Леуметтану» ымы жне зерттеу объектісі

Жоспара сйкес таырыпты бірінші срауына жауап беру шін біз леуметтану деген не, ол нені зерттейді, оны бъектісі мен пнін бір-бірінен ажыратып, шатастырмауымыз керек. «леуметтану» ымы латын тіліні «Societas» оам жне гректі logos – ілім, ым деген сзінен шыады.Социология, яни леуметтану оамны пайда болуыны, ондаы леуметтік байланыс, атынастарды, алуан трлі леуметтік адам бірліктеріні, йым, мекемелеріні, институттарды, былыстарды, процестерді дамуыны жалпы задылытарын зерттейтін ылым. леуметтану ымын XIX асырды ортасында ататы француз лееументтанушысы Огюст Конт енгізді. Оны алашы мазмны оамтану болатын. Тек ана кейіннен, леуметтану пніні осы асыр ішінде рет ауысына байланысты ол зіні дрыс, дл атын тапты. Ендігі жерде біз леуметтануды объектісі мен пніні орындарыны бір-бірімен алмастырып алудан са болуымыз керек.Бл екі мселе бір-бірімен тыыз байланысты боланымен, оларды айырмашылыы бар. Объект дегеніміз – бізді оршап тран объективтік натылы мір, ол оам, адамдар, оны алуан трлі бірліктері (отбасы, топ, тап, леуметтік мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамны зі, оны барлы іс-рекеті, ызметі, санасы, тртібі, т.б. Блар зерттелетін объекті боланнан кейін субъектіден туелсіз, тыс мір среді. Оларды адам зіні теориялы немесе практикалы мселелерін шешу арылы ала ойан масатына жету шін пайдаланады. Осыдан леуметтануды пні шыады. рбір ылымны пні зерттеушіні алауы мен тадауыны негізінде алынан кез келген оамдаы былыс. Процесс немесе ккейкесті мселесіні артышылыын, асиеттерін, сапасын, логикалы трыдан жан-жаты талдау негізінде адамдарды немесе леуметтік йымдарды бірігіп, йымдасып ебек етуін, ызмет атаруын, жмыс істеуін, жалпы материалды, рухани іс-рекеттерді, оларды арасындаы алуан трлі атынастарды бір-біріне рекетін, трлерін жан-жаты тере танып, білуді леуметтануды пні деп айтады. Бл зерттеулерді басты масаты – объект, былыс, процесс жне мселелер арасындаы басты, ажетті, траты, айталанатын, мнді, маызды байланыс, атынастарды логикалы трыдан зерттеу. Бл байланыс-атынастарды сапалы жаынан згешелігін крсету. леуметтану пніні байланыс, атынастар жиынтыы «леуметтік» оамны бірттас жйесін райтын натылы ымдара кіреді. Олар рбір объектіде, былыста, процесте ерекше йымдастырылан белгілі бір леуметтік жйе ретінде болады. Ал, леуметтану пніні алыптасуы объектіні асиеті мен зерттеушіні алдына ойан мселелеріні масаты мен сипатына, оны ылыми біліміні дегейіне жне з дние – танымында олданатын рал-тсілдеріне байланысты. Зерттеу пні р уаытта зерттеу объектісін ажет етеді, біра, оан кірмейді, онымен те емес,йткені бір ана леуметтік объект мірді алуан трлі мселелерін шешу шін зерттелуі ммкін. Осыан орай леуметтануды пні зерттелетін объектіні шекарасын белгілейді. Сондытан леумттану пніні басты міндеті - леуметтік жйелерді типологизациялау (яни, орта белгілеріне арай жіктеу, топтау – А.И.), рбір леуметтік объектіні байланысы мен атынастарын задар дегейінде зерттеу – бл задылытарды рбір леуметтік жйесін басару, оны тртібін реттеу, оны іс-рекет, ызмет ету тетіктерін анытау болып табылады. Сонымен, леуметтік - леуметтік байланыс пен атынастарды йымдастыруды негізгі бастамасы ретінде болса, ал, леуметтік задылытар бларды мні мен мазмнын тсінуді негізі болып есептеледі.

