Шкт Галиев шигырьлренд омонимнар
Д.Ш.Гыйльманов
Яшел зн районы, Васильево 3 санлы
гомуми урта белем бир мктбе укытучысы
Омонимнар (грек. отоз — бертрле, опута — исем) — бертрле аваз составына ия булган трле сзлр. Омонимнарны аваздаш сзлр дип т атарга ммкин. Алар барлык теллрд д шактый кп очрый. Шагыйрьлребез иатында да байтак табарга ммкин, аларны бигрк т Ш.Галиев яратып куллана.
Без безсез яшмибез,
Безсез без эшлмибез, -
Итекче без чебез.
чебезг - ике без.
(“Безне безлр”)
Без- мы, без- шила.
Омонимнарны кпмгънле сзлрдн аерып карарга кирк. Кпмгънле сзне мгънлре зара бйлнгн була {кгазь — акча, документ, чимал, чп-чар); омонимик сзлрне мгънлре арасында бйлнеш табып булмый: кара (тс) — кара (игътибар ит), яр (елга яры) — яр (сйгнкеше) — яр (утын яр); йз (акча бермлеге) — йз (фигыль)
— йз (бит, чырай).
Татар теленд омонимнар ясалышлары, лексик-семантик м грамматик мгънлре, йтелеш м ясалыш зенчлеклре буенча бернич трле булалар.
Ясалышлары буенча омонимнар тп омонимнар м ясалма омонимнар булалар. Аларны р икесен д мисалларны Ш.Галиев иатыннан табарга ммкин:
Кпме йрск т без
ен,
Каптыра алмадык
ен.
(“ен”)
ен-летом, ен-сом.
Торма, торна,
Тырмада,
Торна, торма
Тырнама!
Тукта,тотыйм
Торнаны.
(“Тырма, торма м торна”)
Торма- не стой, торма – редька.
Лексик-семантик м грамматик мгънлре ягыннан омонимнар 4 тркемг блен. Аларны ркайсысына Ш.Галиевта мисаллар бар:
1) Лексик омомнимнар:
...Балалар тупатсын йд,
Уйнасын да шатлансын,
Олылар туп шартлатмасын-
Олылар туп атмасын!
(“Балалар туп уйныйлар”)
Туп- мяч, туп- шар (снаряд)
Тлгать тоткан бер тиен,
Мин Талгатьне ртимен:
- Мен, сиа ун тиен,
Бир син миа бер тиен.
(“Тиеннр”)
Бу шигъри юлларда саф лексик омонимнар кулланылган: тиен- нлек
(белка) мгънсенд, тиен- акча (монета) мгънсенд. Бу ике лексик бермлек телс нинди фонетик, граматик шартларда аваз составы ягыннан да, тамыр хленд д бер-берсен охшаш калалар.
“пк” шигыренд д Ш.Галиев лексик омонимнарга мргать ит:
Чагыштыру бик урынлы,
Урман- ирне пксе.
Кискн саен арта бара
Балталыга пксе.
(“пк”)
2) лексик-грамматик омонимнар. Алар трле сз тркемнрен карыйлар: чак — чак, таба — таба, йз — йз .6.;
Икебез без эшлибез,
Без кт ченчебез-
Юк безне ченче без.
(“Безне безлр”)
Без- мы, без- шила.
Барган идек басуга-
Басулары гел суда!
Су да су, гел су – басу...
Безд афт – су басу,
Монда рхт су басу.
(“Балык с басуда”)
Басу-поле, (су) басу- наводнение.
3) грамматик омонимнар ике трле булалар: омоморфемалар м омомодельлр. Омоморфемалар сзне морфологик тзелешенд чагыла. "Мслн, Мин китап алам. Китап яа мллренд китап сзе билгесез м баш килешт килгн м алар омоморфема булалар. Палътолык, дустлык сзлрендге -лык кушымчасы беренче очракта сыйфат ясый, икенчесенд исем ясый. Мин юынам. й салынып бетте мллрендге хбрлрдге -ын кушымчасы беренче очракта — кайтым юнлеше кушымчасы, икенче очракта тшем юнлеше кушымчасы була.
4) йтелеш-язылыш зенчлеклре буенча омонимнарны тбндге трлре бар:
а) саф лексик омонимнар (тамыр омонимнар) телс нинди фонетик, грамматик шартларда аваз составы ягыннан да, тамыр хленд д бер-берсен охшаш калалар:
Бигрк згр икн кк,
Згр сине кзлр кк.
