан, міндетті трде тзетуге болатын кемшілік деп біледі. зіні осы баыттаы ледерінде аын сол кзедегі оамды психологияны длме-дл бере біледі. Халы ойына озау салу баытындаы аынны аралайтын жгін де салматай отырады. оамдаы леуметтік тесіздік е алдымен аынны жанарына шалынса керек. «Бай мен она» леінде аза трмысынан алынан шаын сюжет баяндалады. Бай йіне келген она пен й иесі арасындаы диалог сол дуірдегі аза аулыны психологиясын, этикасы мен эстетикасын, трмысты ерекшеліктерін, рухани тсінігіні дегейін сипаттап береді. Мнда да Абай жырлаан тоышар кейіпкерлер бар. «Тамаы тоты, жмысы жоты» адам баласын алай аздыратынын лы Абай андай шебер айтып кеткен болса, Шкрімні мндаы кейіпкерлері де алдында асы бар, істер ісі жо, тойанына мз, бірін-бірі кемсітуге мар мгедек жандар. Шкрім айналасында болып жатан былыстар мен оиалара рдайым сергек арады. Аынны азаматты сергек ні сіресе 1917 жылы ткeрістер кзінде айын естілді. Патша татан латылан стте «Бостанды таы атты», «Бостанды туы жарырап» деп уана ле жазды. Бір араанда ран іспетті крінетін бл ледерде жала уаныш, лепірген сезім ана емес, аынны лирикасына тн тере философиялы ой бар. дегеннен-а, аын мына болып отыран жаалытан зінше ой тйеді. уана трып, ол халыны бдан былайы міріне ой жібереді. Ендігі заман ебек адамынікі болу керектігін айтады.
Аартушылы лирикасы
дайберділы реализміні айын керінген ендігі бір тсы - оны аартушылы таырыптаы лирикасы. Аынны бл баыттаы ебегі 1879 ж. жазылан «Жастара» атты леінен басталан. Аартушылы идея Шкрім лирикасыны алтын дігегі болып табылады. Оны Абаймен ндестігін танытатын бір сала да осы. зіні «Насихат», «Сынатар сы зінді», «ш-а трлі мір бар», «Сен ылыма...», «ылымсыз адам айуан», «Жасымнан жетік білдім трік ілін» сияты кптеген ледерінде дайберділы Абайды аартушылы идеяларын одан рі жаластырады. Бараны оятуа мтылады, ылыма жетелейді. Ебек етуге, мдениетті елдерден лгі алуа шаырады. дайберділы шін байлыты е лкені - ылым. зіні «ш-а трлі мір бар» атты леінде ол адам міріне «ортаншы мір» деген ымды олданады. Бл – адамны жасты ша пен крілікті арасындаы белсенді мірі. Шкерімні айтуынша, міне, осы жылдары уаытыды боса еткізбей, ылыма ілсе, одан зіе керек азынаны тауыпала білсе- мірлік мратыа жеткені. Бас-аяы ш шуматан тратын лені идеясы - адам баласын, Абай айтандай, «ержеткен со тспеді уысыма» деп ткініште алдырмау.
Шкрім жне лем дебиеті
Абайды деби мектебінентлім алан дайберділы стазыны аза халын лемдік мдениет лгілерімен таныстыру баытындаы ызметін жемісті жаластырды. Шкрімні осы трыдаы ебегін ш салаа беліп арауа болады. Оны :бірі аынны лем дебиетіні озы ойлы кілдерін з ледерінде насихаттап отыруы десек, :екіншісі оны Н. Толстой сияты заар аламгермен тікелей хат алысып, шыармашылы байланыста жруі. Ал :шінші сала - Шкрімні зге елдер дебиетіні лгілі шыармаларын азашаа аударуы. Шкрім Шыысты ожа Хафиз, Физули, Науаи секілді жары жлдыздарын, А. С. Пушкин мен Л. Н. Толстойды астерледі. йгілі «Лйлі-Мжнн» дастаныны Физули жырлаан нсасын азаша жырлап берді. Хафизді біратар ледерін, А.С. Пушкинні «Дубровский», «Боран» атты шыармаларын, Л. Н. Толстойды алты гімесін, американ жазушысы Гарриэт Бичер Стоуды «Том аайды балааны» атты романын аударды.
Лирикасы
дайберділыны лирикалы аарманыда Абай кейіпкерлеріне сас. Оны басынан уаныш пен кйініш те, міт пен кдік те теді. Кей сттерде ма беріледі. Біра, бл ра пессимизм емес. Абай ледеріндегі сияты Шкрімде де «жрек», «тіл», «сз» ымдары мол шырасады. Лирикалы аарманыны кіл-кйін, ахуалын бейнелеу масатындааын«жаралы жрек», «улы жрек», «жылы жрек», «ет жрек», «долы тіл», «ащы тіл», «ттті тіл», «улы сз» деген сияты ымдарды образдылыпен пайдаланады. Кп ретте аынны лирикалы аарманы «таза жрек» іздеу жолында «ет жрегін» олына алып, «см жректермен»айасады. Заман дегейінен аса алмай пшайман болан кздерінде «дертті жрекке» айналады. Шыармашылы жолы- ны не бойында адамгершілік мселесін, арды тазалыын, имандылыты бірінші орына ойып отырады. «Ары сатпа, тері сат, адалды ізде», -дейді аын. Бл мселелерге ол з еліні перзенті трысынан арады. Ойабатты, толанды. Абайа жгініп отырады. зіні алашы шыармаларыны бірі - «Жастара» атты леіде аын зіне де, згеге де Абайды баыт сілтеуші, жолбасшы ретінде сынды. леде жас аынны сезімталдыы мен керегендігі танылды. Сол кезде небары отыздан жаа асан Абайды кемегерлігін, даналыын, парасатын баалай білуді зі Шкрімні осы асиеттерін длелдей тседі. 21 жасында жазылан «Жасты туралы» леінде Абайа тн ле рнегі, сезім суреттері мол. лені йасы да, лшемі де згеше. Абайды «Сегіз аяымен» тамырлас. леде ыз слулыымен оса жастыты алаулаан жрек блынысын, ысты сзім, ар-инабат мселлерін аын серлі зерлейді.