«леуметтік» деген ыма ылыми тере анытама, тсінік берген К.Маркс пен Ф. Энгельс болды. Олар оамды, ондаы дірістер мен атынастарды зерттегенде екі ымды олданды. Бірі – «оамды» , екіншісі – «леуметтік», Маркс пен Энгельс оамны р салаларыны байланысы туралы гіме еткенде «оамды», «оады атынастар» ымдарын, ал, адамдарды бір-бірімен атынастарыны табиатын, мазмны мен мнін, оларды оамдаы жадайын, ондаы оны алатын орнын, рлін мезегенде «леуметтік» ымын ке олданып, осыан, сйкес «леуметтік атынастар» ымы туралы айтан.

Маркс пен Энгельс ебектерінде кейде «леуметтік» ымы «азаматты» ымымен алмастырылан. «Азаматты » деген ымды олар оамдаы адамдарды белгілі бір байланыс пен атынастарын зерттеуде олданып отыран. Батыс елдерінде Маркс пен Энгельсті жолын стаушылар «оамды», «леуметтік», «азаматты» ымдарын одан рі шатыстырды. Бл жерде біз «леуметтік» ымыны мазмнын тере тсінуіміз керек.

«леуметтік» дегеніміз, натылы оамдаы оамды жиынтыы. Бл атынастарды жиынтыы жеке тлалар мен оларды белгілі бір тобыны белгілі бір кеістікте, уаытта іс - рекеттерінде атаран ызметтерінде байалады.

андай да бір оамды атынастарды жйесі (мысалы, экономикалы, саяси, т.б.) р уаытта адамдарды зара арым – атынасынан жне оама атынасынан крінеді. Сондытан рбір оамды жйені леуметтік жаы болады.

орыта айтанда, леуметтілік - р трлі жеке тлаларды бірігіп істеген ызметіні жемісі, нтижесі. Бл оларды бір-бірімен байланыс- атынастарынан тікелей крінеді. Ал, оларды оамды рылымындаы алатын орны, атаратын рлі жне р трлі жадайлары бір – бірінен згеше оамды дірістерге атынасынан крінеді.

Категориялар

леуметтану пніні алыптасуы руаытта оны категориялары арылы жзеге асырылады. Категориялар (яни, жалпы ымдар) мірді натылы шындыын, леуметтік рылымны дамуындаы маызды жатарды, ондаы атынастар мен байланыстарды бейнелейді. Олар осы атынас байланыстарды траты, айталанын, маызды трлерін жне былыстар мен процестерді зара іс-имылын крсетеді. Бл категориялар (яни, жалпы ымдар) бір-бірімен тыыз байланыста, атынаста болады, олар ешуаытта бір-бірінен блек, ошау трмайды.

Категорияларды негізінде леуметтануды задары алыптасады. леуметтануды категориялары алуан трлі болады. Бан адам оамына тн асиеттерді брі кіреді: «леуметтік жйе»; «леуметтік байланыс»; «леуметтік атынас»; «леуметтік процесс»; «леуметтік тла»; «леуме леуметтікттік бірлік»; «леуметтік рылым»; «леуметтік йым»; «леуметтік институт»; «леуметтік баылау»; «леуметтік басару»; « леуметтік ережелер»(бан ыты ережелер, оны жартылай блігі); «стратификация», «леуметтік рл», «леуметтік статус»,« леуметтік тртіп», «леуметтік сана», «леуметтік талап-тілек», «леуметтік топ», «леуметтік мдде», «леуметтік ттыну», «леуметтік ауіпсіздік», «леуметтік орау», «леуметтік белсенділік», т.б.

Осыан орай кейбір категориялара жеке тоталайы. Негізінде леуметтану екі лкен категорияа басты назар аударды. Ол – оам жне тла. Ал, оам туралы леуметтану мселесі озаланда тмендегі категориялар арылы (жалпы ымдармен) зерттеу жргізеді. Ол - «леуметтік бірлік». Бл адамдарды арасындаы р трлі арым-атынастар. Осы арым-атынас, байланыстарды негізінде оларды кнделікті мірі мен іс-рекетіні м-мтажын, талап-тілектеріні бірлігі жатыр.