(“Сиа йтер сзем бар”)
Язны ктеп алдым- яз килде.
анда тулышканны яз инде!
(“Яз бит”)
Яхшы белн Яман
Алышалар аман,
Ярышалар яман!
(“Заманча крш”)
) Кайвакыт ике сзне берг киле омонимлык ягырашын бир. Андыйлар лексик омоним була алмый (аерым сз тшкил итми), аларны сйлм омонимнары яки икенче трле "омофоннар" дип атыйлар. Сйлмд мондый очраклыктан шагыйрьлр бик оста файдалана. Ш.Галиев сз белн сурт тудыруда мондый ммкинлекне д кулдан ычкындырмый.
Омофоннар (грек. оmоs — охшаш, бертрле, роnе— аваз) — язылышлары трле, мма йтелешлре бертрле булган сзлр:
Урам-урланган,
Тыкрыгы тап-тар,
ткн-сткннр
Сгр д таптар.
(“Яши татар”)
-Ике бабамны белм…- дим.
-Мгълматлары тар, их, - ди,-
Бабанарда - ил язмышы, Алар зе тарих , - ди.
Бирешмссе Ялкаулыкка
Булса эшк чын ният.
Тгел бу гап кият,
Бу гап-гади чыният!
(“Чыният”)
Чын ният- истинное намерение, чынният – автор неологизмы, чынбарлык (реальность) мгънсенд.
Авылым – Тигнле...
Ярый ла сйгн ле,
зем тигн ле!
(“Ярыйла сйгн ле”)
Ачтым капканы,
йттем:
-Сыер, чык!
Очты да керде
Шулчак...
Сыерчык!
(“Охшашлык”)
Шигъри фикерне ачуда м шигырьне ритмик тзелешенд, шулай ук музыкаль а барлыкка китерд эчке рифманы да роле зур.
Татар диплрене фотоелъязмачысы Николай Седовка багышлап язылган "Объектив хл" шигыре, мслн, тулысынча диярлек омофоннар куллануга нигезлнгн. Беренче строфада Николай сзе -ник алай сзтезмсен рифмалашып кил:
Син яшь чакта безне суртлр д,
Матур чыга иде, Николай.
Объективтан микн, чырайларга
ыерчыклар тш, ник алай?
(“Объектив хл”)
Алга таба барлык строфаларны рифмасы да Николай — ник алай омофоннары нтисенд туган рифмага корылган:
шулай да бген елмаябыз,
Белмгннр йтер - ник алай?
Туган кннрд без нммбез яшь,
Объектив хл шундый, Николай!.б.
(“Объектив хл”)
Шкт Галиев омофоннардан шул дрд оста куллана ки, алар, ялгызлык исеме кергн р шигырьд диярлек кулланыла м ритм-рифма талплрен авап бир. Шундый шигырьлрне тагын берсе - "Дп-дрес":
-Шома егет, булдыра бит
Бу, - диделр, - башкарак.
Бикт дрес, хзер инде —
Трибле Баш Карак.
(“Дп-дрес”)
Шуа охшаш кренешне "Безне якны илчелре булып..." шигыренд д кзтбез:
Агышлары кайчак келледер,
Тавышлары кайчак мосудыр,
Сагынулар булып кагылганы
Туган яктан килгн Мо-Судыр.
(“Безне якны илчелре булып”)
Ш.Галиевне балаларга атап язылган шаян шигырьлрендге омофоннар м каламбур рифмалар аеруча кызыклы.
Блкем, ти мактагандыр:
"Минем балам -ут!" - диеп.
Башкалар кул селти иде:
"Белм - баламут!" - диеп.
(“Бала трбиял трибсеннн”)
Шунда беренче тапкыр
Очраттым мин балторган.
Белмгнд мине ктеп
Кпшсенд бал торган.
(“Болын аптекасы”)
Тикшерен крсткнч, Ш.Галиев иатында мондый тр омонимнаргазенчлекле стилистик вазыйфа йклнгн. Алдагы мисалларга мргать итик:
Егет релмкче булды...
Кыз кычкырды:
-Тим!- диде.
Кзлрен карады да,
крен ген:
-Ти... М!- диде...
(“Оялчан кыз”)
зе эшли барсын да:
Асфальтын да сала ул,
Тыгызлап та ала ул,
Тигезлп т бара ул.
Рхт булыр юлчыга-
Машинадан... юл чыга!
(“Машинадан юл.... чыга”)
Бу дньяда барысы да бар,
Бтен нрс бик мул ла!