Поэмалары
дайберділы,- поэма жанрында да жемісті ебек еткен аламгер. Ол 19 асырды 2-жартысында Абайдан бастау алатын реалистік лгідегі оиалы дастан дстріні дамуына елеулі лес осты. Оны аламынан азаты ертеректегі мірінен алынып жазылан «аламан-Мамыр», «Елік-Кебек», «Нартайла-Айслу» атты поэмалар туындады. Жаа трпатты аза поэмаларыны алашылары Абайды «Eскендірі» мен «Масты» десек, одан кейінгі Аылбай мен Маауияны, сет пен Ккбайды, Шкрімні дастандары лы Абайды аынды ыпалымен, шыармашылы тлім-трбиесімен жазылан туындылар еді. Абай е алдымен зіні айналасындаы Шкрім трізді жастарды жаа лгідегі поэмалы рісін кеейту ісіне жмылдырды. Тіпті кейбіреуіне з жанынан таырып беріп, жазандарын талыа салып, сынынан еткізіп отырды. Соны нтижесінде Шкрімні лирикалы поэзияда мегерген кркемдік шеберлігі мен жетістіктері оны поэмаларыны табиатынан да айын керініп жатады. Оны дастандарына шыншылды, суреткерлік, тере психологизм, леуметтік астарлылы, философиялы ой-тжырым кендігі тн болып келеді. Аынны «Елік-Кебек» дастаны тікелей Абайды тапсыруымен жазылан. лы стаз Елік пен Кебек арасындаы оианы лемен жырлап шыуды Шкрім мен Маауия аына атар тапсырады. Соны нтижесінде ашыты туралы екі дастан мірге келеді. Кeзінде Абай екі дастанды салыстырып, райсысына лайыты баа берген. дайберділы кркем проза саласында да елеулі мра алдырды. «діл-Мрия» атты роман (1925) жазды. Онда асыр басында аза аулында еткен оиа баяндалады. діл мен Мрия атты ашы жастарды мірі арау болады. Абай бастаан реалистік дебиетке тек шыншылды, суреткерлік асиет бл шыарманы бойына мол сіірілген. Абай ледерінде бейнeлеетін табиатты сем кркі, ауыл мен дала- ны кнделікті ам-арекеті романда керкем рнекпен зерленген.
Прозалы шыармалары
дайберділыны прозалы шыармаларында осы трізді айын бояу, айшыты суреттермен атар, тере философия, халы даналыы, тарих талымы оса еріліп жатады. дайберділыны философ, тарихшы,ойшыл ретінде танылуына себепкер болан «ш аны», «Мсылманды шарты», «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі» атты ебектері кзінде жеке-жеке басылып шыты. Оларды жазылуына да Шкрімні лы стазы Абайды ыпалы аз болмаан. Шкрімні бозбала шаында оны білімділігін сзген Абай оан азаты шежіресін жинауды тапсырады. Абайды осы тапсырмасын жзеге асыру жолында Шкрім ел ішіндегі трлі гіме - аыздарды жинаумен атар, Батыс пен Шыысты йгілі алымдары білазыны, Жсіп Баласанны, Радловты, Березинні, Аристовты, Левшинні, басада ытай, араб, парсы зерттеушілеріні ебектерімен танысады. Оларда айтылатын трлі топшылаулар мен тжырымдарды сараптай отырып, шежіре ебек жазып шыады. дайберділы з ледеріне арнап н жазан компoзитор да. Оны сзімді жрегінен жиырмаа тарта сем узді ндер туды. сіресе оны «Бл н брыны ннен згерек», «Жасты туралы», «Анадан алаш туанымда» атты ндері нзік сыршылдыымен, сзімге байлыымен, компoзициялы ттастыымен есте алады. Абайды тікелей трбиесін крген шкірт Шкрім зіні клемді де кркем шыармашылы мрасын дниеге келу барысыда аза дебиеті мен неріні тарихындаы, тіпті бкіл лтты мдениетімізді тарихындаы зіндік орны бар крнекті аын, тамаша жазушы, білікті аудармашы, ойшыл философ, білімдар тарихшы, сыршыл сазгер дрежесіне ктерілді.[4][5]
ледері
· Жасты туралы
· Адам немене?
· Адамшылы
· Ажалсыз скер
· Арман
Дереккздер
1. Жоарыа ктерілііз араанды. араанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
2. Жоарыа ктерілііз Абай. Энциклопедия. – Алматы: «аза энциклопедиясыны» Бас редакциясы, «Атамра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
3. Жоарыа ктерілііз Ислам. Энциклопедиялы анытамалы. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
4. Жоарыа ктерілііз Абай. Энциклопедия. – Алматы: «аза энциклопедиясыны» Бас редакциясы, «Атамра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
5. Жоарыа ктерілііз Биекенов К., Садырова М. леуметтануды тсіндірме сздігі. — Алматы: Сздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7