леуметтік бірлестіктер оамды айта ру, згерту субъектісі болып саналады жне бл - леуметтік субъектіні зін-зі йымдастыруны траты трі. леуметтік бірлестікті трлеріне: отбасы, адамдарды леуметтік – тапты, топты, леуметтік – демографикалы, лтты, территориялы, мемлекеттік жне бкіл адамзатты оам бірліктері, озалыстары, т.б. жатады.

«леуметтік рылым». Бл ндірістегі оамды ебекті блінуіні реттелген жйесі жне осыан сйкес меншікке, билікке, басаруа, оамдаы адамдарды ы жне міндеттеріне атынастарыны жйесі.

«оамды сана». Бл оамны рухани рылымны жиынтыы. оамды сана руаытта тікелей немесе крделі болып, оамды сипатта болады. Яни, ол жалпы оама тн асиет. «леуметтік топ» - бл оамны рылымы, оны жікке блінуі, леуметтік тесіздік; «тла» - бл адамны леуметтік сапасы, оны мні. леуметтану тланы талдап, зерттегенде р трлі ымдарды олданады.

леуметтік ндылы. Блар оамды атынастарды, м-мтажды, талап-тілектерді анытайтын тлалы нды нсаулар. Блар адамдарды тртібіні іштей реттелуі, басарылуы арылы белгіленеді.

«леуметтік нормалар» (ережелер) оамда алыптасып, реттеліп отыратын ережелерді жиынтыы.

Тлалы ынта, кіл, назар, ыылас, алау, тілек, т.б. – блар адамдарды леуметтік белсенділіктерді озаушы кштері (стимулдері); «леуметтік рл»,яни атарылатын ызмет; «леуметтік статус» - адамны оамдаы орны мен жадайы, т.б.

Айта кететін таы бір жайт, леуметтануды кптеген категориялары баса ылымдарда да кездеседі. сіресе, мы ы ылымында байауа болады. Мысалы, леуметтік норма, леуметтік йым , леуметтік институт, леуметтіу жауапкершілік, леуметтік баылау, леуметтік белсенділік, т.б.

леуметтануда леуметтік былыстар мен процестерді бес –негізгі заы тжырымдалан:

1. леуметтік былыстарды атар мір сру заы. Мысалы, егер «А» былысы болса, ол руаытта «Б» былысын ажет етеді.

леуметтік былыстарды даму тенденцияларын (яни, баыттарын) анытайтын за. Мысалы, ндіргіш кштерді згеруі ндірістік атынастарды згеруін талап етеді.

леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі байланыстарды, атынастарды анытау заы. Бл за іс-имыл, атаратын ызмет деп аталады. Ол леуметтік объектіні рбір элементіні, блігіні арасындаы байланысын, атынасын бейнелейді.

леуметтік былыстарды арасындаы себепті байланыстарды бейнелейтін за. Мысалы, леуметтік бірлікті негізгі, ажетті шарты – ол оамды жне жеке мддені сйкестендіру, йлестіру болып саналады.

леуметтік былыстарды арасындаы байланыстарды болу ммкіндігін білдіретін ытималды заы.

леуметтік былыстар мен процестерді жне оларды арасындаы байланыстарды, атынастарды біліп-тануда леуметтану жалпы теориялы ылыми зерттеу дістеріне сйенеді.

леуметтануды баса оамды жне гуманитарлды ылымдардан е басты айырмашылыы – оны зіне ана тн леуметтік – экономикалы,саяси, рухани, былыс, процестерді зерттейтін арнаулы дістеріні болуында. Олар: срыптау, баылау, срау, жаттарды талдау, сараптау, модель (лгілеу), тест, т.б.

Жоарыда крсетілген алуан трлі дістерді кеінен олдана отырып, леуметтану білімні жаа айнар кздерін ашып, рбір адамны оамды былыстар, процестер туралы танымын, білімін толытырып отырады. Мндай тануды, білімні згеше рылымы, трі жне дегейлері болады.