Ничек йокы симертмсен
Тшк хтле Бикмулла.
(“Бикмулла”)
Бу мисаллардагы рифмалашып килгн юлчыга - юл чыга, бик мул ла - Бикмулла омофоннары комизм тудыралар. Алай гына да тгел, аларны автор шигъри фикер белн бйлп куллана, кайчак алар злре к шигъри фикер тууга сбпче була.
Омофоннарны стилистик Вазыйфалары "Иман" шигыренд д ачык крен:
Гасыр чикчрен ирлек
Савыктыргыч им анда-
Туфаннар гзл гаменд -
Гуманистик иманда.
(“Иман”)
Омонимик сзлрне Ш.Галиев бтен иаты буеннан-буена яратып куллана. Бу алым бигрк т аны клкеле шигырьлренд кулланылган. Бу кренешне Ш.Галиевне халык телен якынлыгы, аардан ммкин кадр тулырак файдаланырга тырышуы белн алатырга кирк. Чнки
омонимны р тре - сз снгате чен зур табыш. Ул ктелмгн м ткен рифма булып ягырый; сз уйнату м каламбур чарасын ти. [6, 90] Ш.Галиев, омонимик сзлрне янш кулланып, аларны комик образ ясау чен оста файдалана.
б) омографлар (грек. отоз — охшаш, grаfоs — язу) — язылышлары бер булып, йтелешлренд бераз аерма булган сзлр. Тикшерен нтилре крсткнч, Ш.Галиев шигырьлренд омографлар чагыштырмача азрак кулланылган.
Бер, ике, ч, дрт, биш басма,
Баскычта йри сма,
Басмалар саный сма.
Алты басма,иде басма...
Бу басмага басма,сма,
Яадан саный башла!
(“Басмалар саный сма”)
Биред басма - басма омографлары кулланылган. Бу сзлр бер трле языла, лкин йтелешлре, безне очракта басымнары белн, аерылып торалар.
в) омоформалар — билгеле бер грамматик формада гына омоним булган сзлр. Еш кына сзлр аваздаш булсалар да, алар зара лексик омоним булу хасиятен югалталар, билгеле бер грамматик формада гына омоним булып торалар. Шунлыктан аларны грамматик омонимнар, яки лешч синонимнар- омоформалар дип атау дресерк була. [7, 134]
Крше дустына
Тлинк суза.
Ул койма аша:
- М, коймак аша,
Койма аша –
Кап-кайнар ле!
Кап,
Кайнар ле!
(“Швли сыйлый”)
Китерелгн мисалда хтта ике пар омоним кулланылган: аша м кап. Аша - бйлек (через) м боерык фигыль (ешь, кушай); кап- -кчйткеч кискч м боерык фигыль.
Алдагы мисалларда да омоформалар урын алган:
Хорны без д тылыбыз,
рдклр д тылыйлар.
н алар, тылап бак,
Ярдан тш: бак, бак, бак!
(“Бак-бакалар м ба-ка-лар”)
(Тылап) бак - боерык фигыль; бак, бак, бак - аваз ияртеме, ягъни бу ике сз билгеле бер формада гына омоним булып киллр. Бу лексемаларны кулланып, шагыйрь йтелсе фикерне укучыга ткен м кызыклы итеп иткерд уышлы рифмалар кулланган.
Алдагы мисалда да омоформалар рифма м комик эффект тудыру максатыннан кулланылганнар:
Морзе азбукасы белн
Тукылдата тук та тук:
-Тик торганым юк, юк, юк,
Шуа кр мин тук, тук!
(“Табышмаклар”)
Тук - аваз ияртеме, тук - сыйфат. Димк, бу сзлр омоформалар.
"Минем кркм" шигыренд кркм омоформасы белн очрашабыз:
Бик матур ул бик кркм,
Гайртле минем кркм!
(“Минем кркм”)
Биред автор, омоформалар кулланып, фикерне чын гармониясен ачардай рифмалар тапкан.
Ш.Галиевне омоформалар кулланып язылган “Ботка” шигыре д балаларны сзлрне дрес, ачык итеп йтерг йрткн тизйткеч рвешенд:
Боткапеште-
Ботка тште,
Бот пеште....
итте, итте,
Салма ботка!
Салса ботка,
Сал савытка!
(“Ботка”)
Омонимнарга берникадр паронимнарм парономасларякын тора: болары - трлеч языла торган лкин йтелешт бер-берсен бик якын булган, шулай да бер к булып итмгн трле мгънле сзлр. Паронимнаркп вакытта бер, кайвакытта ике аваз (хреф) белн аерылып тора торган охшаш ягырашлы сзлр. Алар зара тамырдаш булалар.
парономасларочраклы рвешт охшаш ягыраган сзлр. [1, 25]
Мслн, "Юл хрефе" шигырене р строфасында да парономас очрый:
"Казанга!" — дигч, яшь тч
Кикриген чйде:
"Мондый данлы юл бхете
Тик миа тиде!"
...............................................
...Казан ерак тгел иде,
Бик якын иде,
Астында кикрик шикелле
Ут-ялкын иде...
Нишлрг д белми тч
Шом-хвефеннн:
"Бу казан языла икн
Юл хрефеннн..."
кенгн тч, кайгырган,
Тмам ут янган:
"Ах, ди кычкырып йргнче,
Укыйсы калган!"
(“Юл хрефе”)
Биред алар юмористик эффект тудыру максатыннан кулланылганнар.
Очраклы рвешт охшаш ягырашлы сзлр "ил бакчага кергн" шигыренд д бик оста м урынлы кулланыла:
ил бакчага
Кергн,
Ал алмалар
Кргн.
Ботакларга
Кунган,
ирг алма
Койган.
Этлр ргн
Аа:
"Сорамыйча
Алма!"
ил капканы
Ачкан
ил - илаяк
Качкан...
...Кз буена
Илдн
Алма исе
Килгн...
(“ил бакчага кергн”)
Шкт Галиевне башка шигырьлренд д парономаслар кп:
Д абыйга грипп йоккан,
Д абыйны грипп еккан—
Д абый урынга яткан...
(“иелгн грипп”)
И усал сзен Иск тшерде.
Ул сзе аны: "Рхмт тшкере!"
(“Рхмт тшкере”)
Пычранган бар тше д,
Хтта мен - теше д!
(“Химчисткага бирм ди”)
Ике кыз бала Болында йри,
Ромашка зеп Нрсдер юрый.
(“Тынычлык. Сугыш”)
Шунысы зенчлекле: еш кына парономас булып трле тел бермлеклре кил. Мслн, "Иман" шигыренд омонимик пардагы беренче сз - алынма, икенче компонент - милли улларда - татар телене з сзтезмсе белн бирелгн.
йе ирд халыкларны
Саны - миллионнарда,
мма сыйфат рвешлре,
аны - милли улларда.
(“Иман”)
алдагы мисаллардагы беренче сз татар сзе булса, икенчесе -алынма сз:
Йз суда,
Чум, коен–
Булырсы
Чумпион!
(“Швли телге”)
Бусы булсын
Истлек–
ибрмен
Пистолет!
(“Куян калачы”)
Бул зе командир–
Син зе фрман бир!
(“Син - командир”)
Ирект д цирксыз –
Ирекледн ирексез!
(“Аю качкан цирктан”)
Китерелгн мисалларда "чум коен - чумпион", "истлек- пистолет", "командир - фрман бир", "цирксыз - ирексез" парономаслары тышкы рифма тзд зур роль уйныйлар.
Аерым караганда уышсыз булып тоелган каравылда м болар авылда пары, шигырьне тел тукымасында матур ягырыйлар:
Бабай, малай м маэмай
Торалар каравылда,
Кне-тне уяудыр
Бары болар авылда.
(“Кзге бакчада”)
"Болыт стенд" шигыренд д парономаслар алелек тудыралар:
Туры килен
Кр ле син, -
зе Мслим
Оча Мслимг.
(“Болыт стенд”)
"Безне якны илчелре булып..." шигыренд д дип парономасларга мргать ит:
Иллр-ирлр кичеп ага сулар -
Туктау белми торган чыдам ат,
Туган туфрак слен им-им
Дигез булып с чыганак.
(“Безне якны илчелре булып”)
Алдагы шигырьлрд автор, парономас (мнсезне - мин сезне, китмче — ит мче, чар - очар) сзлр ярдменд сз-сурт тудырып, фикерне серле юморга треп бирг ирешкн.
"А" диярг кушсам, "нау" ди,
Кара инде мнсезне...
Укытучы булып лл
йртимме мин сезне?
(“Мал врачы”)
келем килешмич,
Кклрг ашып тора,
Мин илкне кашып торам,
Ул мине ашыктыра.
(“Сикердем”)
Кз кыздырып Китмче,
Син д авыз Ит, мче.
(“Кунакчыл хуа”)
Парономаслар Ш.Галиевне лирик шигырьлренд д урын алган: Тулган айга карап сокланам,
Бу бит зе гзл бер рсем,
Читк кагып болыт прдсен
Кил тапсыз, ачык крсем.
(“Кышкы хыяллар”)
Шагыйрь кулланган парономасларны тикшереп, ал арны бернич трг аерырыга ммкин дигн нтиг килдек.
Мслн, ике парономаснын берсе беренче авазы белн аерылып торган бермлеклр:
Авыз гына ера хт:
-Укытмагач та рхт.
(“Кем ул хт? Нрс ул рхт?”)
Калган ялгыш адымда –
Ялгыш баскан аягы;
Сакланып кына атлый –
Хзер култык таягы...
(“Ялгыш алдым”)
Бик келсез аюга
Кичен кояш баюга...
(“Аю качкан цирктан”)
йлнер чар,
Чажылдар чар,
Очкын очар!
(“Чар”)
илкапканы
Ачкан–
ил — илаяк
Качкан...
(“ил бакчага кергн”)
Шулай ук беренче иеклрене ягырашлары белн аерылып торган парономаслар:
Келлерк ич берг,
Тамашаны син кр, -
Тубы да бит арне
Сенечтн сикер!
(“Акыллы телефон”)
Тнг тыгыз
ил бр,
Этеп-этеп
Ибр.
(“Суда шуабыз”)
Тамырлары трле ягырашлы булган парономаслар:
-Ник директорга йтмде?
-Шул булды бар ишеткн...
Глсемне итклп сержант
Килеп чыкты ишектн.
(“Милиционер ник килгн?”)
Тыкырык башыннан шулчак
Бу атылып чыга да,
Кызуларга туры кил
Йоклап баручыга да.
(“Беренче тренерым”)
Мнтлр,
Бет кйлп,
Башта би
Сарды килп.
(“Ак йомгак”)
балыклар шундук сизгн,
Сиз белн тизрк сызган.
Балыкчыбыз ачуыннан
Снк белн суга язган...
Койрык кына кагып узган,
Балык халкы тмам азган.
Элгерме, элкмсме -
Снк белн суга язган...
(“Швли балык тота”)
Гомумн, шигырь теле башка жанрлардан кпк аерыла: анда эмоциональ бизкле тел зур аныклык, зур кч белн зенчлекле бирел. рифма, лчм, строфа белн беррттн, - аны зен ген хас билгелре. Поэзияд шагыйрь шигъри фикерне рифмалаштыруны трле алымнары ярдменд, шулай ук трле строфа калыпларына салып, стилистик чаралар белн кушып бян ит. р шагыйрьне фикерлве р шигырьд кабатланмаган з юлы, з борылышлары белн бара. Ш.Галиев т шигырьлренд зен ныграк отышлы анрне эзли. Ул кулланган лчм-ритм суртлелек тзд яа ммкинлеклр ача.
Шул рвешч, мгън ягыннан бер-берсеннн ерак торган аваздаш сзлр стилистик яктан телне баеталар. Аларны кулланылышы ерак тарих белн бйлнелгн.
Кулланылган дбият
1. Абдуллина Р.С. Паронимнар м парономаслар /Р.С.Абдуллина // Фн м мктп. – 1997. - №6-7. – 93 б.
2. Галиев Ш. Сайланма срлр. 5 томда, 1 том. Лирика. / Ш.Галиев. - Казан: Тат. кит. ншр., 2002. - 480 б.
3. Галиев Ш. Сайланма срлр. 5 томда, 2 том. Юмор-сатира. Хатирлр. / Ш.Галиев. - Казан: Тат. кит. ншр., 2002. - 496 б.
4. Галиев Ш. Сайланма срлр. 5 томда, 3 том. Балалар чен шигырьлр. / Ш.Галиев. - Казан: Тат. кит. ншр., 2002. - 431 б.
5. Галиев Ш. Сайланма срлр. 5 томда, 4 том. Балалар чен шигырьлр, шигырь турында хикялр. / Ш.Галиев. - Казан: Тат. кит. ншр., 2002.-431
6. Курбатов Х.Р. Сз снгате: Татар телене лингвистик стилистикасы м поэтикасы /Х.Р.Курбатов. – Казан: Мгариф, 2002. – Б.90.
7. Хаков В.Х. Стилистика м сз снгате / В.Х.Хаков. – Казан: Тат. Кит. ншр., 1979. – 134 б.